MAELESYO MA MŨTHYA
1 YEOVA
Ĩsyĩtwa ya Ngai nĩ Yeova, na ũalyũlo wayo nĩ “Nũtwʼĩkĩthasya.” Yeova nĩwe Ngai mwene vinya wʼonthe, na nĩwe woombie syĩndũ syonthe. E ũtonyi wa kwĩka ũndũ o na wĩva ũla ũvangĩte.
Kwa Kĩevelania, ĩsyĩtwa ya Ngai yaandĩkawa na nthoo inya. Kĩthyomonĩ kya Kĩsũngũ, nthoo isu nĩ YHWH kana JHVH. Ĩsyĩtwa ya Ngai yĩkwatĩkanaa mavinda vakuvĩ 7,000 maandĩkonĩ ala maandĩkiwe tene ma Kĩevelania. Andũ ĩũlũ wa nthĩ yonthe matamũkaa ĩsyĩtwa Yeova kwa nzĩa syĩ kĩvathũkanyʼo kwosana na kĩthyomo kĩla maneenaa.
2 MBIVILIA ‘NĨYAVEVEEWE NĨ NGAI’
Ngai nĩwe Mũandĩkĩthya wa Mbivilia, ĩndĩ atũmĩie andũ kũmĩandĩka. Ũu no ũndũ ũmwe na ũndũ mũtumĩa mũkũũ ũtonya kwĩa mwĩsũkũũe amũandĩkĩe valũa. Ngai atũmĩie veva wake mũtheu ũtongoesye ala maandĩkie Mbivilia maandĩke mosũanĩo make. Veva wa Ngai nĩwamatongoesye kwa nzĩa syĩ kĩvathũkanyʼo, ta kũtuma mona mawoni kana maota ndoto, na ĩtina maiandĩka kĩla monie kana maotie.
3 MYOLOOTO
Myolooto nĩ momanyĩsyo ma Mbivilia ala maeleasya ũwʼo wa mũsingi wa Mbivilia. Kwa ngelekanyʼo, mwolooto ũla waasya kana “itindo nthũkũ nĩsyanangaa mwĩkalĩle mũseo” ũtũmanyĩasya kana andũ ala tũũtindanyʼa namo no matũtethye kana makatwananga. (1 Akolintho 15:33) Nawʼo mwolooto ũla waasya kana “o kĩla mũndũ ũvuĩaa, nokyo ũkaketha” ũtũmanyĩasya kana tũyĩsa kwĩvathana na mosyao ma meko maitũ.—Akalatia 6:7.
4 WATHANI
Wathani nĩ ũtũmane kuma kwa Ngai. No wĩthĩwe ũeleetye ĩũlũ wa kwenda kwa Ngai, mwĩkalĩle ũla twaĩle kwĩthĩwa nawʼo, mwĩao, kana ũvoo wa ũsilĩlo. O na ĩngĩ, no wĩthĩwe ũeleetye ĩũlũ wa ũndũ mũna ũkekĩka ĩvinda yũkĩte. Ve mawathani maingĩ me Mbivilianĩ meanĩĩte.
5 MAWATHANI ĨŨLŨ WA MASIA
Yesũ nĩwe weanĩisye mawathani maingĩ ala Mbivilia yathanĩte ĩũlũ wa Masia. Sisya ĩsandũkũ yĩ na kyongo “Mawathani Ĩũlũ wa Masia.”
▸ Kĩl. 2, kal. 17, maelesyo ma kwongeleela.
6 KĨELEELO KYA YEOVA KWA NTHĨ
Yeova oombie nthĩ yĩthĩwe yĩ vandũ vaseo va kwĩkalawa nĩ ala mamwendete. Kĩeleelo kĩu kyake kĩyaalyũka. O mĩtũkĩ, Ngai nũkũvetanga ũthũku ĩũlũ wa nthĩ na ainenga andũ make thayũ wa tene na tene.
7 SATANI, ŨLA NDEVILI
Satani nĩ mũlaĩka ũla wambĩĩisye ũlei ĩũlũ wa Ngai. Ĩsyĩtwa yĩu, Satani, yonanasya “Mũvĩnganĩsya,” nũndũ aleanaa na Yeova. O na ĩngĩ, etawa Ndevili, na ĩsyĩtwa yĩu yonanasya “Mũsukani.” Eetiwe ũu nũndũ nũneenaa ũvũngũ ĩũlũ wa Ngai na nũkengaa andũ.
8 ALAĨKA
Yeova oombie alaĩka ĩvinda yĩasa mbee wa kũmba nthĩ. Amombie mekalae ĩtunĩ. Kwĩ alaĩka mbee wa milioni ĩana yĩmwe. (Ndanieli 7:10) Alaĩka me masyĩtwa na ndaĩa syĩ kĩvathũkanyʼo, na ala aĩkĩĩku nĩmaleaa kũthaithwa nũndũ me wĩnyivyo. Methĩawa maanĩtwʼe ikundi syĩ kĩvathũkanyʼo na mathũkũmaa mawĩa me kĩvathũkanyʼo. Mawĩa amwe nĩ kũthũkũma mbee wa kĩvĩla kya ũsumbĩ kya Yeova, kũnenga andũ ũtũmane wake, kũsũvĩa na kũtongoesya athũkũmi make kũũ nthĩ, kwĩka meko ma Ngai ma ũsilĩlo, na kũtetheesya wĩanĩ wa kũtavanyʼa. (Savuli 34:7; Ũvuanʼyo 14:6; 22:8, 9) Na ĩvindanĩ yũkĩte, makatetheesya Yesũ kaũnĩ wa Ali–Maketoni.—Ũvuanʼyo 16:14, 16; 19:14, 15.
▸ Kĩl. 3, kal. 5; Kĩl. 10, kal. 1
9 NAĨ
Naĩ nĩ ũndũ wʼonthe ũla twĩkaa, tũsũanĩaa, kana twĩwʼaa ũtosanĩte na kwenda kwa Yeova. Nũndũ nĩyanangaa ngwatanĩo yitũ na Ngai, nũtũnengete mĩao na myolooto ĩtũtetheeasya tũikamũvĩtĩsye. Mwambĩlĩĩlyonĩ, Yeova oombĩte kĩla kĩndũ kĩ kĩanĩu kana kĩte na naĩ, ĩndĩ Atamu na Eva nĩmavĩtisye ĩla manyuvie kũlea kũmwĩwʼa Yeova, na kwoou mayaaendeea kwĩthĩwa me eanĩu. Nĩmambĩĩe kũkũa na mesa kũkwʼa, na nũndũ Atamu nĩwatũtiĩe naĩ, nĩtũkũaa na tũkakwʼa.
▸ Kĩl. 3, kal. 7; Kĩl. 5, kal. 3
10 ALI–MAKETONI
Ali–maketoni nĩ kaũ wa Ngai wa kwananga nthĩ ĩno ya Satani vamwe na ũthũku wʼonthe.
▸ Kĩl. 3, kal. 13; Kĩl. 8, kal. 18
11 ŨSUMBĨ WA NGAI
Ũsumbĩ wa Ngai nĩ silikalĩ ĩla Yeova ũũngamĩtye ĩtunĩ. Yesũ Klĩsto nĩwe Mũsumbĩ wa silikalĩ ĩsu. Ĩvindanĩ yũkĩte, Yeova akatũmĩa Ũsumbĩ ũsu kũvetanga ũthũku wʼonthe. Ũsumbĩ wa Ngai ũkasumbĩka nthĩ yonthe.
12 YESŨ KLĨSTO
Ngai oombie Yesũ mbee wa kũmba syĩndũ ila ingĩ syonthe. Yeova amũtũmie Yesũ kũũ nthĩ oke kũkwʼa kwondũ wa andũ onthe. Ĩtina wa Yesũ kũawa, Yeova nĩwamũthayũũkisye. Na oyu Yesũ nũsumbĩkĩte ĩtunĩ ta Mũsumbĩ wa Ũsumbĩ wa Ngai.
13 WATHANI WA SYUMWA 70
Mbivilia nĩyathanĩte ĩvinda yĩla Masia ũkoka. Aĩ oke mũthyanĩ wa ĩvinda yĩla Mbivilia yĩtĩte syumwa 69, na ĩvinda yĩu yambĩĩie mwakanĩ wa 455 Mbee wa Klĩsto (M.K.) na yathela mwaka wa 29 Ĩtina wa Klĩsto (Ĩ.K.).
Twĩsĩ ata kana ĩvinda yĩu yathelile mwakanĩ wa 29 Ĩ.K.? Ĩvinda ya syumwa 69 yambĩĩie mwakanĩ wa 455 M.K. ĩla Neemia wavikie Yelusaleme na ambĩĩa kũmyaka ĩngĩ. (Ndanieli 9:25; Neemia 2:1, 5-8) O tondũ ndeto “ndasani” yonanasya 12, nowʼo ndeto “kyumwa” yonanasya 7. Syumwa ila iwetetwe wathaninĩ ũũ ti syumwa sya mĩthenya mũonza ĩndĩ nĩ sya myaka mũonza, na ũu nĩ kwĩanana na mwolooto wa wathani ũla waĩtye “mũthenya vandũ va mwaka.” (Motalo 14:34; Esekieli 4:6) Ũu wĩonanyʼa kĩla kyumwa kĩ na myaka mũonza na kwoou syumwa 69 nĩ myaka 483 (69 x 7). Kwoou, twatala myaka 483 kuma mwaka wa 455 M.K., twĩvika mwaka wa 29 Ĩ.K. Mwakanĩ ũsu, Yesũ nĩwavatisiwe na atwʼĩka Masia!—Luka 3:1, 2, 21, 22.
Wathaninĩ o ũsu, nĩvawetetwe kyumwa kĩngĩ kĩmwe, na ũu nĩ kwonanyʼa kana ĩsu nĩ myaka ĩngĩ mũonza. Ĩvindanĩ o yĩu, Masia aĩ oawe mwakanĩ wa 33, na kwambĩĩa mwaka wa 36 Ĩ.K., ũvoo mũseo wa Ũsumbĩ wa Ngai waĩ ũtavanwʼe mbaĩnĩ syonthe, ĩndĩ ti kwa Ayuti oka.—Ndanieli 9:24-27.
14 ŨMANYĨSYO WA ŨTATŨ NĨ WA ŨVŨNGŨ
Mbivilia ĩmanyĩasya kana Yeova Ngai nĩwe Mũmbi na oombie Yesũ mbee wa kũmba syĩndũ ila ingĩ syonthe. (Akolosai 1:15, 16) Yesũ tiwe Ngai Mwene Vinya Wʼonthe, na vai mũthenya o na ũmwe waasya kana nĩwĩanene na Ngai. Nĩkyo kĩtumi waisye atĩĩ: “Asa nĩ mũnene kwĩ nyie.” (Yoana 14:28; 1 Akolintho 15:28) Ĩndĩ ndĩni mbingĩ imanyĩasya kana Ngai nĩ Ũtatũ, kwonanyʼa kana ve Ngai Asa, Mwana, na veva mũtheu. Ndeto “Ũtatũ” ndĩ Mbivilianĩ. Ũsu nĩ ũmanyĩsyo wa ũvũngũ.
Veva mũtheu nĩ vinya wa Ngai ũtonekaa ũla ũtũmĩaa kwĩka maũndũ na kwĩanĩasya ieleelo syake. Veva mũtheu ti mũndũ. Kwa ngelekanyʼo, Aklĩsto ma ĩvinda ya atũmwa ‘nĩmausũiwe nĩ veva mũtheu,’ na Yeova aĩtye atĩĩ: ‘Ngamĩtulũĩla mĩĩ yonthe veva wakwa.’—Meko ma Atũmwa 2:1-4, 17.
▸ Kĩl. 4, kal. 12; Kĩl. 15, kal. 17
15 NGELANYʼO
Aklĩsto ma wʼo maitũmĩaa ngelanyʼo ĩla mekũthaitha Ngai. Nĩkĩ matekaa ũu?
Kwa ĩvinda yĩasa, ngelanyʼo yĩthĩĩtwe ĩitũmĩwa nĩ ndĩni sya ũvũngũ. Ĩvindanĩ ya tene, yatũmĩawa nĩ andũ ĩla mekũthaitha wũmbi na syĩthĩonĩ ila syakonanĩtye na maũndũ ma kũmanyana kĩ-mwĩĩ sya andũ ala matamũthaithaa Ngai. Myakanĩ ya mbee 300 kuma Yesũ akwʼa, Aklĩsto mayatũmĩaa ngelanyʼo ũthaithinĩ woo. Myaka mingĩ ĩtina wa vau, mũsumbĩki wa Lomi weetawa Constantine nĩwatwʼĩkĩthisye ngelanyʼo ta ũvano wa Ũklĩsto. Kĩeleelo kya kũtũmĩa ũvano ũsu kyaĩ kũtuma andũ aingĩ mamanya Ũklĩsto. Ĩndĩ ngelanyʼo ndyakonanĩtye o na vanini na Yesũ Klĩsto. Ĩvuku yĩmwe ya Katholeki (New Catholic Encyclopedia) yĩeleetye atĩĩ: “Ngelanyʼo yaĩ kwʼo mbee wa Ũklĩsto na nĩyonekaa kwa ala mate Aklĩsto.”
Yesũ ndaakwʼĩĩa ngelanyʼonĩ. Ndeto ya Kĩkiliki ĩla ĩalyũlĩtwe “ngelanyʼo” yonanasya “kĩtuĩ kĩlũngalu,” “ũvwaũ,” kana “mũtĩ.” Mbivilia yĩtawa The Companion Bible yĩeleetye atĩĩ: “Vai vandũ nthĩnĩ wa Kĩkiliki kya [Ũtianĩo Mweũ] vonanĩtye ĩũlũ wa ituĩ ilĩ sya mbwaũ.” Yesũ akwʼĩĩe kĩtuĩnĩ kĩlũngalu.
Yeova ndendaa tũtũmĩe mĩvwʼanano ũthaithinĩ witũ.—Kuma 20:4, 5; 1 Akolintho 10:14.
16 KŨLILIKANA KĨKWʼŨ KYA YESŨ
Yesũ eeĩaĩe amanyĩwʼa make malilikanae kĩkwʼũ kyake. Mekaa ũu kĩla mwaka, matukũ 14 ma mwei wa Nisani, o matukũ ala Aisilaeli matanĩaa Vasaka. Kĩmũtũ na mbinyu, ila syonanasya mwĩĩ wa Yesũ na nthakame yake, nivĩtawʼa kwa kĩla mũndũ ũmbanonĩ wa kũlilikana kĩkwʼũ kyake. Ala makasumbĩka na Yesũ ĩtunĩ nĩmo maĩsaa kĩmũtũ na makanywʼa mbinyu. Namo ala me na wĩkwatyo wa kwĩkala ĩũlũ wa nthĩ tene na tene nĩmanengae ũndũ ũsu ndaĩa kwa kũthi ũmbanonĩ wa kũlilikana kĩkwʼũ kya Yesũ, ĩndĩ mayĩĩsaa kĩmũtũ kana kũnywʼa mbinyu.
17 THAYŨ
Mbivilia ya Kĩsũngũ ya New World Translation, ĩtũmĩĩte ndeto “thayũ” (soul) kwonanyʼa (1) mũndũ, (2) nyamũ, kana (3) thayũ wa mũndũ kana wa nyamũ. Ekai twone ngelekanyʼo imwe:
Mũndũ. Mbivilia yaĩtye atĩĩ: “Matukũ ma Noa, . . . andũ anini, namo nĩ mathayũ nyanya, matangĩĩwe ũndũ wa manzĩ.” (1 Vetelo 3:20) Ĩandĩkonĩ yĩĩ, ndeto “mathayũ” ĩtũmĩĩtwe kwonanyʼa andũ, namo nĩ Noa na mũka, ana make atatũ, na aka ma ana make.
Nyamũ. Mbivilia yaĩtye atĩĩ: “Ngai asya, Manzĩ nĩmausũwe nĩ wingĩ wa syũmbe syĩ thayũ [“mathayũ,” maelesyo ma kwongeleela], na nyũnyi iũlũkae ĩũlũ wa nthĩ yayayanĩ.” O na Mbivilia yongeleele kwasya atĩĩ: “Na Ngai asya, Nthĩ nĩyumye syũmbe syĩ thayũ [“mathayũ,” maelesyo ma kwongeleela] o mũthemba wasyo, indo, na tũsamũ tũla tũtambũkaa, na nyamũ sya kũũ nthĩ o mũthemba wasyo: na kweethĩwa ũu.”—Mwambĩlĩlyo 1:20, 24.
Thayũ wa mũndũ kana wa nyamũ. Yeova eeie Mose atĩĩ: “Andũ onthe ala mamanthaa thayũ waku nĩ akwʼũ.” (Kuma 4:19) Ĩla Yesũ waĩ kũũ nthĩ, aisye atĩĩ: “Nyie, ninyie mũĩthi ũla mũseo: mũĩthi mũseo nũnũũwia thayũ wake nthĩ ũndũ wa malondu.”—Yoana 10:11.
O na ĩngĩ, ĩla mũndũ weeka ũndũ na ‘thayũ wake wʼonthe,’ ũu wonanasya kana eeka ũndũ ũsu na ngenda na awĩka na ũtonyi wake wʼonthe. (Mathayo 22:37; Kũtũngĩlĩlwa Kwa Mĩao 6:5) Mũndũ mũkwʼũ kana mwĩĩ mũkwʼũ no wĩtwe thayũ mũkwʼũ.—Motalo 6:6; Akai 2:13.
▸ Kĩl. 6, kal. 5; Kĩl. 15, kal. 17
18 VEVA
Ndeto ya Kĩevelania na ya Kĩkiliki ĩla ĩalyũlĩtwe “veva” Mbivilianĩ ya Kĩsũngũ ya New World Translation no yonanyʼe syĩndũ syĩ kĩvathũkanyʼo. Ĩndĩ kĩla ĩvinda ndeto ĩsu yonanasya kĩndũ kĩtesa kwoneka nĩ mũndũ, ta nzeve, kana mĩthũmũ ya mũndũ na ya nyamũ. Ndeto ĩsu no yonanyʼe syũmbe sya veva kana veva mũtheu, nawʼo nĩ vinya ũla Ngai ũtũmĩaa kwĩka maũndũ. Mbivilia ndĩmanyĩasya kana ve kĩndũ kĩ nthĩnĩ wa mũndũ kĩendeeaa kwĩkala thayũ mũndũ akwʼa.—Kuma 35:21; Savuli 104:29; Mathayo 12:43; Luka 11:13.
▸ Kĩl. 6, kal. 5; Kĩl. 15, kal. 17
19 NGIENA
Ngiena nĩ ĩsyĩtwa ya mwanda waĩ vakuvĩ na Yelusaleme vala kĩko kyavĩvĩawʼa. Vai ũndũ wonanasya kana ĩvindanĩ ya Yesũ ve nyamũ kana andũ mathĩnĩawʼa mwandanĩ ũsu me thayũ. Kwoou Ngiena ndyonanasya vandũ vatonekaa vala ala akwʼũ mathĩnĩawʼa tene na tene. Ĩla Yesũ waneeneaa ĩũlũ wa ala makekwʼa Ngienanĩ, aeleasya ĩũlũ wa kwanangwa vyũ.—Mathayo 5:22; 10:28.
20 MBOYA YA MWĨAĨI
Ĩno nĩ mboya ĩla Yesũ watũmĩie kũmanyĩsya amanyĩwʼa make ũndũ maĩle kũvoya. O na ĩngĩ, mboya ĩsu yĩsĩkĩe ta Mboya ya Asa Witũ kana mboya ya ngelekanyʼo. Kwa ngelekanyʼo, Yesũ atũmanyĩisye tũvoyae ũũ:
“Syĩtwa yaku yĩtaĩwe”
Nĩtũmũvoyaa Yeova athesye ĩsyĩtwa yake kumana na ũvũngũ wʼonthe. Aĩle kwĩka ũu nĩ kana syũmbe syonthe ĩtunĩ na kũũ nthĩ itaĩe na iinenga ndaĩa ĩsyĩtwa ya Ngai.
“Ũsumbĩ waku wũke”
Tũvoyaa nĩ kana silikalĩ ya Ngai yanange nthĩ ĩno nthũku ya Satani, ĩsumbĩke nthĩ yonthe, na ĩitwʼĩkĩthya nthĩ ĩno nzaũ.
“Kwenda kwaku kwĩke kũũ nthĩ”
Tũvoyaa nĩ kenda kĩeleelo kya Ngai ĩũlũ wa nthĩ kĩanĩe na nĩ kana andũ ala ewi na mate na naĩ meĩsa kwĩkala tene na tene ĩũlũ wa Nthĩ Nzaũ, o tondũ Yeova wendaa ĩla woombie andũ.
21 WOVOSYO
Yeova anenganie wovosyo nĩ kana atangĩĩe andũ kuma naĩnĩ na kĩkwʼũnĩ. Wovosyo waĩ ndĩvi ĩla yendekaa nĩ kana Ngai athooee nzyawa sya Atamu thayũ ũte na naĩ ũla Atamu waaisye na ũitũngĩĩa ngwatanĩo nzeo ĩla mũndũ waĩ nayo na Yeova. Ngai amũtũmie Yesũ kũũ nthĩ nĩ kana akwʼe kwondũ wa ene naĩ. Nũndũ wa kĩkwʼũ kya Yesũ, andũ onthe me na mwanya wa kwĩkala thayũ tene na tene na maivetewa naĩ.
▸ Kĩl. 8, kal. 21; Kĩl. 9, kal. 13
22 NĨKĨ MWAKA WA 1914 NĨ WA VATA MŨNO?
Wathani ũla wĩ ĩvukunĩ ya Ndanieli kĩlungu kya 4 ũtũmanyĩasya kana Ngai aĩ aũngamye Ũsumbĩ wake mwakanĩ wa 1914.
Ũndũ wathani ũsu wailyĩ: Yeova nĩwatumie Mũsumbĩ Nevukatilesa aota ndoto ĩũlũ wa mũtĩ mũnene watemiwe na wavalũka. Ndotonĩ ĩsu, ve kĩtangʼa kya kĩaa na ũthuku kyoovete kĩtina kya mũtĩ ũsu nĩ kana ndũkeane kwa ĩvinda ya “mavinda mũonza.” Ĩtina wa mavinda asu mũonza, mũtĩ ũsu waĩ wĩane ĩngĩ.—Ndanieli 4:1, 10-16.
Wathani ũsu wĩtũmanyĩsya kyaũ? Mũtĩ ũsu woonanasya ũsumbĩki wa Ngai. Kwa myaka mingĩ, Yeova atũmĩaa asumbĩ kuma Yelusaleme masumbĩke Aisilaeli. (1 Mavinda 29:23) Ĩndĩ asumbĩ asu mayaĩ aĩkĩĩku, na kwoou ũsumbĩki woo nĩwathelile. Yelusaleme nĩyaanangiwe mwakanĩ wa 607 Mbee wa Klĩsto (M.K.). Mwakanĩ ũsu nĩwʼo “mavinda mũonza” mambĩĩie. (2 Asumbĩ 25:1, 8-10; Esekieli 21:25-27) Ĩla Yesũ waisye “Yelusaleme ũkakinyangwʼa nĩ Andũ-ma-mbaĩ-ingĩ, mũvaka mavinda ma Andũ-ma-mbaĩ-ingĩ meanĩwʼe,” aneeneaa ala “mavinda mũonza.” (Luka 21:24) Kwoou “mavinda mũonza” mayaathela Yesũ e kũũ nthĩ. Yeova nĩwathanĩte kana ve ũla ũkamũnenga Ũsumbĩ mũthyanĩ wa “mavinda mũonza.” Ũsumbĩki wa Mũsumbĩ ũsu mweũ, Yesũ, ũkaete moathimo maingĩ matakathela kwa andũ ma Ngai ala makethĩwa ĩũlũ wa nthĩ.—Luka 1:30-33.
“Mavinda mũonza” meana ata? “Mavinda mũonza” maĩ na ũasa wa myaka 2,520. Twatala myaka 2,520 kuma mwaka wa 607 M.K., twĩvika mwaka wa 1914. Mwaka ũsu nĩwʼo Yeova wamũtwʼĩkĩthisye Yesũ, ũla nĩwe Masia, Mũsumbĩ wa Ũsumbĩ wa Ngai ĩtunĩ.
Tũkwataa ata myaka ĩsu 2,520? Mbivilia yaĩtye kana mavinda atatũ na nyusu no ũndũ ũmwe na mĩthenya 1,260. (Ũvuanʼyo 12:6, 14) Kwoou “mavinda mũonza” nĩ kũndũ kwĩlĩ kwa mĩthenya 2,520. Kwosana na mwolooto wa wathani ũla waĩtye “mũthenya vandũ va mwaka,” mĩthenya 2,520 nĩ ũndũ ũmwe na myaka 2,520.—Motalo 14:34; Esekieli 4:6.
23 MIKAELI, ŨLA MŨLAĨKA MŨNENE
Ndeto “mũlaĩka mũnene” yonanasya “mũnene wa alaĩka.” Mbivilia ĩwetete o mũlaĩka ũmwe mũnene, na etawa Mikaeli.—Ndanieli 12:1; Yuta 9.
Mikaeli nĩwe Mũtongoi wa ita sya Ngai sya alaĩka aĩkĩĩku. Ĩandĩko ya Ũvuanʼyo 12:7 yaĩtye atĩĩ: “Mikaeli na alaĩka make maithi kũkita na ũla mũkũnga mũnene; . . . na alaĩka mawʼo mokita.” Ĩvuku ya Ũvuanʼyo yaĩtye kana Mũtongoi wa ita sya Ngai nĩ Yesũ, na kwoou Mikaeli nĩ ĩsyĩtwa yĩngĩ ya Yesũ.—Ũvuanʼyo 19:14-16.
24 MĨTHENYA YA MŨMINŨKĨLYO
Ndeto isu syonanasya ĩvinda yĩla maũndũ manene makekĩka ĩũlũ wa nthĩ ĩvinda ĩkuvĩ Ũsumbĩ wa Ngai ũtanamba kwananga nthĩ ĩno ya Satani. Ndeto ingĩ ikonanĩtye na ndeto isu nĩ “wĩanĩu wa ĩvinda yĩĩ” na “kũka [kana, kwĩthĩwa vo] kwa Mwana wa mũndũ,” ila itũmĩĩtwe wathaninĩ wa Mbivilia kũneenea ĩvinda o yĩu. (Mathayo 24:3, 27, 37)‘Mĩthenya ya mũminũkĩlyo’ yambĩĩie ĩla Ũsumbĩ wa Ngai wambĩĩe kũsumbĩka ĩtunĩ mwakanĩ wa 1914 na ĩkathela ĩla nthĩ ĩno ya Satani ĩkanangwa kaũnĩ wa Ali–Maketoni.—2 Timotheo 3:1; 2 Vetelo 3:3.
25 ŨTHAYŨŨKYO
Ĩla Ngai watuma mũndũ mũkwʼũ ethĩwa thayũ ĩngĩ, ethĩawa amũthayũũkya. Na kĩu nĩkyo Mbivilia yĩtaa ũthayũũkyo. Mbivilia nĩwetete ĩũlũ wa andũ keenda mathayũũkiwʼe. Eliya, Elisa, Yesũ, Vetelo, na Vaulo nĩmathayũũkisye andũ. Syama isu syeekĩkie nũndũ wa vinya wa Ngai. Yeova nĩwathanĩte kana akathayũũkya “ala alũngalu, na ala mate alũngalu nao.” (Meko ma Atũmwa 24:15) O na Mbivilia nĩwetete kana ve andũ makathayũũkwʼa mathi ĩtunĩ. Ũthayũũkyo ũsu wĩthĩawa ĩla andũ ala metĩkĩwʼe mauta nĩ Ngai mathayũũkawʼa makekale ĩtunĩ vamwe na Yesũ.—Yoana 5:28, 29; 11:25; Avilivi 3:11; Ũvuanʼyo 20:5, 6.
26 KŨNEENANYʼA NA NDAIMONI
Kũneenanyʼa na ndaimoni nĩ ũndũ mũthũku na wĩthĩawa ĩla mũndũ waneenanyʼa nasyo ĩmwe kwa ĩmwe, kwĩsĩla awe, kana andũ angĩ ala matũmĩaa vinya wa ndaimoni. Andũ ala maneenanasya na ndaimoni mekaa ũu nũndũ nĩmaĩkĩaa ũmanyĩsyo wa ũvũngũ ũla waasyaa kana veva wa mũndũ ndũkusaa, ĩndĩ ũtwʼĩkaa ĩveva ĩvuku. Ũndũ ũngĩ nĩ kana ndaimoni nikengaa andũ nĩ kenda maikamwĩwʼe Ngai. O na maũndũ ta kũsoma ndata, kũaũsya, kwĩka syama, ũoi, na kũinga ithitũ nĩ meko ma ndaimoni. Mavuku maingĩ, makaseti, mavisa ala maeleasya ĩvinda yũkĩte kwĩsĩla kũsoma ndata, sinema, na mbathi, nĩ syĩndũ itumaa andũ masũanĩa kana kũneenanyʼa na ndaimoni na kwĩka syama nĩ maũndũ matesa kũmaũmĩsya na ma kũtanĩthya. Syĩthĩo mbingĩ ila iatĩĩawa ĩvinda ya mathiko ta kũthembea ala akwʼũ, mboka sya kũlilikana ala akwʼũ, na maũndũ angĩ ala mekawa mathiko matambĩĩe ta kũlikya mwĩĩ wa mũkwʼũ nyũmba, kũsunga mbũa, na kwĩkĩa ngũa nziũ nũndũ nĩ mũthenya wa mathiko nĩ maũndũ makonanĩtye na ndaimoni. Mavinda maingĩ andũ nĩmanyusaa ndawa sya kũmila ĩla mekwenda kũtũmĩa vinya wa ndaimoni.—Akalatia 5:20; Ũvuanʼyo 21:8.
▸ Kĩl. 10, kal. 10; Kĩl. 16, kal. 4
27 ŨSUMBĨKI MŨNENE WA YEOVA
Yeova nĩwe Ngai Mwene Vinya Wʼonthe, na nĩwe woombie syĩndũ syonthe ĩtunĩ na kũũ nthĩ. (Ũvuanʼyo 15:3) Na kwoou, Yeova nĩwe Mwene syĩndũ syonthe na nĩwe Mũsumbĩki ũla mũnene vyũ, kana kwa ndeto ingĩ, nĩwe wĩ na ũkũmũ wa kũsumbĩka syũmbe syonthe. (Savuli 24:1; Isaia 40:21-23; Ũvuanʼyo 4:11) Nĩwumĩtye mĩao ya kũtongoesya syĩndũ syonthe ila woombie. O na ĩngĩ, Yeova e na ũkũmũ wa kũnyuva angĩ methĩwe asumbĩki. Twonanasya kana nĩtwĩtĩkĩlaa ũsumbĩki mũnene wa Ngai kwa kũmwenda na kũatĩĩa mĩao yake.—1 Mavinda 29:11.
28 KUMYA ĨVU
Kumya ĩvu nĩ kũaa na ngenda kana kate kasyae. Ũu ti ũndũ ũmwe na ĩla mũndũ waũmĩa kana wakwatwa nĩ ũwau ũtonya kũtuma kana ke ĩvu kakwʼa. Kuma ĩla mũndũ mũka waitava oou, kana kala kethĩawa ĩvu kwake katalawa ta mũndũ wĩ thayũ.
29 KWĨKĨWA NTHAKAME
Kwĩkĩwa nthakame nĩ nzĩa ya ũiiti ĩla ndakĩtalĩ itũmĩaa kwĩkĩa mũndũ nthakame yĩ nima, kana kũmwĩkĩa kĩmwe kya ilungu inya nene sya nthakame mwĩĩnĩ wake. Nthakame ĩsu no yĩthĩwe yumĩtwʼe mũndũnĩ ũngĩ kana o ĩngĩ ĩiĩtwe. Ilungu inya nene sya nthakame nĩ plasma, red blood cells, white blood cells, na platelets.
30 ŨKANYʼO
Kwosana na Mbivilia, ndeto “ũkanyʼo” yĩ kĩvathũkanyʼo na ũkũno kana kwosewa ĩtambya. Ĩla twanengwa ũkanyʼo, twĩthĩawa tũimanyĩwʼa, na tũilũngwa. Yeova ndakanasya andũ make kwa nzĩa nthũku. (Nthimo 4:1, 2) O na ĩngĩ, Yeova nĩ ngelekanyʼo nzeo mũno kwa asyai. Yeova akanasya mũndũ kwa nzĩa nzeo nginya ũkethĩa ũ mũndũ no endeewʼe nĩ kũatĩĩa ũkanyʼo ũsu. (Nthimo 12:1) Yeova nĩwendete andũ make na nũmamanyĩasya. Nũmanengae myolooto ĩmatetheesye kũalyũla mawoni mathũku na ĩimatetheesya memanyĩsye kwĩka na kũsũanĩa kwosana na kwenda kwake. Asyai maĩle kũkanyʼa syana syoo kwa nzĩa ĩtonya kũitetheesya imanye nĩkĩ syaĩle kwĩthĩwa syĩ mbĩwi. O na ĩngĩ, maĩle kũmanyĩsya syana syoo imwende Yeova, syende Ndeto yake, Mbivilia, na iyĩelewa myolooto yayo.
31 NDAIMONI
Ndaimoni nĩ syũmbe nthũku sya veva na syĩ vinya kwĩ andũ. Kwa ndeto ingĩ, ndaimoni nĩ alaĩka athũku. Matwʼĩkie athũku ĩla meetwʼĩkĩthisye amaitha ma Ngai kwa kũlea kũmwĩwʼa. (Mwambĩlĩlyo 6:2; Yuta 6) Kwa kwĩka ũu, ndaimoni nĩsyaatĩĩie ngelekanyʼo nthũku ya Satani ya kũleana na Yeova.—Kũtũngĩlĩlwa Kwa Mĩao 32:17; Luka 8:30; Meko ma Atũmwa 16:16; Yakovo 2:19.