KYONGO KYA ĨTHANGŨ YA MBEE | KAŨ ŨLA WAALYŨLILE NTHĨ

Mũmaitha Ũla Ũtumĩte Kwĩthĩwa Kaũ na Mathĩna

Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe wathelile Matukũ 11, Mwei wa 11, 1918. Viasala nĩsyavingangiwe, na andũ maumalũkanga nzĩanĩ masũngĩte nĩ mũyo. Ĩndĩ ũtanu ũsu waĩ o wa kavinda. Nĩkĩ? Nũndũ kavinda kakuvĩ ĩtina wa ũu, thĩna ũngĩ mũthũku nĩwaumĩlile ũla wooaie andũ aingĩ mbee wa ala mooaiwe na mavuti.

Asikalĩ ala maĩ nthĩ ya France Mwei wa 6, 1918 maĩ manakwatwa nĩ ndetema nthũku (Spanish flu). Ĩtina wa ĩvinda ĩnini ndetema ĩsu nĩyooaie andũ mũno. Kwa ngelekany’o, ĩtina wa myei mĩvũthũ, nĩyooaie asikalĩ aingĩ ma Amelika ala maĩ France. Asikalĩ ala yooaie maĩ aingĩ kwĩ ala mooaĩtwe nĩ amaitha moo. Namo asikalĩ ala mavonokie ĩtina wa kaũ ũsu kũthela, na masyoka nthĩ syoo maĩ o awau na kwoou matuma ũwau ũsu ũnyaĩĩka nthĩ yonthe na mĩtũkĩ.

Myaka ĩla yaatĩĩe nĩkweethĩiwe na nzaa mbingĩ na thĩna wa mbesa. Kũvikĩĩa mũthya wa kaũ, mwakanĩ wa 1918, nthĩ mbingĩ sya Europe syaĩ na nzaa mũno. Mwakanĩ wa 1923, mbesa sya Germany syeanene na vathei. Ĩtina wa myaka thanthatũ, ũkwati wa nthĩ yonthe nĩwaanangĩkie. Na ĩndĩ mwaka wa 1939, nĩw’o kaũ wa kelĩ wa nthĩ yonthe wambĩĩie. Kaũ ũsu no ta waendeeisye maũndũ mana ala maĩ kaũnĩ wa mbee. Nĩ kyaũ kyatumie mathĩna maingĩvĩte ũu maatĩanĩa?

WONANY’O WA MĨTHENYA YA MŨMINŨKĨLYO

Wathani wa Mbivilia nũtũtetheeasya kũelewa nesa kĩla kyonanaw’a nĩ maũndũ manene ala maaĩkĩka kũũ nthĩ, na mũno mũno ĩũlũ wa ũla Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe. Yesũ nĩwathanie ĩũlũ wa ĩvinda yĩla “mbaĩ ĩkookĩlĩla mbaĩ,” na ĩla kũkethĩwa mayũa na mĩimũ ĩũlũ wa nthĩ yonthe. (Mathayo 24:3, 7; Luka 21:10, 11) Atavisye amanyĩw’a make kana maũndũ asu makeethĩwa ne wonany’o wa mĩthenya ya mũminũkĩlyo. Ĩvuku ya Ũvuan’yo nĩyĩeleetye maũndũ maingĩ makonetye mĩthenya ya mũminũkĩlyo, ala mekwonany’a ũndũ kaũ ũla wokitiwe ĩtunĩ ũkonanĩtye na mothũku ala matũkwataa vaa nthĩ.—Sisya ĩsandũkũ “Kaũ Ĩtunĩ na Kũũ Nthĩ.”

Ĩvuku o yĩu ya Ũvuan’yo nĩyĩeleetye ĩũlũ wa aũme ana makuĩtwe nĩ mbalasi. Aũme atatũ katĩ wa aũme asu ana monanĩtye maũndũ ala Yesũ wathanĩte, namo nĩ kaũ, mayũa, na mĩimũ. (Sisya ĩsandũkũ “Syo Ila Mbalasi Inya Ikuĩte Ala Aũme Yu Nisembete?”) Vate nzika, Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe waĩ mwambĩĩo wa mathĩna maingĩ mataaĩsa kũthela. Na Mbivilia nĩyonanĩtye nesa kana Satani nĩwe kĩtina kya mathĩna asu. (1 Yoana 5:19) Ĩkũlyo nĩ, We Satani akesa kũkĩlw’a vinya?

Ĩvuku ya Ũvuan’yo nĩyĩtũĩkĩĩthĩtye kana Satani e na “kavinda o kanini.” (Ũvuan’yo 12:12) Na kyu nĩkyo kĩtumi wĩ na ũthilĩku mwingĩ na ũendee kũete mathĩna maingĩ vaa ĩũlũ wa nthĩ. Ĩndĩ, ũndũ wa kũtanĩthya nĩ kana mathĩna asu meonany’a Satani atielye kavinda o kanini.

KWANANGA MAWĨA MA NDEVILI

Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe waetie moalyũku maingĩ mũno. Wambĩĩisye makaũ maingĩ, watuma andũ mambĩĩa kwenda kũvĩndũa silikalĩ, na maeka kũĩkĩĩa atongoi. O na ĩngĩ, ũu wonanasya kana ĩvinda yĩu nĩw’o Satani walũngilw’e ĩtunĩ. (Ũvuan’yo 12:9) Amina kũlũngw’a, mũsumbĩ ũsu wa nthĩ ambĩĩie kũtongosya na kĩthũi nũndũ nĩwĩsĩ atielye o kavinda kanini. Ĩla kavinda kau kethela, mathĩna ala maetiwe nĩ Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe o namo makathela.

Kwosana na wathani ũla wĩ Mbivilianĩ, nĩtwaĩle kwĩthĩwa na mũĩkĩĩo kana Yesũ Klĩsto, Mũsumbĩ witũ wa ĩtunĩ, ‘akaananga mawĩa ma Ndevili.’ (1 Yoana 3:8) Andũ milioni mbingĩ nĩmavoyaa Ũsumbĩ wa Ngai wũke. We nĩwĩkaa ũu? Kwĩsĩla Ũsumbĩ ũsu, andũ ala aĩkĩĩku makoona kwenda kwa Ngai kũyĩkĩka vaa nthĩ, ĩndĩ ti kwenda kwa Satani. (Mathayo 6:9, 10) Ĩvinda yĩla Ũsumbĩ wa Ngai ũkethĩwa ũsumbĩkĩte, kũikethĩwa na kaũ mũnene wa nthĩ yonthe kana kaũ o na wĩva! (Savuli 46:9) Ĩmanyĩsye ĩũlũ wa Ũsumbĩ ũsu nĩ kana wĩĩthĩwa vo ĩla mũuo wĩusũa ĩũlũ wa nthĩ!—Isaia 9:6, 7. ▪

[Ũvoo ĩũlũ wa visa ĩthangũnĩ ya 5]

Kaũ Ĩtunĩ na Kũũ Nthĩ

Myaka 1,900 Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe ũtanamba kũkitwa, Satani nĩwathie Yesũ kũmũnenga “mosumbĩ onthe ma nthĩ.” (Mathayo 4:8, 9) Yesũ nĩwaleanile na ĩtatwa yĩu, na ĩtina asya kana Ndevili nĩwe “mũnene wa nthĩ.” (Yoana 14:30) O na ĩngĩ, mũtũmwa Yoana aandĩkie ũũ: “Nthĩ yonthe ĩtwĩe nthĩnĩ wa ũla mũthũku.”—1 Yoana 5:19.

Nũndũ Satani, ũla no we Ndevili, e ũtonyi mwingĩ ĩũlũ wa nthĩ, nĩ ũndũ ũkwosana na kĩlĩko kũtw’a kana no nginya ethĩwe atumie Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe ũkitwa na kwĩthĩwa na mathĩna. Na ũu nĩ w’o nũndũ ĩvuku ya Ũvuan’yo yĩkonanĩtye Satani na mathĩna ala methĩĩtwe kw’o kuma mwaka wa 1914. Ekai yu twone kwa ũkuvĩ maũndũ ala maeleetw’e ĩvukunĩ ya Ũvuan’yo kĩlungu kya 12:

Mũsoa wa 7 Nĩkweethĩiwe kaũ ĩtunĩ, ũla wokitiwe nĩ Mikaeli (Yesũ Klĩsto) na ũla mũkũnga (Satani).

Mũsoa wa 9 Ndevili, ũla nĩ “mũkengani wa nthĩ yonthe,” nĩwekiw’e kũũ nthĩ.

Mũsoa wa 12 “Woo nĩ wanthĩ na wa ũkanga: nũndũ ndevili nĩwamũtheeea inyw’ĩ, e na ũthilĩku mũnene, akĩmanya kana e na kavinda o kanini.”

Maũndũ ala me Mbivilianĩ na ala mekĩkĩte kũũ nthĩ monanasya kana kwaĩ kaũ ĩtunĩ ĩtina wa Ũsumbĩ wa Ngai kũũngamw’a kw’o mwaka wa 1914.a Kwoou mwaka o ũsu, nĩw’o kweethĩiwe kaũ kũũ nthĩ na kũya ĩtunĩ.

[Maelesyo]

[Ĩsandũkũ ĩthangũnĩ ya 6]

Syo Ila Mbalasi Inya Ikuĩte Ala Aũme Yu Nisembete?

Ĩla mbalasi nzaũ ĩkuĩte mũsumbĩ wa ĩtunĩ. Mũsumbĩ ũsu, ũla nĩ Yesũ Klĩsto, okitaa kwa ũlũngalu. (Savuli 45:4) Wĩa wake wa mbee nĩ kũvetanga Satani na ndaimoni syake ĩtunĩ.—Ũvuan’yo 6:2; 12:9.

Ĩla mbalasi ndune ĩkuĩte ũla wĩ na ũkũmũ wa “kũveta mũuo kũũ nthĩ.” (Ũvuan’yo 6:4) Kuma mwaka wa 1914, andũ nĩmethĩĩtwe maithĩna mũno nũndũ wa kaũ. Myaka 21 ĩtina wa Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe kũthela, nĩkwaumĩlile Kaũ wa Kelĩ wa Nthĩ Yonthe ũla wooaie andũ aingĩ kwĩ ũla wa mbee. Vatw’ĩkĩkaa kana kaũ ũsu wooaie andũ milioni 60. Kuma mwaka wa 1945, nĩkwĩthĩĩtwe na makaũ maingĩ mate ma nthĩ yonthe, ĩndĩ mathũku mũno o ta ala maĩ ma nthĩ yonthe. Asomi amwe maasya kana noĩthwa andũ mbee wa milioni ĩana makw’ĩte nũndũ wa kaũ kuma mwaka wa 1901-2000.

Ĩla mbalasi nziũ na ũla ũkuĩtwe nĩyo e na kĩthimi kw’okonĩ kwake. (Ũvuan’yo 6:5, 6) Ĩvindanĩ ya Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe, nthĩ ya Germany nĩyaaisye andũ ta 750,000 nũndũ wa yũa, nĩkwĩthĩwa lĩu nĩwasiĩĩtwe ndũkatwawe kũu. O na ĩngĩ, andũ mbee wa milioni ilĩ ma Russia nĩmooaiwe nĩ yũa mwaka wa 1921, na kũndũ kũngĩ kwingĩ andũ nĩmakwie nĩ yũa. Kwoou, kwa ũkuvĩ andũ ta milioni 70 nĩmakwie nĩ yũa kuma mwaka wa 1901-2000. Kĩla mwaka, syana mbee wa milioni itatũ syĩ ĩtheo wa myaka ĩtano nikusaa nĩ kũya naĩ.

Mbalasi ya mũkũyũ, kana yĩ na langi mũtuku, na ũla ũkuĩtwe nĩyo oaa na ũwau mũthũku. (Ũvuan’yo 6:8) Ũwau wa mbee ũla wooaie andũ mũno mwaka wa 1901-2000 waĩ ndetema ĩmwe nthũku mũno (Spanish flu). O na kau vayĩsĩkĩe nesa, livoti ĩmwe yonanasya kana ũwau ũsu wooaie andũ ta milioni 50. Ĩvuku yĩmwe yaĩtye ũũ: “Vai ũwau ũngĩ wa kũkwatanw’a waaĩthĩwa wĩ mũthũku kũthonoka ũwau ũsu. . . . O na ũla ũwau weetawa ĩng’ola, ndwaaũaa andũ maingĩvĩte ũu kwa ĩvinda yĩkuĩvĩte ũu.” (Man and Microbes) Mowau ta ndũng’ũ, ndetema, na kĩthui kĩla kĩnene (TB) nĩ mowau angĩ ma kũkwatanw’a ala moaĩte andũ milioni maana maingĩ myakanĩ ya 1901-2000.