Maũndũ Ala Mboya Ya Alivai Ĩtũmanyĩasya

1. Twĩneenea ĩũlũ wa ũmbano wĩva wa andũ ma Ngai? Nĩ makũlyo meva tũũsũngĩa?

“ŨNGAMAI mũtaĩe Yeova Ngai wenyu kuma tene kũvika tene.” Ndeto isu syaneeniwe nĩ Alivai, na meekĩaa vinya andũ ma Ngai moke mombane vamwe nĩ kana mavoye. Mboya ĩla mavoyie nĩ ĩmwe katĩ wa mboya ila ndaasa Mbivilianĩ. (Nee. 9:4, 5) Ũmbano ũsu weekĩwe Yelusaleme matukũ 24 ma mwei wa mũonza (Ethanimu) kwosana na kalenda ka Ayuti, mwakanĩ wa 455 mbee wa kũsyawa kwa Klĩsto. Ekai tũsũanĩe vamwe maũndũ ala matumie ũmbano ũsu wĩkwa. Tũendee kwĩka ũu, ĩkũlye atĩĩ: ‘Nĩ ũndũ wĩva Alivai makothaa kwĩka ũla watumie ũmbano ũsu waĩla? Nĩĩmanyĩsya kyaũ kumana na mboya ĩsu Alivai mavoyie meyũmbanĩtye nesa?’—Sav. 141:2.

MWEI WA MWANYA

2. Nĩ ngelekanyʼo yĩva nzeo Aisilaeli matũtiĩe?

² Mwei ũmwe mbee wa ũmbano ũsu, Ayuti meethĩĩtwe manamina kũtũngĩĩa ngũta sya Yelusaleme. (Nee. 6:15) Makuie mĩthenya 52 kũmina ngũta isu, na ĩndĩ ĩtina wa ũu nĩwʼo maambĩĩe kũthĩnĩkĩa mũno mavata moo ma kĩ-veva. Nĩkyo kĩtumi mũthenya wa mbee wa mwei wa Ethanimu, moombanĩe vamwe kĩwanzanĩ nĩ kana methukĩĩsye Esala na Alivai ala angĩ maisoma na kũelesya Mĩao ya Ngai. “Onthe ala maĩ matonya kwĩwʼa na kũmanya,” kana kwa ũkuvĩ mĩsyĩ yonthe ya Ayuti, maũngamie kĩwanzanĩ kyu methukĩĩsye “kuma kĩoko tene kũvika mũthenya katĩ.” Ĩsu nĩ ngelekanyʼo nzeo mũno kwitũ, na mũno mũno kwa ala matũmĩaa Nyũmba nzeo sya Ũsumbĩ. Yo nĩvatonyeka ĩla twĩ maũmbanonĩ tũkaeka ilĩko sitũ ikambĩĩa kũsũanĩa ĩũlũ wa maũndũ angĩ mate ma vata? Ethĩwa ũu nĩwʼo vailyĩ, lilikanaa ngelekanyʼo ya Aisilaeli asu ma tene ala meethukĩĩsye nesa kĩla matavawʼa, na makĩsũanĩa mũno mũvaka maĩa ĩla meethĩie kana nĩmaekie kũkwata Mĩao ya Ngai.—Nee. 8:1-9.

3. Nĩ ũndũ wĩva Aisilaeli mataviwʼe na meeka?

³ Ĩndĩ yĩu ti yo yaĩ ĩvinda ya kumbũla naĩ. Waĩ mũthenya wa mboka, mũthenya wa kũtana na kũmũthaitha Yeova. (Mot. 29:1) Nĩkyo kĩtumi Neemia weeie andũ atĩĩ: “Ĩeendeei, mũye mathunya, na kũnywʼa kĩla kĩ mũyo, na mũimũtwaĩa kya ũya ũla ũtaseũvĩwʼa kĩndũ; nũndũ mũnthĩ ũũ nĩ mũtheu kwa Mwĩaĩi waitũ: o na mũtikethĩwe na woo; nũndũ ũtanu wa Yeova nĩ vinya wenyu.” Ũseo nĩ kana andũ nĩmethukĩĩsye ndeto isu, na nũndũ wa ũu mũthenya ũsu weethĩwa mũthenya wa “kũtana mũno.”—Nee. 8:10-12.

4. Andũ ala maĩ na mĩsyĩ meekie ata? Nĩ ũndũ mwaũ wa vata weekawa ĩvindanĩ ya Mboka ya Malwanda ta ĩsu?

⁴ Mũthenya wa kelĩ wa ũmbano ũsu, ala maĩ na mĩsyĩ nĩmoombanie vamwe nĩ kana mamanye ũndũ mbaĩ yonthe ya Ayuti ĩtonya kũtetheewʼa ĩkwatae mĩao yonthe ya Ngai. Nĩmeethĩie kana kwosana na Maandĩko mwei ũsu wa Ethanimu waaĩle kwĩthĩwa na Mboka ya Malwanda, ĩla yaminũkĩlĩĩlawʼa na ũmbano mũtheu kuma matukũ 15 ma mwei ũsu nginya matukũ 22. Na nũndũ wa ũu nĩmaambĩĩe kwĩyũmbanĩsya Mboka ĩsu ya Malwanda. Mboka ĩsu yeethĩiwe yĩ nzeo mũno kũthonoka mboka syonthe sya malwanda ila syaaĩkwa kuma ĩvinda ya Yosua, na yatumie kwĩthĩwa “ũtanu mwingĩ mũno.” Ũndũ wa vata ũla weekawa ĩvindanĩ ya mboka ta ĩsu nĩ kana andũ nĩmasomeawa Mĩao ya Ngai “mũthenya na mũthenya, kuma mũthenya wa mbee kũvika mũthenya wa mũminũkĩlyo.”—Nee. 8:13-18.

MŨTHENYA WA KUMBŨLA

5. Andũ ma Ngai meekie ata Alivai matanamba kũvoya kwondũ woo?

⁵ Mĩthenya ĩlĩ ĩtina wa mboka ĩsu ya malwanda kũthela, kwĩ matukũ 24 ma mwei wa Ethanimu, Aisilaeli nĩmeeyũmbanisye maumbũle naĩ syoo nũndũ wa kũemwa nĩ kũkwata Mĩao ya Ngai. Ũũ ndwaĩ mũthenya wa kũtana na kwĩkĩa mboka. Ĩndĩ maaĩle kũtĩĩa kũya na mayĩkĩa makunia nĩ kana monanyʼe nĩmekwĩlila. Na ũu nĩwʼo Aisilaeli meekie. O na ĩngĩ, kwakya ku andũ nĩmasomeiwe Mĩao ya Ngai vandũ va masaa atatũ. Iivika saa sya mũthenya nĩmaambĩĩe ‘kumbũla, na kũthaitha Yeova Ngai woo.’ Nĩvo ĩndĩ Alivai mavoyie ĩla mboya yoo meeyũmbanĩsye nesa. ​—Nee. 9:1-4.

6. Nĩ kyaũ kyatumie Alivai mavoya mboya nzeo, na twĩĩmanyĩsya kyaũ?

⁶ Vai nzika kana mboya ĩsu ya Alivai yaĩ nzeo vyũ nũndũ nĩmasomaa Mĩao ya Ngai mateũtĩĩa. Mboya ĩsu ĩyambĩĩa ĩwetete ĩũlũ wa meko ma Yeova na ũndũ we ũilyĩ. Na ĩndĩ ĩkaminũkĩlya na kũweta ĩngĩ na ĩngĩ ĩũlũ wa ‘matei maingĩ’ ma Ngai, na kana Aisilaeli mayaaĩle kwĩwʼĩwa tei nũndũ wa naĩ syoo mbingĩ. (Nee. 9:19, 27, 28, 31) O ta ũu, tũkavoyaa mboya nzeo ethĩwa tũkaatĩĩa ngelekanyʼo ya Alivai ya kũsoma na kũsũanĩa Ndeto ya Ngai kĩla mũthenya. Kwĩka ũu no ũndũ ũmwe na kũmwĩtĩkĩlya Yeova aneene naitũ tũtanamba kũmũvoya.—Sav. 1:1, 2.

7. Alivai mamũkũlilye Ngai eke ata, na ũndũ ũsu wĩtũmanyĩsya kyaũ?

⁷ Nthĩnĩ wa mboya yoo, Alivai makũlilye meanĩwʼe o kaũndũ kamwe. Kaũndũ kau ke mũthyanĩ wa mũsoa wa 32, ũla waĩtye ũũ: “Kwondũ wa ũu, Ngai waitũ, Ngai mũnene, na wĩ vinya, na wa ũtĩsya, ũla wĩanĩasya ũtianĩo na ũseo wĩ wendo, thĩna wʼonthe ũla watũkwatie ithyĩ, na asumbĩ maitũ, na anene maitũ me mbee ũsumbĩnĩ, na athembi maitũ, na athani maitũ, na aaĩthe maitũ, na andũ maku onthe, kuma ĩvinda ya asumbĩ ma Asuli kũvika mũnthĩ ũũ, ndũkoneke ta mũnini vala ũĩ.” Ĩsu nĩ ngelekanyʼo nzeo mũno Alivai matũtiĩe ya kana ĩla tũũvoya, nũseo tũkamũtaĩaa na kũmũtũngĩa Yeova mũvea tũtambĩte kũmũkũlya atwĩanĩsye mavata maitũ.

KŨTAĨA ĨSYĨTWA ĨTHEU YA NGAI

8, 9. (a) Alivai mambĩĩe mboya yoo ata kwonanyʼa kana maĩ na wĩnyivyo? (b) Nĩ nguthu syĩva ilĩ sya ĩtunĩ itonya kwĩthĩwa ne syo Alivai mawetaa?

⁸ O na kũtwʼĩka Alivai nĩmeeyũmbanĩtye nesa matanamba kũvoya, maĩ na wĩnyivyo na nĩmeesĩ kana o na makatũmĩa ndeto iseũvĩte ata, mayĩsa kũmũtaĩa Yeova nesa ũndũ vaĩle. Kyu nĩkyo kĩtumi mambĩĩe mboya yoo na kwasya, “Syĩtwa yaku ĩtheu nĩyĩtaĩwe, yĩla ĩnene kwĩ ũathimo wʼonthe na ndaĩa.”—Nee. 9:5.

⁹ Na ĩndĩ maendeea na kũvoya atĩĩ: “Nue Yeova, o we wĩ weka; nue woombie ĩtu, ĩtu yĩla yĩ ĩũlũ wa matu, vamwe na nguthu yonthe yamo, na nthĩ na syĩndũ syonthe syĩ ĩũlũ wayo, na maũkanga na syonthe syĩ nthĩnĩ wamo, na nue wisũvĩaa syonthe; na nguthu ya ĩtunĩ nĩkũthaithaa.” (Nee. 9:6) Ĩĩ, Yeova nĩwe woombie matu na nguthu sya ndata ila syĩ matunĩ. Na nĩwe woombie syĩndũ syonthe ila syĩ kũũ nthĩ na ainenga ũtonyi wa kũsyaana, kĩla kĩmwe kwosana na mũthemba wakyo. Namo alaĩka, nĩmoonie Ngai ayũmba syĩndũ isu syonthe na Mbivilia nĩmetĩte “nguthu yonthe ya ĩtunĩ.” (1 Asu. 22:19; Yovu 38:4, 7) Alaĩka asu nĩmonanasya wĩnyivyo kwa kwĩanĩsya kwenda kwa Ngai maithũkũma andũ, ala nĩmo “makatiĩwa ũtangĩĩo.” (Aevl. 1:14) Ĩsu nĩ ngelekanyʼo nzeo mũno alaĩka matwiĩe ya kũthũkũma vamwe na ngwatanĩo, o tondũ nguthu ya asikalĩ ĩla ĩmanyĩĩtwʼe nesa yĩthĩawa na ngwatanĩo.—1 Ako. 14:33, 40.

10. Twĩĩmanyĩsya kyaũ kumana na ũndũ Yeova weekie kũmwelekela Avalaamu?

¹⁰ Ĩtina wa kũweta maũndũ asu nĩwʼo Alivai mambĩĩe kũweta ũndũ Yeova weekie kũmwelekela Avalamu, ũla aivikya myaka 99 ndasyaĩte mwana na kĩveti kyake Salai nũndũ kyaĩ ngũngũ. Ĩndĩ ĩvindanĩ yĩu nĩwʼo Yeova wavĩndũie ĩsyĩtwa yake amwĩta Avalaamu, yĩla ũalyũlo wayo nĩ “ĩthe wa mbaĩ.” (Mwa. 17:1-6, 15, 16) O na ĩngĩ Ngai nĩwamwathie Avalaamu kana ũsyao wake ũkatũa nthĩ ya Kanaani. Andũ nĩmolawa nĩ kwĩanĩsya kĩla mathana, ĩndĩ Yeova ndolawa. Ũu ũĩkĩĩthĩtwʼe nĩ ndeto ii Alivai mawetie mboyanĩ yoo: “Nue Yeova Ngai, ũla wamũnyuvie Avalamu, na wamumya Ulu wa Akalitei, na wamũnenga syĩtwa ya Avalaamu, na woonie ngoo yake yĩ kĩthito vala ũĩ, na watianĩa ũtianĩo nake ũnengane nthĩ ya Mũkanaani, . . . ũmĩnenge ũsyao wake yo, na nĩwĩanĩsye ndeto syaku; nũndũ wĩ mũlũngalu.” (Nee. 9:7, 8) Ekai o naitũ twĩthĩwe tũilyĩ ta Ngai witũ mũlũngalu kwa kũtataa ũndũ tũtonya twĩanĩsye kĩla twathana.—Mt. 5:37.

MAŨNDŨ ALA YEOVA WEEKIE KWONDŨ WA ANDŨ MAKE

11, 12. Elesya ũalyũlo wa ĩsyĩtwa Yeova. Maũndũ ala Yeova weekie kwondũ wa nzyawa sya Avalaamu maĩkĩĩthĩtye ata ũalyũlo ũsu?

¹¹ Ũalyũlo wa ĩsyĩtwa Yeova nĩ, “Ũla Ũtumaa Kwĩthĩwa.” Ũalyũlo ũsu ũĩkĩĩthasya kana vai ĩvinda Ngai wĩsaa kũemwa nĩ kwĩanĩsya mawatho make. Ũu nũĩkĩĩthĩtwʼe nesa nĩ maũndũ ala Yeova weekie kwondũ wa nzyawa sya Avalaamu ĩla syaĩ ũkombonĩ Misili. Yĩla Aisilaeli maĩ ũkombonĩ, woonekaa wĩ ũndũ wĩ vinya kwa mbaĩ ĩsu kwĩsa kũthawʼa na kũtũa ĩla Nthĩ ya Watho. Ĩndĩ Ngai ndaaemwa nĩ kwĩka ĩngĩ na ĩngĩ ũla waaĩle mũvaka watho wake wesa kwĩanĩa. Kwa nzĩa ĩsu nĩwaĩkĩĩthisye nesa ki kana nĩwe waĩlwe vyũ nĩ ĩsyĩtwa Yeova.

¹² Alivai mavoyie makyasya: “Naku woona thĩna wa aaĩthe maitũ Misili, na weewʼa kĩĩo kyoo ũtee wa Ũkanga Mũtune, na woonanʼya syama na mosengʼyo kwa Valao, na athũkũmi make onthe, na andũnĩ onthe ma nthĩ yake; nĩkwĩthĩwa nĩweesĩ nĩmamekie na ngathĩĩo, naku weeseũvĩsya syĩtwa, o tondũ kũilyĩ ũmũnthĩ. Na waaanʼya ũkanga mbee woo, na ĩndĩ mavĩtĩla ũkanganĩ katĩ makinyĩle nthĩ nyũmũ; na ala mamaatĩĩe wamekya syũngũnĩ, o ta ĩvia manzĩnĩ maingĩ.” Na ĩndĩ mongela kwasya ũũ ĩũlũ wa ũndũ Yeova weekĩte kwondũ wa andũ make: “Naku wamakĩlĩlya ala matwĩe ĩ nthĩ vinya mbee woo, o Akanaani . . . Na makwata ndũa mbiie, na nthĩ nou, na makwata nyũmba syusũĩte syĩndũ syonthe nzeo syĩthĩwe syoo, na ithima ila syakĩtwe, na mĩũnda ya mĩsavivũ, na mĩũnda ya mĩthata, na mĩtĩ mingĩ mũno ĩsyaaa matunda: na ĩndĩ maya na mavũna, na manoa, na meetanĩthya ũseonĩ waku mũnene.”—Nee. 9:9-11, 24, 25.

13. Ĩtina wa Aisilaeli kuma Misili oou, Yeova eekie ata kwondũ woo, ĩndĩ mesie kwĩka ata?

¹³ Ve maũndũ angĩ maingĩ Yeova weekaa nĩ kana eanĩsye kĩeleelo kyake. Kwa ngelekanyʼo, ĩtina wa Aisilaeli kuma Misili oou, Yeova nĩwamanengie mĩao na amamanyĩsya ũndũ maĩle kũmũthaitha. Alivai mawetie ũũ nthĩnĩ wa mboya yoo: “Na ĩngĩ watheea kĩĩmanĩ kya Sinai, na waneena nao wĩ ĩtunĩ, na wamanenga motwʼĩo malũngalu na mĩao ya wʼo, na myamũlo na mĩao mĩseo.” (Nee. 9:13) Yeova amanyĩasya andũ make nĩ kana wĩthĩe no metanĩwʼe na ĩsyĩtwa yake ĩtheu ĩtina wa kũlika ĩla Nthĩ ya Watho, ĩndĩ mayaamwĩthukĩĩsya.—Soma Neemia 9:16-18.

AISILAELI NĨMAAĨLE KŨKANWʼA

14, 15. (a) Nĩ kwa nzĩa yĩva Yeova woonisye Aisilaeli tei? (b) Twĩĩmanyĩsya kyaũ kumana na ũndũ Ngai weekanaa na Aisilaeli?

¹⁴ Ĩla Alivai mavoyaa nĩmawetie naĩ ilĩ Aisilaeli meekie ĩtina wa kũmwatha Ngai me Kĩĩmanĩ kya Sinai kana makakwataa Mĩao yake. Nũndũ wa ũu Ngai ndaĩ atũlwa mũtĩ o na takethĩwa nĩwamaekie onthe makwʼe. Ĩndĩ Alivai mamũkathie Yeova mboyanĩ yoo makĩmwĩa atĩĩ: “Kwondũ wa matei maku maingĩ ndwaamatia weũnĩ . . . Ĩĩ, wameanĩsya mavata myaka mĩongo ĩna . . ., na matyaĩ vata na kĩndũ; ngũa syoo ityaakũa, na maũũ moo matyaaimba.” (Nee. 9:19, 21) O ta ũu, ũmũnthĩ Yeova nũtũtetheeasya tũmũthũkũme twĩ aĩkĩĩku kwa kwĩanĩsya mavata maitũ. Tũikaatate nongi kwĩkala ta ala Aisilaeli aingĩ makwʼĩĩe weũnĩ nũndũ wa kũlea kwĩwʼa na kũkosa mũĩkĩĩo. Maũndũ asu onthe “maandĩkiwe kwondũ wa ũtũtaa ithyĩ, ala tũvikĩwe nĩ mũminũkĩlyo wa mavĩnda.”—1 Ako. 10:1-11.

¹⁵ Ũndũ wa kũmakya nĩ kana Aisilaeli mamina kũlika Nthĩ ya Watho, nĩmaambĩĩe kũthaitha ngai sya Kanaani ila syatumaa andũ mathemba syana syoo na kwĩka ũlaalai. Nũndũ wa kĩtumi kyu Yeova nĩwaekie mbaĩ ila syamathyũlũlũkĩte imathĩnyʼe. Ĩndĩ ĩla meelila, Yeova nĩwamewʼĩaa tei na aimavonokya. Ũsu nĩ ũndũ weekĩkie “mavinda maingĩ.” (Soma Neemia 9:26-28, 31.) Alivai maendeeie kũvoya makyasya, “Ĩndĩ woomĩĩsye nao myaka mingĩ, na wamakũsĩĩa na Veva waku na makanywʼa ma athani maku: ĩndĩ matyaatea matũ: Kwondũ wa ũu wamanengane kwʼokonĩ kwa ngo sya andũ sya i nthĩ.”—Nee. 9:30.

16, 17. (a) Nĩ kyaũ kyeethĩiwe ĩla Aisilaeli maleile ĩngĩ kũmwĩwʼa Ngai ĩtina wa kuma ũkombonĩ? (b) Aisilaeli maumbũlile mayasya ata, na mamwathie Ngai ata?

¹⁶ Ũndũ wa ũsengyʼa nĩ kana ĩla Aisilaeli maumie ũkombonĩ na masyoka kwoo, nĩmasyokeie ĩngĩ mũtuo woo wa kũema kũmwĩwʼa Ngai. Nũndũ wa ũu, nĩ kyaũ yu kyamakwatie? Alivai maendeeie kwasya ũũ mboyanĩ yoo: “Sisya, twĩ athũkũmi ũmũnthĩ, na ũndũ wa nthĩ ĩla wanengie aaĩthe maitũ maye ũsyao wayo na ũseo wayo, sisya, twĩ athũkũmi nthĩnĩ wayo. Nayo nĩnĩũmasyaĩa wingĩvo mwingĩ asumbĩ ala wamaiie ĩũlũ waitũ nũndũ wa naĩ sitũ: o na . . . ithyĩ twĩ na thĩna mwingĩ.”—Nee. 9:36, 37.

¹⁷ Mo Alivai asu nĩmethĩwa mamũtũlaa Ngai mũtĩ nũndũ wa mathĩna ala mamakwatie? Aiee, vaitonyeka nĩkwĩthĩwa maumbũlile makĩmwĩa Ngai atĩĩ: “Wĩ mũlũngalu ũndũnĩ wʼonthe ũla watũkwatie; nũndũ naku nĩwĩkĩte na wʼo, ĩndĩ ithyĩ nĩtwĩkĩte ũthũku.” (Nee. 9:33) Na ĩndĩ maminũkĩlya mboya ĩsu yoo yumĩte ngoonĩ kwa kũmwatha Yeova kana mbaĩ yonthe ya Isilaeli ĩkakwataa Mĩao yake ĩvinda yonthe. (Soma Neemia 9:38; 10:29) Ĩtina wa ũu nĩvo ĩndĩ maandĩkie ũndũ mamwathie Yeova, na ĩndĩ atongoi 84 ma Ayuti meekĩa saii valũa ũsu.—Nee. 10:1-27.

18, 19. (a) Nĩ kyaũ kĩtonya kũtũtetheesya nĩ kana twĩĩsa kũlika nthĩ nzaũ? (b) Twaĩle kũendeea kũvoya ĩũlũ wa kyaũ, na nĩkĩ?

¹⁸ Nĩ kana twĩĩsa kũlika nthĩ nzaũ yĩ na ũlũngalu, no nginya twĩtĩkĩlye Yeova atũkanyʼe. O na mũtũmwa Vaulo aisye, “Nĩ mũsyai wĩva ũla ũtakanasya mwana wake!” (Aevl. 12:7, The Holy Bible in Current Kikamba Language) Twonanasya kana nĩtũkwĩtĩkĩlya Ngai atũtongoesye ĩla twaendeea kũmũthũkũma na kĩthito tũteũnoa, na tweetĩkĩlya veva wake ũtũlũnge. Na ĩla tweeka naĩ ngito, no twĩthĩwe na mũĩkĩĩo kana Yeova no atũekee ethĩwa nĩtũkwĩlila vyũ na kwĩtĩkĩla ũkanyʼo wake.

¹⁹ O mĩtũkĩ, Yeova akilyĩ aneeka maũndũ ma ũsengyʼo kwĩ ala weekie ĩla woovoasya Aisilaeli kuma Misili. (Esek. 38:23) Na o tondũ Aisilaeli malikile Nthĩ ya Watho, Aklĩsto onthe ala mekũendeea kũmũthaitha Yeova me aĩkĩĩku makalika nthĩ nzaũ yĩ na ũlũngalu na maitũa vo tene na tene. (2 Vet. 3:13) Nĩkwĩthĩwa twĩ na wĩkwatyo ũseũvĩte ũu, ekai tũtwʼe kana tũikaeka kũvoya kwondũ wa kũthewʼa kwa ĩsyĩtwa ĩnene ya Ngai. Ĩsomo yĩla yĩatĩĩe nĩyĩũneenea ĩũlũ wa mboya ĩngĩ. No nginya tũatĩĩe kĩla kĩwetetwe mboyanĩ ĩsu ethĩwa nĩtũkwenda Ngai atũathime ĩvindanĩ yĩĩ, na tene na tene.