KĨLUNGU KYA 15
Nĩwateteie Andũ ma Ngai
1-3. (a) Nĩ kyaũ kĩtonya kwĩthĩwa kyatumaa Esita ewʼa wia wa kũthi vala ve mũũme? (b) Twĩsũngĩa makũlyo meva ĩsomonĩ yĩĩ?
ESITA aĩ mũka wa mũsumbĩ. Ĩndĩ Mũthenya ũmwe nĩweewʼaa atelemete mũno athengeee nyũmbanĩ ya mũsumbĩ ĩla yaĩ Susani. Nyũmba ĩsu yaseũvĩtwʼe ũkethĩa mũndũ ailika vo nũkwona nĩ vandũ va ndaĩa. Yaĩ na mĩsolo ya langi syĩ kĩvathũkanyʼo ya nzaũ syĩ na nthwau, andũ mekĩtye maangi, mĩnyambũ ĩsoletwe mavianĩ ala maakĩte nyũmba ĩsu, na ngũta ndaasa syanakavĩtwʼe. O na ĩngĩ, nyũmba ĩsu yaĩ nene vyũ na yaakĩtwe vakuvĩ na Iĩma sya Zagros, ila syekalaa ivwʼĩkĩtwe nĩ ĩa vakuvĩ na ũsĩ wa Choaspes. Kĩeleelo kya maũndũ asu onthe kyaĩ kũlilikanyʼa mũeni ũla wooka kana mũndũ ũla Esita waendete kwona aĩ na ũkũmũ mũnene mũno, na eeyĩtaa “mũsumbĩ mũnene.” Mũsumbĩ ũsu nĩwe waĩ mũũme wa Esita.
2 Ũu watonyekie ata? Vate nzika vaiĩ mwĩĩtu Mũyuti mũĩkĩĩku waĩ atonya kũsũanĩa kũtwawa nĩ mũndũ ta Aasuelo!a Kĩtumi nũndũ aĩ kĩvathũkanyʼo na andũ ta Avalaamu, ũla weenyivisye yĩla Ngai wamwĩie ethukĩĩsye Sala mũka wake. (Mwa. 21:12) Mũsumbĩ ũsu eesĩ o maũndũ manini kana o akethĩwa ateesĩ ũndũ o na ũmwe ĩũlũ wa Ngai wa Esita, Yeova, na Mĩao yake. Ĩndĩ Aasuelo nĩweesĩ mĩao ya Velisia na nĩweesĩ ve mwĩao wavatanĩte ũndũ ũla Esita wendaa kwĩka. Waĩtye ata? Wawetete kana mũndũ o na wĩva ũla wĩthi mbee wa mũsumbĩ wa Velisia atetĩtwe aaĩle kũawa. Ĩndĩ o na vailye ũu, Esita nĩwaendie kwona mũsumbĩ o na kau ndamwĩtĩte. Ũndũ ũsu ndwaĩ laisi. O na yĩla wavikie nyũmbanĩ ya mũsumbĩ na weethĩa e vala ũĩ mũsumbĩ no amwone, noĩthwa eewʼaa ta ũendete kũawa.—Soma Esita 4:11; 5:1.
3 Nĩkĩ Esita woosie ĩtambya yĩu yesaa kũmũlikya thĩnanĩ? Na nĩ kyaũ tũkwĩmanyĩsya kumana na mũĩkĩĩo wake? Mbee, eka twone nĩ kyaũ kyeethĩiwe nĩ kana Esita ese ũtwʼĩka no atwawe nĩ mũsumbĩ wa Velisia.
Wumo wa Esita
4. Wumo wa Esita waĩ wĩva, na nĩ kyaũ kyeekĩkie ambĩĩa kwĩkala na Molitekai?
4 Esita aĩ mwĩĩtu ndiwa. Mbivilia ndĩwetete maũndũ maingĩ ĩũlũ wa asyai make ala mamwĩtie Atasisa. Ũalyũlo wa ĩsyĩtwa yĩu kwa Kĩevelania nĩ “mũandasi,” ũla nĩ mũtĩ umasya malaa meũ ma kwendeesya mũno. Yĩla asyai make makwie, mũndũ ũmwe woo wa mũsyĩ weetawa Molitekai nĩwamwĩwʼĩie tei mũno. Ĩvindanĩ yĩu mũndũũme ũsu aĩ mũndũ mũima na mũkũũ kwĩ Esita. Kwoou, nĩwoosie Esita amũtwaa mũsyĩ kwake na ambĩĩa kũmũea ta mwĩĩtu wake.—Est. 2:5-7, 15.
Molitekai nĩwatanaa mũno kwĩthĩwa amũeie Esita ta mwĩĩtu wake
5, 6. (a) Molitekai amũeie Esita ata? (b) Maũndũ mailyĩ ata Susani kũla Molitekai na Esita mekalaa?
5 Molitekai na Esita maĩ Ayuti mekalaa ũeninĩ ndũanĩ nene ya Velisia, na no nginya methĩwe makwatawa nĩ mawetu maingĩ nũndũ ũthaithi woo waĩ kĩvathũkanyʼo, na matongoeawʼa nĩ Mĩao yĩ kĩvathũkanyʼo. Ĩndĩ no nginya Esita ethĩwe aĩ na ngwatanĩo nzeo mũno na Molitekai, nũndũ Molitekai nĩwamũmanyĩasya ĩũlũ wa Yeova, Ngai wĩ tei, ũla wavonokisye andũ make kuma mathĩnanĩ me kĩvathũkanyʼo ĩvinda ĩvĩtu, na ũla wesaa kũmavonokya ĩngĩ. (Ali. 26:44, 45) Vate nzika, no nginya Esita na Molitekai methĩwe mendanĩte na malũmanĩtye vyũ.
6 Nĩvatonyeka ũkethĩa Molitekai athũkũmaa ta ũmwe wa anene nyũmbanĩ ya mũsumbĩ ĩla yaĩ Susani, na mavinda maingĩ ekalaa mbingĩlonĩ ya nyũmba ĩsu e na athũkũmi angĩ ma mũsumbĩ. (Est. 2:19, 21; 3:3) Tũyĩsĩ maũndũ maingĩ ala Esita weekaa e wa mũika, ĩndĩ no twasye nĩwamũtetheeasya Molitekai maũndũnĩ me kĩvathũkanyʼo ma mũsyĩ ta kũmũsũvĩĩa nyũmba. Nĩvatonyeka makethĩwa mekalaa nyũmbanĩ itaĩ sya kĩlasi mũno syaĩ mũingo wa ũsĩ ũla waivakanĩtye na nyũmba ya mũsumbĩ. O na nũtonya kwĩthĩwa atanĩaa mũno kũthi soko Susani, vala andũ ala maseũvasya syĩndũ sya thaavu na vetha matesaa syĩndũ syoo. Esita ndaĩ esa kũsũanĩa o na vanini kana mũthenya ũmwe akeethĩwa na syĩndũ isu, o na ndeesĩ nĩ kyaũ kyesaa kũmũkwata ĩvinda yũkĩte.
“Aĩ Mwanake” Mũno
7. Nĩkĩ Vasiti waveniwe kĩanda kya kwĩthĩwa e mũka wa mũsumbĩ, na nĩ kyaũ kyeekĩkie ĩtina wa vau?
7 Mũthenya ũmwe, ndũa ya Susani nĩyaũsũiwe nĩ nzũku syakonetye mũsumbĩ na nyũmba yake. Mũthenya ũsu, Mũsumbĩ Aasuelo nĩwoombanisye mboka nene kwondũ wa anene make onthe me mbee ũsumbĩnĩ. Nĩvauĩtwe malĩu maingĩ ma kwendeesya na vaĩ mbinyu mbingĩ. Maendeee kũtanĩa, mũsumbĩ nĩweetie mũka wake weetawa Vasiti, ũla waĩsaa na aka angĩ o vandũ ũtee. Ĩndĩ Vasiti nĩwaleile kũthi. Kĩu nĩkyamwĩwʼĩthisye mũsumbĩ woo mũno na oona kĩ kĩvũthya kĩnene na kwoou akũlya atai make mamũtavye ũndũ Vasiti waĩlĩte kwĩkanwa nake. Maũndũ maendie ata? Mũsumbĩ nĩwatangaasie kana Vasiti ndeendeea kũtalwa ta we mũka wa mũsumbĩ. Ĩtina wa vau, athũkũmi ma mũsumbĩ nĩmambĩĩie kũmantha eĩtu anake matesĩ aũme nthĩ ĩsu yonthe nĩ kana mũsumbĩ anyuve ũmwe atwʼĩke mũka.—Est. 1:1–2:4.
8. (a) Nĩ kyaũ kyatumaa Molitekai athĩnĩka ĩla Esita waendeee kwĩana? (b) Tũtonya kũatĩĩa ata ũtao wa Mbivilia ĩũlũ wa wanake? (Sisya Nthimo 31:30.)
8 No tũsũanĩe Molitekai aimũsisya Esita mavinda kwa mavinda ngoo yake yusũĩtwe nĩ nzika na ĩvindanĩ o yĩu aitana kwona Esita anenevie atwʼĩka mwĩĩtu mwanake mũno. Mbivilia yaĩtye kana Esita, “aĩ mwanake na mũseo.” (Est. 2:7) Mbivilia nĩtũtetheeasya kwĩthĩwa na woni ũla waĩle ĩũlũ wa wanake nũndũ yonanasya kana mũndũ mwanake nĩwaĩle kwĩthĩwa e mũĩ na e na wĩnyivyo. Wanake no ũtume mũndũ ethĩwa na mĩngʼathĩlĩĩlyo, mĩtũlyo na nguma ingĩ ite sya kwendeesya. (Soma Nthimo 11:22.) We nĩwonete andũ me nguma isu nũndũ nĩ anake? Wʼo wanake wa Esita nĩwesaa kũmũtethya kana wesaa kũtuma ethĩwa na mĩtũlyo? Ũndũ ũsu nĩwesaa kũmanyĩka nesa ĩtina wa ĩvinda.
9. (a) Nĩ kyaũ kyeekĩkie yĩla athũkũmi ma mũsumbĩ moonie Esita, na nĩkĩ ũtaĩ ũndũ wĩ laisi kũtiana na Molitekai? (b) Nĩkĩ Molitekai waekie Esita atwawe nĩ mũndũ ũtamũthaithaa Yeova? (O na ĩngĩ sisya ĩsandũkũ.)
9 Athũkũmi ma mũsumbĩ nĩmoonie Esita e mwĩĩtu mwanake. Na nũndũ mamanthaa eĩtu mailye take nĩmamwosie mamũtaananyʼa na Molitekai, na mamũtwaa nyũmbanĩ ya mũsumbĩ ĩla yaĩ mũingo wa ũsĩ. (Est. 2:8) Ũndũ ũsu ndwaĩ laisi nũndũ mekalanasya ta mũndũ na mwĩĩtu wake. Molitekai ndaĩ esa kwĩtĩkĩla mwĩĩtu ũsu waeete atwawe nĩ mũndũ ũtamũthaithaa Yeova, o na ethĩwe nĩ mũsumbĩ, ĩndĩ vai ũndũ waĩ atonya kwĩka.b Tũi na nzika kana Esita nĩweethukĩĩisye ũtao wa Molitekai nesa atanamba kũtwawa kwa mũsumbĩ. O na ĩngĩ, no nginya Esita ethĩwe eekũlasya makũlyo maingĩ atwaĩtwe nyũmbanĩ ya mũsumbĩ ĩla yaĩ Susani. Mo Maũndũ make mesaa kwĩthĩwa mailye ata ĩtina wa vau?
Aĩ Mũndũ Mũka wa Kwendeesya “Methonĩ ma Onthe Ala Mamũsyaĩĩsye”
10, 11. (a) Woni wa Esita waĩ ũtonya kũvĩndũka ata ambĩĩa kwĩkala vala wathamĩĩiwʼe? (b) Molitekai oonanisye ata kana nĩwathĩnĩkĩaa Esita?
10 Maũndũ ma Esita nĩmavĩndũkie vyũ na eeyĩthĩa vandũ vaeni vyũ. Aĩ ũmwe katĩ wa “eĩtu aingĩ” ala moombanĩtwʼe kuma kũndũ kwĩ kĩvathũkanyʼo kĩsionĩ kĩla kyaĩ ungu wa Ũsumbĩ wa Velisia. Syĩthĩo syoo, ithyomo syoo, na mwĩkalĩle woo waĩ kĩvathũkanyʼo vyũ. Eĩtu asu maũngamĩwe nĩ mũnene weetawa Ekai, na vaĩ na mũvango wa mwaka mũima wa kũmanakavya na mauta ma manemane, na syĩndũ syĩ mũuke mũseo. (Est. 2:8, 12) Maũndũ asu onthe maĩ matonya kũtuma eĩtu asu mambĩĩa kũthĩnĩkĩa mũno wanake woo, na kĩu kĩituma mambĩĩa kwĩthĩwa na mĩtũlyo na masindano. We Esita nĩwakwatiwe nĩ maũndũ ta asu?
11 Vaiĩ mũndũ ĩũlũ wa nthĩ wathĩnĩkĩaa Esita kũvĩtũka Molitekai. Mbivilia yonanasya kana mũthenya kũthi ũla ũngĩ, Molitekai nĩwatataa mũno esĩle vakuvĩ na nyũmba ĩla eĩtu asu mekalaa nongi kana nũmanya ũndũ Esita ũendeee. (Est. 2:11) Na no nginya ethĩwe atanaa mũno esa kũtavwʼa nĩ ũmwe athũkũmi ma nyũmbanĩ ya mũsumbĩ kana o mũndũ ũngĩ Esita aendeee nesa. Nĩkĩ ũtonya kwĩthĩwa eewʼaa ũu?
12, 13. (a) Esita atumĩte andũ ala mamũthyũlũlũkĩte methĩwa na woni mwaũ ĩũlũ wake? (b) Nĩkĩ Molitekai ũtonya kwĩthĩwa atanie kũmanya kana Esita ndaaweta wumo wake?
12 Ekai nĩwendeeiwʼe mũno nĩ Esita na nĩwamwĩkaa nesa mavinda onthe. O na nĩwamũnengete athũkũmi ma eĩtu mũonza na vandũ vala vaseo vyũ nyũmbanĩ ya eĩtu. Na eka ũu, Mbivilia yaĩtye kana Esita ‘nĩwoonie ũseo methonĩ ma onthe ala mamũsyaĩĩsye.’ (Est. 2:9, 15) Ĩndĩ wanake wʼoka nũtonya kwĩthĩwa watumaa endeesya mũno wĩana ũu? Aiee, ve maũndũ angĩ maingĩ matumaa andũ mamwenda.
Esita nĩweesĩ kana wĩnyivyo na ũĩ nĩ nguma itonya kwendeesya kwĩ wanake
13 Kwa ngelekanyʼo Mbivilia yaĩtye kana: “Esita ndaamanyĩthanʼya andũ make kana ũko wake; nũndũ Molitekai nĩwamwĩaĩĩte kana ndakaamanyĩthanʼye.” (Est. 2:10) Molitekai nĩwatavĩtye Esita ndakaawete kana we nĩ Mũyuti nũndũ nĩwoonete anene amwe ũsumbĩnĩ ũsu wa Velisia mamenete Ayuti mũno. Vate nzika no nginya ethĩwe atanie mũno kũmanya kana Esita, o na kau aĩ vaasa nake no waendeee kwĩka maũndũ kwa ũĩ na aĩ mwĩwi!
14. Ũmũnthĩ andũ ma mũika matonya kũatĩĩa ngelekanyʼo ya Esita ata?
14 O ta Esita, ũmũnthĩ andũ ma mũika no matanĩthye asyai moo. Yĩla mathi vaasa namo, kana weethĩa mathyũlũlũkĩtwe nĩ andũ athũku na me mwĩkalĩle mũthũku, mayĩtĩkĩlaa kwĩkala tamo, vandũ va ũu maendeea kwĩkala kwosana na myolooto ĩla memanyĩĩtye. Yĩla meeka ũu, nĩmatanĩthasya ngoo ya Ĩthe woo wa ĩtunĩ o ta Esita.—Soma Nthimo 27:11.
15, 16. (a) Nĩ kyaũ kyatumie mũsumbĩ amwenda Esita mũno? (b) Nĩkĩ maũndũ ala mamũkwatie Esita mataĩ laisi kwake kwĩtĩkĩlana namo?
15 Yĩla ĩvinda yavikie ya Esita kũtwawa kwa mũsumbĩ, nĩwanengiwe mwanya wa kũnyuva kĩndũ o na kĩva kĩla waĩ na vata nakyo o na ethĩwa nĩ kya kwĩyanakavĩĩsya. Ĩndĩ nũndũ aĩ na wĩnyivyo ndaaĩtya kĩndũ kĩngĩ eka o ila Ekai wamũtavĩtye. (Est. 2:15) Nĩvatonyeka akethĩwa eesĩ kana wanake wʼoka ndũtuma mũsumbĩ amwenda. Vandũ va ũu, nĩweesĩ kana ve nguma syĩ mũo ta kwĩsiĩĩa, na wĩnyivyo, ila syaĩ itonya kũmwendeesya mũsumbĩ mũnango. We nĩwavĩtĩtye?
16 Aiee ndavĩtĩtye nũndũ Mbivilia yaĩtye atĩĩ: “Mũsumbĩ endie Esita kwĩ aka ala angĩ onthe, na oona waĩlu na ũseo methonĩ make kwĩ eĩtu atheu ala angĩ onthe; kwondũ wa ũu amwĩkĩa ngovia ya kĩũsumbĩ mũtwenĩ wake, na amũtwʼa mũka wa mũsumbĩ vandũ va Vasiti.” (Est. 2:17) No nginya wĩthĩwe waĩ ũndũ wĩ vinya kwa mwĩĩtu ũsu Mũyuti waĩ na wĩnyivyo kwĩtĩkĩlana na maũndũ asu thayũnĩ wake. Ndũkolwe kana aĩ anatwʼĩka mũka wa mũsumbĩ ũla waĩ vinya mũno ĩũlũ wa nthĩ yonthe ĩvindanĩ yĩu! Ĩndĩ kũtwʼĩkĩthwʼa mũka wa mũsumbĩ nĩkwatumie akwatwa nĩ mĩtũlyo? Aiee!
17. (a) Esita aendeeie kwĩthĩwa e mwĩwi ata kwa Molitekai? (b) Nĩkĩ twaĩle kũatĩĩa ngelekanyʼo ya Esita ũmũnthĩ?
17 Esita nĩwaendeeie kwĩthĩwa e mwĩwi kwa Molitekai, ũla wamũeete. O na ndaaĩsa kũweta ĩũlũ wa andũ make Ayuti. O na eka ũu, yĩla Molitekai wavuanisye nzama ĩla yavangĩtwe ya kũwaa Aasuelo, Esita nĩwoonanisye wĩwi kwa kũtavya mũsumbĩ ũndũ ũsu, na andũ ala mavangĩte nzama ĩsu mooawa. (Est. 2:20-23) O na nĩwoonanisye nũmũĩkĩĩe Ngai wake kwa kũendeea kwĩthĩwa e na wĩnyivyo na e mwĩwi. Ũmũnthĩ nĩ ũndũ wa vata mũno tũatĩĩe ngelekanyʼo ya Esita, nũndũ nthĩ yusũĩtwe nĩ andũ angʼendu na mate ewi o na vanini! Ĩndĩ andũ ala methĩawa na mũĩkĩĩo wa wʼo, methĩawa me ewi o ta Esita.
Mũĩkĩĩo wa Esita Nĩwatatiwe
18. (a) Nĩ kyaũ kĩtonya kwĩthĩwa kyatumie Molitekai ũtamũkumanĩa Amani? (O na ĩngĩ sisya maelesyo ma kwongeleela.) (b) Ũmũnthĩ aũme na aka aĩkĩĩku maatĩĩaa ngelekanyʼo ya Molitekai ata?
18 Mũndũũme ũmwe weetawa Amani nĩwatwʼĩkĩthiwʼe mũnene ũsumbĩnĩ wa Aasuelo. Mũsumbĩ nĩwamũnyuvie ethĩwe e mũtai wake mũnene, na amũtwʼĩkĩthya wa kelĩ ũsumbĩnĩ wake. O na eka ũu, mũsumbĩ nĩwaumisye mwĩao wa kana kĩla mũndũ aaĩle kũmũkumanĩa Amani. (Est. 3:1-4) Mwĩao ũsu nĩwatumie Molitekai athĩnĩka mũno. Kĩtumi nũndũ nĩweesĩ nĩwaĩle kũmũnenga mũsumbĩ ndaĩa, ĩndĩ ti kũvĩtũka Ngai. Amani aĩ Mũakaki. Kwoou veonekana aĩ nzyawa ya Akaki, ũla waĩ mũsumbĩ Mũamaleki wooaiwe nĩ mwathani wa Ngai weetawa Samueli. (1 Sam. 15:33) Aamaleki maĩ andũ athũku mũno, nginya o na meetawa nthũ sya Yeova na Isilaeli. Na nũndũ wa ũũ, Ngai ndamonaa me andũ aseo methonĩ make.c (Kũt. 25:19) Kwoou, we Mũyuti mũĩkĩĩku kwa Yeova nĩwaĩ atonya kũkumanĩa Mũamaleki? Molitekai ndaĩ esa kwĩka ũu. Nĩwaleile vyũ kũmũkunamĩa. O ta Molitekai, ũmũnthĩ ve aũme na aka aĩkĩĩku mekĩte ũtwi ũtonya kũtuma masya mathayũ moo nũndũ wa mwolooto ũũ waasya atĩĩ: “No nginya tũmwĩwʼe Ngai nũndũ nĩwe mũsumbĩ, vandũ va kũmewʼa andũ.”—Meko 5:29.
19. Amani endaa kwĩka ata, na eesũvie mũsumbĩ ata?
19 Amani nĩwathatie mũno. Ĩndĩ ũsengyʼo nĩ kana eewie kũaa Molitekai e weka kũtatoetye kwĩyĩĩvanĩsya. Vandũ va ũu, atĩ avangie kũmũminanĩsya na andũ make onthe! Kwoou, Amani nĩwaanangĩie Aisilaeli ĩsyĩtwa kwa mũsumbĩ nĩ kana etĩkĩlwʼe amoae. Aisye kana Ayuti nĩ andũ matatethya na ameta ũko wa andũ “ũnyaĩĩkĩe kũũ na kũũ katĩ wa ngo sya andũ.” Na kũthũkya ũvoo, aisye kana maikwataa mĩao ya mũsumbĩ na kana mo nĩ ingʼendilĩ nthũku mũno. Na ĩndĩ amwatha mũsumbĩ kana nũkumya mũvothi wa mbesa mbingĩ nĩ kana ũtetheesye wĩa wa kũaa Ayuti onthe ala maĩ kĩsionĩ kĩla kyaĩ ungu wa ũsumbĩ wake.d Nũndũ wa ũu, mũsumbĩ nĩwamũnengie Amani mbete yake ĩla yaĩ na ũsiĩlo wa mĩao, nĩ kana ekĩe ũsiĩlo mwĩao o na wĩva ũla wĩandĩka.—Est. 3:5-10.
20, 21. (a) Mwĩao wa Amani watumie Molitekai vamwe na Ayuti onthe kĩsionĩ kĩla kyasumbĩkĩtwe nĩ Ũsumbĩ wa Velisia mewʼa ata? (b) Molitekai eeie Esita eke ata?
20 Ĩtina wa kavinda kanini aũme nĩmatũmiwe mathi kĩla ngalĩko ya kĩsio kĩla kyasumbĩkĩtwe nĩ ũsumbĩ ũsu matangaasĩte kũawa kwa Ayuti. Kwasũanĩa ũndũ Ayuti meewie mavikĩwa nĩ ũvoo ũsu, na mũno mũno, ala maĩ manasyoka Yelusaleme kuma mũtavonĩ wa Mbaviloni. No nginya methĩwe matanie mũno, nũndũ ĩvindanĩ yĩu maendeee kũtata ũndũ matonya matũngĩĩe ngũta sya ndũa ĩsu, ila syaĩ mbombokangu. Molitekai akwata ũvoo ũsu, nũtonya kwĩthĩwa amathĩnĩkĩaa mũno, o vamwe na anyanya na andũ make ma mũsyĩ ala maĩ Susani. Kĩu kyatumie athĩnĩka mũno, o na atembũa ngũa syake, eekĩa makunia, avaka mũtwe wake mũu, na ĩndĩ atulya mbu nene mũno katĩkatĩ wa ndũa ĩsu. Ĩndĩ kĩvathũkanyʼo nake, we Amani aendeee kũya na kũnywʼa na mũsumbĩ o na ateũmakwʼa nĩ thĩna ũla waetee Ayuti na anyanyae moo ala maĩ Susani.—Soma Esita 3:12–4:1.
21 Molitekai nĩweesĩ nĩwaĩle kwosa ĩtambya. Ĩndĩ ve ũndũ waĩ atonya kwĩka? Esita nĩweewie ĩũlũ wa kĩmako kĩla Molitekai waĩ nakyo, na kwoou atũmana anengwe ngũa ĩndĩ alea ũkiakisyo ũsu. No kwĩthĩwa kwa ĩvinda yĩasa asengʼaa nĩkĩ Ngai wake, Yeova, waekete Esita oswe na aitwawa nĩ mũsumbĩ ũthaithaa mĩvwʼanano. Ĩndĩ ĩtina wa ĩvinda ĩkuvĩ aĩ akwate ũsũngĩo wa makũlyo make. Molitekai nĩwatũmanie kũla kwĩ Esita amũkũlĩtye aneene na mũsumbĩ na aimwĩsũva ‘kwondũ wa andũ make.’—Est. 4:4-8.
22. Nĩkĩ Esita wakĩaa kũthi mbee wa mũsumbĩ? (O na ĩngĩ, sisya maelesyo ma kwongeleela.)
22 No nginya Esita ethĩwe athĩnĩkie mũno ngoonĩ eewʼa ũvoo ũsu. Mũĩkĩĩo wake ndwaĩ waatatwa ũu ĩngĩ. Na ũsũngĩo ũla wanengie Molitekai nĩwoonanisye kana aĩ na wia mwingĩ. Amũlilikanilye mwĩao ũla mũsumbĩ waumĩtye. Mwĩao ũsu waĩtye kana mũndũ athi mbee wa mũsumbĩ ate mwĩte aaĩle kũawa. Yaĩ no nginya mũsumbĩ amũkĩlĩlye ndata yake ya thaavu nĩ kana ndakoawe. Ĩndĩ Esita alilikana kĩla kyamũkwatie Vasiti nũndũ wa kwĩtwa nĩ mũsumbĩ na alea, noĩthwa asũanĩie kana mũsumbĩ nũtonya kũlea kũmũkĩlĩlya ndata yake. Esita eeie Molitekai kana mũsumbĩ aĩ na mĩthenya 30 ũtamwĩta! Na noĩthwa ũndũ ũsu watumaa Esita asũanĩa kana mũsumbĩ nĩ ta ũekete kwendeewʼa nĩwe kana kũmwenda.e—Est. 4:9-11.
23. (a) Molitekai alũlũmĩĩlye mũĩkĩĩo wa Esita ata? (b) Nĩkĩ twaĩlĩte kũatĩĩa ngelekanyʼo ya Molitekai?
23 Molitekai amũsũngĩie Esita e na ũkũmbaũ mwingĩ na kĩu kyalũlũmĩĩlya mũĩkĩĩo wake. Amũĩkĩĩthisye kana o na alea kwosa ĩtambya, Ayuti mailea kũvonokwʼa kwa nzĩa ĩngĩ. Ĩndĩ Esita no weesĩ kana Ayuti mambĩĩa kũawa, o nake ti laisi kũvonoka. Ũsungĩo wa Molitekai woonanisye ũtheinĩ kana nĩwamũĩkĩĩe Yeova mũno, na nĩweesĩ kana ndesa kũeka andũ Make moawe ateanĩĩtye mawatho make. (Yos. 23:14) Molitekai akũlilye Esita atĩĩ: “Nũũ wĩsĩ kana ndwaalika ũsumbĩnĩ nũndũ wa ĩvinda ta yĩĩ?” (Est. 4:12-14) Molitekai nĩ ngelekanyʼo nzeo mũno kwitũ ũmũnthĩ. Kĩtumi nũndũ nĩwamwĩkwatĩtye Ngai wake, Yeova, vyũ. O naitũ twaĩle kwĩka oou.—Nth. 3:5, 6.
Aĩ na Mũĩkĩĩo Mũlũmu Ũkethĩa Ndatelemwʼa Nĩ Kĩkwʼũ
24. Esita oonanisye mũĩkĩĩo na ũkũmbaũ ata?
24 Ĩvinda nĩyavikie ya Esita ya kwĩka ũtwi. Akũlilye Molitekai atavye Ayuti ala angĩ onthe matĩĩe kũya mĩthenya ĩtatũ, na aminĩĩa kwa kũweta ndeto syoonanisye kana aĩ na mũĩkĩĩo na ũkũmbaũ mũnene ila syĩsĩkĩe nginya ũmũnthĩ. Aisye atĩĩ: “Ethĩwa nĩ kũkwʼa ngakwʼa.” (Est. 4:15-17, BCK) No nginya Esita ethĩwe avoyie mũno ĩvindanĩ yĩu kũvĩtũka ĩvindanĩ yĩngĩ o na yĩva. Ĩtina, ĩvinda nĩyavikie ya kũthi kwa mũsumbĩ. Eekĩie ngũa ĩla nzeo vyũ ya kĩ-ũsumbĩ, na eeyanakavya vyũ nĩ kana ethĩwe e wa kwendeesya methonĩ ma mũsumbĩ. Na ĩndĩ aumaala akamwone.
Esita nĩwalikilye thayũ wake mũisyonĩ nĩ kana asũvĩe andũ ma Ngai
25. Elesya ũndũ kwaendie yĩla Esita waendie kũmwona mũũme wake?
25 O tondũ tũwetie mwambĩĩonĩ, Esita nĩwavikie nza ya nyũmba ya mũsumbĩ. No tũvindĩĩsye maũndũ maingĩ ala waendeee kũsũanĩa o vamwe na mboya mbingĩ ila ũtonya kwĩthĩwa avoyaa ngoonĩ yake ndatĩkanĩ ĩsu. Nĩwalikile nyũmbanĩ ya mũsumbĩ na weethĩa e vala ũĩ no one Aasuelo ailyĩ kĩvĩlanĩ kyake kya ũsumbĩ. O na noĩthwa atataa kũsisya ũndũ ũthyũ wa mũsumbĩ ũsu ũilyĩ nĩ kana amanye kana nĩ kũseo. Ethĩwa aĩ no nginya ambe kweteela, vate nzika eewʼaa ta weteele myaka mingĩ mũno. Ĩndĩ ĩtina wa ndatĩka mbũthũ mũsumbĩ nĩwamwonie. Ũndũ ũsu nĩwamũsengʼisye mũno ĩndĩ ausya. Na kwoou ookĩlĩlya Esita ndata yake ya thaavu.—Est. 5:1, 2.
26. Nĩkĩ Aklĩsto ma wʼo maĩle kwĩthĩwa na ũkũmbaũ ta wa Esita, na nĩkĩ tũkwasya kĩla weekie kyaĩ o mwambĩĩo wa wĩa wake?
26 Yu mũsumbĩ aĩ atonya kwĩthukĩĩsya Esita. Esita nĩ ngelekanyʼo nzeo mũno kwa athũkũmi ma Ngai ũmũnthĩ nũndũ wa kwĩthĩwa na mũĩkĩĩo mũlũmu kwa Ngai wake, na kũlikya thayũ wake mũisyonĩ kwondũ wa andũ make. Esita na angĩ ala moonanisye mũĩkĩĩo take nĩ ngelekanyʼo nzeo mũno kwa Aklĩsto ũmũnthĩ. Yesũ aisye kana aatĩĩi make ma wʼo maĩ mamanyĩke nũndũ wa kwĩthĩwa na wendo wa kwĩyumya kwondũ wa andũ ala angĩ. (Soma Yoana 13:34, 35.) Nĩ kana twĩthĩwe na wendo ta ũsu, no nginya twĩthĩwe twĩ na ũkũmbaũ ta wa Esita. Ĩndĩ kĩla Esita weekie mũthenya ũsu kwondũ wa andũ ma Ngai, waĩ o mwambĩĩo wa wĩa wake. We esaa kũĩkĩĩthya mũsumbĩ ata kana mũtai wake mũnene, Amani, nĩwavangĩte nzama ya kũwaa Ayuti? Na esaa kũmavonokya ata? Makũlyo asu nĩmeũsũngĩwa kĩlungunĩ kĩla kĩatĩĩe.
a Andũ aingĩ masũanĩaa kana Aasuelo nĩwe waĩ Sasita wa 1, ũla waĩ mũsumbĩ wa Velisia mwambĩĩonĩ wa myaka ya 400, mbee wa Klĩsto.
b Sisya ĩsandũkũ yĩ na kyongo, “Makũlyo ĩũlũ wa Esita,” Kĩlungunĩ kya 16.
c Amani nũtonya kwĩthĩwa aĩ ũmwe katĩ wa Aamaleki ma mũthya kwĩthwa thayũ, nũndũ “ũtialo” wa mbaĩ ĩsu waĩ waanangiwe mĩthenyanĩ ya Mũsumbĩ Esekia.—1 Mav. 4:43.
d Amani aumisye mũvothi wa talendi 10,000 sya vetha, ila ũmũnthĩ nĩ ndola milioni maana maingĩ. Ethĩwa Aasuelo nĩwe waĩ Sasita wa 1, mũvothi wa Amani no nginya wĩthĩwe wamwendeeisye mũno. Kĩtumi nũndũ Sasita nĩwendaa mbesa mbingĩ mũno nĩ kana atonye kũkita kaũ mũvyũ mũno weethĩĩtwe ayenda kũkita na Ũsumbĩ wa Ũkiliki.
e Sasita wa 1 eesĩkĩe mũno ta mũndũ wathataa mĩtũkĩ, na kĩu kyatumaa ekala aialyũkanga o na ala me nake matataĩĩe. Mũsomi ũmwe Mũkiliki weetawa Herodotus, nĩwaandĩkie ĩũlũ wa makaũ kauta ma Sasita na Ũsumbĩ wa Ũkiliki. Ĩvinda yĩmwe mũsumbĩ ũsu aumisye mwĩao meli ivangwe itinene iseũvye kĩao ũkanganĩ kĩsionĩ kĩtawa Hellespont. Ĩndĩ yĩla kĩuutani kĩnene kyaanangie kĩao kĩu, Sasita aumisye mwĩao ĩngĩ mavundi onthe ala makyakie matilwe mĩtwe, na andũ maikũna kĩwʼũ makĩumangĩte nĩ kana makĩkanyʼe. Ĩvindanĩ o yĩu, mũndũ ũmwe mũthwii nĩweesũvie mũsumbĩ ũsu nĩ kana mwana wake ndakatwʼĩke mũsikalĩ. Ĩndĩ Sasita eewʼa ũu aisye kĩmwana kĩu kĩtilanwʼe ilungu ilĩ na mwĩĩ wakyo ũyĩiwa vandũ wenekee nĩ kana wĩthĩwe ta ũkanyʼo kwa andũ ala angĩ.