Mbivilia Yĩtawa Bedell’s Bible​—Ĩtambya Yĩmwe Yatumie Andũ Maelewa Mbivilia Nesanga

ĨLA MŨTAVANY’A wa ndĩni wĩtawa William Bedell waendie nthĩ ya Ireland mwakanĩ wa 1627, eethĩie ũndũ wamũsaanĩsya mũno. Andũ aingĩ ma nthĩ ya Ireland nĩ ma ndĩni ya Katholeki ĩndĩ ĩvindanĩ yĩu masumbĩkĩtwe nĩ Britain ĩla andũ aingĩ mayo nĩ ma ndĩni ya Protestant. Andũ ala matiie ndĩni ya Katholeki makatw’ĩka Protestants maĩ manaalyũla Mbivilia kwa ithyomo ila ineenawa Europe. Ĩndĩ vai mũndũ wendeeaw’a nĩ kũalyũla Mbivilia kwa kĩthyomo kya Irish.

Bedell aĩ na woni wa kana andũ ala maneenaa Irish “mayaaĩle kũekwa nĩ atĩ mayĩsĩ Kĩsũngũ.” Na nũndũ wa ũu nĩwatwie kũalyũla Mbivilia kwa kĩthyomo kya Irish. Ĩndĩ nĩwavĩngiwe mũno mũno nĩ andũ ma ndĩni ya Protestant. Nĩkĩ wavĩngiwe?

ANDŨ NĨMAVATAWA KŨTŨMĨA KĨTHYOMO KYA IRISH

Bedell nĩwatwie kwĩmanyĩsya kĩthyomo kya Irish. Ĩla watw’ĩkie mũnene wa Trinity College ĩla yĩ Dublin, na ĩtina esa ũtw’ĩka mbisovu wa Kilmore, nĩwamekĩie vinya amanyĩw’a make matũmĩe kĩthyomo kya Irish. Vate nzika, Queen Elizabeth I, wa England ambĩlĩĩilye Trinity College e na kĩeleelo kya kũkwata atavany’a matonya kũmanyĩsya andũ ala watongoesye kĩla kĩ Ndetonĩ ya Ngai kwa kĩthyomo kyoo. Bedell nĩwatatie kwĩanĩsya kĩeleelo kĩu.

Andũ ala aingĩ vyũ nthĩnĩ wa ndaĩosisi (diocese) ya Kilmore maneenaa kĩthyomo kya Irish. Kwoou, Bedell nĩweekĩie kĩthito kwĩthĩwe na atavany’a meũneena kĩthyomo kĩu. Amathuthisye andũ atũmĩĩte ndeto ii sya Vaulo syĩ ĩandĩkonĩ ya 1 Akolintho 14:19 yĩla yaĩtye atĩĩ: “Ĩkanisanĩ nĩenda kũneena ndeto itano na ũmanyi wakwa, nĩ kana ndonye ũmanyĩsya angĩ nao, kwĩ kũneena ndeto ngili ĩkũmi na kĩthyomo,” ũu nĩ kwasya, kĩthyomo kĩsĩkĩe no andũ anini.

Ĩndĩ andũ ala maĩ na ũkũmũ nĩmeekĩie kĩthito kũmũsiĩĩa Bedell ndakaendeesye wĩa ũsu. Kwosana na andũ ma isitoli, atongoi amwe masasya kana kũtũmĩa kĩthyomo kya Irish kwaĩ “ũndũ mũthũku nthĩ ĩsu,” namo angĩ maasya kana kwĩka ũu “kũyoosanaa na mĩao ya silikalĩ.” Andũ amwe moonaa England ta yatw’ĩte kũmina kĩthyomo kya Irish. O na nĩvaseũviw’e mĩao ĩla yavatĩte andũ ma Irish kũneena kĩthyomo kyoo, na vandũ va ũu mayĩmanyĩsya Kĩsũngũ na mayĩatĩĩa syĩthĩo sya asũngũ.

WĨA WA BEDELL WA KŨALYŨLA MBIVILIA

Bedell ndaasiĩĩwa nĩ mĩao ta ĩsu mĩthũku. Myaka ya 1630 ĩyambĩĩa, nĩwambĩlĩĩilye wĩa wa kũalyũla Mbivilia ya Kĩsũngũ, ĩla yaĩ yĩĩla kumĩthw’a (King James Version ya 1611) kwa kĩthyomo kya Irish. Endaa kumya Mbivilia ĩtonya kũeleeka nĩ andũ aingĩ ũndũ vatonyeka. Nĩweesĩ nesa vyũ kana andũ ma kĩlasi kya nthĩ mayaĩ matonya kũelewa Maandĩko na kũkwata nzĩa ĩla yelekele thayũnĩ ũtathela mate na Mbivilia ya kĩthyomo matonya kũelewa.—Yoana 17:3.

Bedell tiwe waĩ wa mbee kũmanya ũndũ ũsu. Myaka ta 30 mbee wa Bedell kũmanya ũndũ ũsu, mbisovu William Daniel, nĩwoonete kana waĩ ũndũ wĩ vinya kwa andũ kwĩmanyĩsya Mbivilia “kwa kĩthyomo mate kũelewa.” Daniel nĩwaalyũlĩte Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto kwa kĩthyomo kya Irish. Nake Bedell ambĩĩsya wĩa wa kũalyũla Maandĩko ma Kĩevelania. Kwoou, Bedell’s Bible yĩ na maandĩko ala we mwene waalyũlile, na ala maalyũlĩtwe nĩ William Daniel. Kwa myaka 300 ĩla yaatĩĩe, ĩsu nĩyo yaĩ Mbivilia yoka nima ya kĩthyomo kya Irish.

Bedell, ũla waĩ mũsomi wa Kĩevelania, nĩwanyuvie andũ angĩ elĩ ala kĩthyomo kyoo kyaĩ Irish mamũtetheesye kũalyũla Mbivilia ya Kĩsũngũ kwa kĩthyomo kĩu. Maendeee na wĩa wa kũalyũla, Bedell vamwe na mũndũ ũmwe kana elĩ ala mamũtetheeasya nĩmasyaisye kĩla mũsoa nesa. Nĩmasianĩasya na Mbivilia ya kĩthyomo kya Italian ĩla yaalyũlĩtwe nĩ Giovanni Diodati, mũsomi wa maũndũ ma ndĩni wa Switzerland, o na nĩmatũmĩie Mbivilia ya Kĩkiliki ya Septuagint, na Maandĩko angĩ ma Mbivilia ma tene ma kĩthyomo kya Kĩevelania.

Aalyũli asu nĩmaatĩĩie nzĩa ya kũalyũla ĩla yatũmĩĩtwe nĩ aalyũli ma Mbivilia ya King James Version (no kwĩthĩwa Bedell eesĩ aalyũli aingĩ ma Mbivilia ĩsu) na nĩmeekĩie ĩsyĩtwa ya Ngai kũndũ kũna Mbivilianĩ ĩsu maalyũlaa. Kwa ngelekany’o ĩandĩkonĩ ya Kuma 6:3, meekĩie ĩsyĩtwa ya Ngai “Iehovah.” Maandĩko ma mbee vyũ ma Mbivilia ya Bedell nĩmaiĩtwe Marsh’s Library, ĩla yĩ Dublin, Ireland.—Sisya ĩsandũkũ yĩla yĩ na kyongo “Bedell Nĩwaendeeie Kũlilikanwa.”

ĨTINA NĨYESIE KUMĨTHW’A

Wĩa wa kũalyũla ũla Bedell wambĩĩisye wathelile vakuvĩ mwaka wa 1640. Ĩndĩ ndaĩ atonya kumĩthya Mbivilia ĩsu nũndũ wa ũvĩnganĩsya mũnene ũla waĩ vo. Avĩnganĩsya asu nĩmamũneeneaa naĩ mũalyũli mũnene wa Bedell me na kĩeleelo kya kũmwelelũkya kuma wĩanĩ wake. O na nĩmamũkwatĩthisye na mamwovethya. O na ti ũu w’oka, Bedell nĩweeyĩthĩĩile katĩ katĩ wa kaũ ũla waumanĩte na andũ ma Irish ala maleanaa na Kĩsũngũ mwaka wa 1641. O na kau Bedell aĩ mũsũngũ, andũ ala maneenaa Irish nĩmamũsũvĩie kwa kavinda nũndũ nĩmoonete ũndũ wamathĩnĩkĩaa. Ĩndĩ ĩtina asikalĩ ala maleanaa na Irish nĩmamũtwaie Bedell kolokolonĩ na avingĩwa vandũ vaĩ vathũku mũno. Vate nzika ũndũ ũsu nĩwatumie Bedell akw’a mwaka wa 1642. Kwoou ndaaona Mbivilia ĩla waalyũlĩte ĩitumbĩthw’a.

Wĩa wa Bedell waĩ vakuvĩ kwaa vyũ ĩla mũsyĩ wake wavithũkĩiwe na waanangwa. Ũndũ wa kwendeesya nĩ kana mũnyanyae wake mũnene nĩwoovoisye maandĩko ala Bedell waalyũlĩte. Ĩtina Narcissus Marsh ũla wesie kũtw’ĩka mbisovu mũnene wa Armagh na mũnene wa Church of Ireland, nĩwoosie maandĩko asu. Nĩwatetheeiw’e na mbesa nĩ mũsomi wa saenzi Robert Boyle na atumbĩthya Bedell’s Bible mwakanĩ wa 1685.

ĨTAMBYA ĨNINI ĨNDĨ YA VATA

Mbivilia ĩsu yaalyũlĩtwe nĩ Bedell ndyaamanyĩka nĩ andũ aingĩ ĩũlũ wa nthĩ. Kumĩthw’a kwa Mbivilia ĩsu kwaĩ o ĩtambya ĩnini ĩndĩ ya vata mũno ya kũtuma andũ maelewa Mbivilia nesanga, na mũno mũno andũ ala maneenaa Irish kuma Ireland, Scotland, na kũndũ kũngĩ kwingĩ. Andũ asu maĩ matonya kwĩanĩsya wendi woo wa kĩ-veva kwa kũsoma Mbivilia na kĩthyomo kyoo.—Mathayo 5:3, 6.

Kũvikĩĩa ũmũnthĩ, Mbivilia ĩsu yaalyũlilwe nĩ Bedell no yĩendeee kũtetheesya ala mendete ũla w’o. Mũndũ ũmwe ũneenaa kĩthyomo kya Irish ũla ũneemanyĩisye ũw’o wa Mbivilia myaka yĩana ũndũ mũna mĩvĩtu aĩtye atĩĩ: “Ĩla twasomie Mbivilia ĩsu ĩalyũlĩtwe nĩ Bedell, nĩtweewie Ndeto ya Ngai na kĩthyomo kitũ. Ũndũ ũsu nĩwatũvingũĩe nzĩa nzeo nĩ na mũsyĩ wakwa ya kwĩmanyĩsya ũw’o wa kwendeesya kuma Mbivilianĩ.”