Xchʼolobʼankil ebʼ li aatin
A Aa B C Ch Chʼ D E Ee G H I J K Kʼ L M N O P Qʼ R S T Tz Tzʼ W X Y Z
A
Acaya.
Li Santil Hu saʼ griego naxkʼut naq li naʼaj aʼin natawmank saʼ xweent Roma saʼ xtaqʼahil Grecia bʼarwiʼ naʼok li iqʼ. Li xjolomil li naʼaj Acaya aʼan Corinto (Hch 18:12).
aj Etiopía.
Li winq aʼin chalenaq Etiopía. Najter qʼe kutan, li naʼaj aʼin nakanaak saʼ xteepal Ejiipt bʼarwiʼ naʼok li iqʼ ut naxchap ajwiʼ li xnajtil li tenamit Ejiipt rehebʼ li qakutan ut nawulak toj saʼ xyijachil li teep Sudán rehebʼ li qakutan bʼarwiʼ naʼelk li iqʼ (Hch 8:27).
aj faraón.
Aʼin ruuchil xkʼabʼaʼ ebʼ li awabʼej re Ejiipt. Li Santil Hu naxye xkʼabʼaʼ oobʼ rehebʼ laj faraón (Sisac, So, Tirhacá, Nekó ut Hofrá), abʼanan wankebʼ chik ebʼ laj faraón li inkʼaʼ nayeemank li xkʼabʼaʼebʼ joʼebʼ li xeʼwank saʼ xkutankil laj Abrahán, laj Moisés ut laj José (Éx 15:4; Ro 9:17).
aj kʼaakʼalenel.
Li qas qiitzʼin aʼin nakʼaakʼalenk chi qʼeq re naq maakʼaʼ tixkʼul junaq li ochoch malaj ebʼ li qas qiitzʼin ut naq naril junaq li chʼaʼajkilal naxkʼe chi ekʼank li pur. Naxkʼe chaq ribʼ saʼ ruʼuj li ochoch ut saʼ xbʼeen li xsuttzʼakil li tenamit ut chi najt narilebʼ li yookebʼ chaq chi nachʼok. Saʼ xyanqebʼ laj puubʼ nekeʼkʼabʼaʼiik joʼ kʼaakʼalenel (Mt 27:65; 28:4).
aj qʼe.
Li qas qiitzʼin aʼin naxye ribʼ naq wank xwankil re xqʼehinkil li kutan li chalk re. Li Santil Hu naxkʼut naq saʼ xyanqebʼ li qas qiitzʼin aʼin wankebʼ ajwiʼ ebʼ laj tij li nekeʼqʼehink ut li nekeʼxtzol rix li saqʼe, li po ut ebʼ li chahim re xqʼehinkil li kutan li chalk re ut wank chik xkomon (Le 19:31; Dt 18:11; Hch 16:16).
aj tuul.
Li qas qiitzʼin aʼin naroksi li wankilal li kʼebʼil re xbʼaanebʼ li maaʼus aj musiqʼej (Hch 13:6).
ak wanq arin.
Li aatin saʼ griego parousía naraj xyeebʼal «wank chixkʼatq» malaj «wank rikʼin anihaq». Li aatin parousía malaj li xsutqʼijik li Jesukriist naraj xyeebʼal naq naʼok chi awabʼejink joʼ awabʼej saʼ choxa toj reetal naq twulaq li rosoʼjik. Chiruhebʼ li kutan aʼan chanchan tawiʼ wank chixkʼatq ebʼ li qas qiitzʼin. Li xsutqʼijik li Jesús moko naraj ta xyeebʼal naq kutamilaq chiqu ut saʼ junpaat taaxik, naraj bʼan xyeebʼal jun li qʼehil (Mt 24:3).
akʼ po.
Aʼin li xbʼeen kutan re li junjunq chi po re li ajlebʼaal kutan rehebʼ laj judiiy. Saʼ li kutan aʼin kiwank chaq li chʼutubʼank ibʼ, li nimla waʼak ut xyeechiʼinkil li mayejanbʼil xul, li qʼaxal wank xwankil. Moqon chik, kikanaak joʼ jun li ninqʼe choʼq re chixjunil li tenamit ut qʼaxal wank xwankil, maaʼani nakʼanjelak chiru li kutan aʼan (Nú 10:10; 2Cr 8:13; Col 2:16).
alabastro.
Aʼin xkʼabʼaʼ wiibʼ oxibʼ li kokʼ meet li nujenaq chi sununkil bʼan. Li meet aʼin yiibʼanbʼil rikʼin jun li pek li natawmank chixkʼatq Alabastrón (Ejiipt). Ut raachisa nanumeʼk li sununkil bʼan chiruhebʼ li meet ut natzʼapmank chiʼus (Mr 14:3).
alfa ut omega.
ánjel.
Li aatin malʼákh chalenaq saʼ hebreo ut li aatin ágguelos chalenaq saʼ griego. Li wiibʼ chi aatin aʼin naraj xyeebʼal “aj kʼehol esil”, abʼan naq li musiqʼej naxkʼe jun li esil najalmank ru joʼ «ánjel» (Gé 16:7; 32:3; Snt 2:25; Ap 22:8). Ebʼ li ánjel musiqʼejebʼ ut wankebʼ xwankil. Aʼanebʼ xbʼeenwa xeʼyobʼtesiik chiruhebʼ li qas qiitzʼin. Li Santil Hu naxkʼabʼaʼihebʼ ajwiʼ joʼ «kʼiila ánjel», «ralal xkʼajol li Yos» ut «ebʼ li chahim re li eqʼla» (Dt 33:2; Job 1:6; 38:7; Jud 14). Ebʼ li ánjel inkʼaʼ xeʼyobʼtesiik re naq teʼruuq chi wank ralal xkʼajol. Li Santil Hu naxkʼut naq li junjunq chi ánjel wank xkʼabʼaʼ ut ak xnaʼlebʼebʼ li junjunq. Numenaq jun siʼeent miyon xkʼihalebʼ li ánjel ut xeʼyobʼtesiik chixjunqalebʼ (Da 7:10). Ut saʼ xkʼabʼaʼ naq nekeʼxkubʼsi ribʼ inkʼaʼ nekeʼxkanabʼ naq teʼloqʼoniiq ut li xkʼihalil inkʼaʼ naxye li xkʼabʼaʼ (Gé 32:29; Lu 1:26; Ap 22:8, 9). Jalan jalanq li xwankilebʼ ut li xkʼanjelebʼ. Wankebʼ nekeʼkʼanjelak chiru li xkʼojaribʼaal li Jehobʼa, wankebʼ nekeʼkʼehok esil, wankebʼ nekeʼxtenqʼa ebʼ li xmoos li Jehobʼa saʼ ruuchichʼochʼ, wankebʼ nekeʼraqok aatin joʼ ruuchil li Yos ut wankebʼ nekeʼtzʼaqonk saʼ li xkʼanjel chirix li chaabʼil esil (2Re 19:35; Sl 34:7; Mt 4:11; Lu 1:30, 31; Ap 5:11; 14:6). Saʼ li kutan chalk re teʼyaloq rochbʼeen li Jesús saʼ li Armagedón (Ap 19:14, 15).
apóstol.
arameo.
Li aatinobʼaal arameo naxchap ribʼ rikʼin li hebreo ut naroksi ajwiʼ li tzʼiibʼ saʼ hebreo. Saʼ xtiklajik, ebʼ laj arameo nekeʼroksi chaq li aatinobʼaal aʼin. Moqon chik, saʼ li awabʼejilal re Asiria ut Babilonia kiʼoksimank chaq re naq teʼruuq chi yakok ut xkʼebʼalebʼ ribʼ saʼ aatin. Kiʼoksimank ajwiʼ li aatinobʼaal aʼin re xbʼeresinkil li tenamit Persa (Esd 4:7). Wiibʼ oxibʼ xtasalil li hu Esdras, Jeremías ut Daniel kitzʼiibʼamank chaq saʼ arameo. Wiibʼ oxibʼ li aatin saʼ arameo kiʼoksimank ajwiʼ saʼ li Santil Hu saʼ griego (Esd 4:8–6:18; 7:12-26; Jer 10:11; Da 2:4b–7:28; Mr 14:36; Hch 9:36).
Areópago.
Aʼin jun li tzuul re Atenas nachʼ rikʼin Acrópolis. Joʼkan ajwiʼ nekeʼkʼabʼaʼiik ebʼ laj raqol aatin li nekeʼchʼutlaak chaq saʼ li tzuul aʼin. Saʼ jun kutan, wiibʼ oxibʼ li winq aj estoico ut aj epicúreo xeʼxkʼam laj Pablo saʼ li Areópago re naq tixchʼolobʼ li naxpaabʼ (Hch 17:19).
arkánjel.
Armagedón.
Li aatin Har Meghiddóhn saʼ hebreo, li naraj xyeebʼal, “tzuul re Meguidó”. Li Armagedón naxchap ribʼ rikʼin «li yalok u li twanq saʼ xnimal xkutankil li Nimajwal Yos» bʼarwiʼ teʼxchʼutubʼ ribʼ «ebʼ li awabʼej re chixjunil li ruuchichʼochʼ» re naq teʼyaloq rikʼin li Jehobʼa (Ap 16:14, 16; 19:11-21). Taawil LI NIMLA RAHILAL.
asélgueia.
Taawil MAAKOBʼK CHI MAAKʼAʼ LI XUTAAN.
Asia.
Saʼ li Santil Hu saʼ griego, aʼin li kʼabʼaʼej li nakʼemank rehebʼ li naʼaj li wank saʼ xweent Roma bʼarwiʼ naʼok li saqʼe li nawbʼil ru anaqwan joʼ Turquía. Joʼkan ajwiʼ nayeemank re wiibʼ oxibʼ li naʼaj li sutsu chi haʼ joʼ Samos ut Patmos. Li xjolomil li naʼaj aʼin, aʼan Éfeso (Hch 20:16; Ap 1:4).
ayuun.
Aʼin naraj xyeebʼal xkanabʼankil waʼak chiru jarubʼaq kutan. Ebʼ laj Israel nekeʼayuunik chaq saʼ li Xkutankil li Chʼajobʼresink Maak, saʼ li hoonal naq wankebʼ saʼ chʼaʼajkilal ut naq nekeʼraj naq teʼtenqʼaaq xbʼaan li Yos. Ebʼ laj judiiy xeʼxxaqabʼ kaahibʼ li ayuun chiru li chihabʼ re xjultikankil li nimla chʼaʼajkilal li xeʼxkʼul chaq saʼebʼ li xyuʼam. Li ayuun moko wank ta xwankil choʼq rehebʼ li nekeʼtaqenk re li Kriist (Esd 8:21; Is 58:6; Mt 4:2; 9:14; Lu 18:12; Hch 13:2, 3; 27:9).
Aa
Aatinak rikʼinebʼ li maaʼus aj musiqʼej.
Aʼin jun li naʼlebʼ li nekeʼxpaabʼ li qas qiitzʼin naq junaq nakamk. Nekeʼxpaabʼ naq li xmusiqʼ li kamenaq nakanaak chi yoʼyo ut naq naru chi aatinak rikʼin li yoʼyokebʼ. Ut nekeʼxbʼaanu aʼin saʼ xkʼabʼaʼ jun li qas qiitzʼin li naxye naq naru chi aatinak rikʼinebʼ li kamenaq. Li aatin saʼ griego «aatinak rikʼinebʼ li maaʼus aj musiqʼej» aʼan farmakía, li naraj xyeebʼal, “roksinkil li bʼan li nakanobʼresink u”. Li aatin aʼin kixjunaji ribʼ rikʼin li naʼlebʼ chirix raatinankilebʼ li maaʼus aj musiqʼej xbʼaan naq najter nekeʼroksi chaq li bʼan li nakanobʼresink u re xpatzʼbʼal xwankil rehebʼ li maaʼus aj musiqʼej re naq teʼtuulaq (Gál 5:20; Ap 21:8).
B
Baal.
Aʼin xyos ebʼ laj Canaán ut nekeʼril li yos aʼin joʼ aj echal re li choxa ut joʼ xyosil li habʼ ut nekeʼxkʼoxla naq saʼ xkʼabʼaʼ li yos aʼin numtajenaq li awimq ut ebʼ li ketomq. Li kʼabʼaʼej Baal kiʼoksimank ajwiʼ choʼq rehebʼ li yos li wankebʼ saʼebʼ li xteep ut moko nimebʼ ta xwankil. Li aatin aʼin chalenaq saʼ hebreo, li naraj xyeebʼal, “aj echal re” malaj “li nataqlank” (1Re 18:21; Ro 11:4).
Belcebú.
Joʼkan ajwiʼ nakʼabʼaʼiik laj Tza, li najolomink rehebʼ li maaʼus aj musiqʼej. Maare aʼin ajwiʼ laj Baal, li nekeʼxloqʼoni chaq ebʼ laj filistea aran Ecrón, li nakʼabʼaʼiik Baal-Zebub (2Re 1:3; Mt 12:24).
bʼe.
Naq li Santil Hu naroksi li aatin bʼe yook chi aatinak chirix li bʼaanuhom li naxkʼulubʼa li Yos malaj li inkʼaʼ naxkʼulubʼa. Nayeemank naq ebʼ li xtzolom li Jesukriist wankebʼ saʼ li «bʼe» xbʼaan naq li xyuʼamebʼ naxkʼutbʼesi naq nekeʼxpaabʼ li Jesukriist ut nekeʼxkʼam re rikʼin (Hch 19:9).
bʼelebʼaal chʼiichʼ.
bʼitcheʼ.
Aʼin jun li cheʼ li nakʼemank chi qʼeqʼo saʼ xbʼeen xtel junaq li qas qiitzʼin ut saʼebʼ li ruʼuj li cheʼ nakʼemank li iiq. Nakʼemank ajwiʼ saʼ xbʼeen xkux wiibʼ li xul (ebʼ li bʼooyx), li nekeʼxkelo li karreet malaj li kʼanjelobʼaal re awk. Saʼ xkʼabʼaʼ naq ebʼ li moos rajlal nekeʼroksi li bʼitcheʼ re xkʼambʼal li iiq li kʼajoʼ raalal, li bʼitcheʼ reetalil li wank chi moosil malaj li wank rubʼel xwankil junaq li qas qiitzʼin joʼ ajwiʼ li mineʼk u ut li rahobʼtesiik. Li aatin risinkil malaj xtoqbʼal li bʼitcheʼ naraj xyeebʼal elk chi moosil, elk rubʼel wankil li mineʼk u ut elk rubʼel li rahobʼtesiik (Le 26:13; Mt 11:29, 30).
bʼotbʼilhu.
Aʼin jun li perpokil tzʼuum malaj papiro tzʼiibʼanbʼil chiru junpakʼal ajwiʼ ut nabʼotmank chiru cheʼ. Joʼ nekeʼtzʼiibʼak chaq junxil saʼebʼ li bʼotbʼilhu, joʼkaʼin kitzʼiibʼamank ut kinumsimank li Raatin li Yos (Lu 4:17-20; 2Ti 4:13).
bʼuulink.
Aʼin jun li najteril naʼlebʼ li nekeʼxbʼaanu chaq ebʼ li qas qiitzʼin naq inkʼaʼ nekeʼxnaw kʼaru teʼxbʼaanu chirix junaq li naʼlebʼ. Nekeʼxkʼe chaq kokʼ pek malaj kokʼ cheʼ saʼ junaq li sekʼ malaj chiruhebʼ li xtʼikr ut chirix chik aʼan nekeʼxchiqʼchiqʼi. Li chʼina pek malaj li chʼina cheʼ li nekeʼrisi chaq naxkʼut chiruhebʼ kʼaru tento teʼxbʼaanu. Abʼan re xbʼaanunkil li naʼlebʼ aʼin, xbʼeenwa nekeʼtijok (Mt 27:35; Hch 1:26).
C
Caldea, ebʼ laj Caldea.
Li tenamit aʼin kitawmank chaq saʼ xyi li wiibʼ chi nimaʼ li nakʼabʼaʼiik Tigris ut Éufrates. Najter qʼe kutan, li tenamit li qʼaxal wank chaq xwankil aran Caldea aʼan li tenamit Ur bʼarwiʼ kiyoʼlaak laj Abrahán (Hch 7:4).
César.
Aʼin xbʼuʼeeltil xkʼabʼaʼ wiibʼ oxibʼ li qas qiitzʼin re Roma ut moqon chik kiʼoksimank choʼq ruuchil xkʼabʼaʼebʼ li awabʼej re Roma. Li Santil Hu naxye li xkʼabʼaʼ wiibʼ oxibʼ li awabʼej joʼ: laj Augusto, laj Tiberio ut laj Claudio. Usta inkʼaʼ nayeemank li xkʼabʼaʼ laj Nerón, nakʼabʼaʼiik ajwiʼ chi joʼkaʼin. Li uuchil kʼabʼaʼej César naʼoksimank ajwiʼ saʼ li Santil Hu saʼ griego re xkʼutbʼesinkil naq junaq li qas qiitzʼin wank xwankil saʼ li tenamit malaj saʼ li awabʼejilal (Mr 12:17; Hch 25:12).
Ch
chahim re li eqʼla.
chamal jul.
Li aatin aʼin chalenaq saʼ griego ábyssos, li naraj xyeebʼal, “qʼaxal cham”, “maakʼaʼ xraqik” malaj «inkʼaʼ nanujak». Li Santil Hu saʼ griego naroksi aʼin joʼ reetalil jun li tzʼaptzʼokil naʼaj ut aran maaʼani naru xbʼaanunkil junaq li kʼanjel. Usta naʼoksimank li aatin aʼin re aatinak chirix li muqlebʼaal kamenaq, naʼoksimank ajwiʼ re aatinak chirix jalan chik li naʼlebʼ (Lu 8:31; Ro 10:7; Ap 20:3).
Chaqʼrabʼ.
Naq nawank aatinak chirix li Chaqʼrabʼ wank sut yook chi aatinak chirix li Xchaqʼrabʼ laj Moisés malaj chirix li oobʼ chi hu li wank saʼ xtiklajik li Santil Hu. Abʼan wank sut, yook ajwiʼ chi aatinak chirix junaq li chaqʼrabʼ li naxchʼolobʼ chi kutankil li naruhank ut li inkʼaʼ naruhank xbʼaanunkil malaj chirix junaq li naʼlebʼ li tixkʼe chi kʼoxlak junaq li qas qiitzʼin re naq tixsikʼ bʼar wank li us (Nú 15:16; Dt 4:8; Mt 7:12; Gál 3:24).
chaabʼil esil.
cheʼ.
Aran nekeʼtʼuyubʼaak li xeʼtenebʼaak kamk saʼ xbʼeenebʼ. Saʼ wiibʼ oxibʼ li tenamit nekeʼxbʼaanu li naʼlebʼ aʼin re xkamsinkilebʼ li qas qiitzʼin malaj nekeʼtʼuyubʼaak li kamenaq re xkʼebʼalebʼ saʼ xutaan malaj re xkʼutbʼesinkil chiruhebʼ li junchʼol naq joʼkan ajwiʼ naru teʼxkʼul. Ebʼ laj Asiria, li nawbʼilebʼ ru xbʼaan li xmaaʼusilalebʼ saʼ li yalok, nekeʼxnumsi li jutzʼcheʼ saʼ xsaʼ wiibʼ oxibʼ li preex toj reetal naʼelk chiruhebʼ li xmaqabʼ. Abʼanan, rubʼel xwankil li xchaqʼrabʼ ebʼ laj judiiy, li qʼaxal xeʼmaakobʼk xbʼaan xyeebʼal li inkʼaʼ us malaj xloqʼoninkil ebʼ li pechʼbʼil yos, xbʼeenwa nekeʼkʼeheʼk chi pek toj reetal nekeʼkamsiik malaj nekeʼxsikʼ chanru xkamsinkilebʼ tojaʼ naq nekeʼtʼuyubʼaak chiru cheʼ re xkʼutbʼesinkil chiruhebʼ li junchʼol naq joʼkan ajwiʼ naru teʼxkʼul (Dt 21:22, 23; 2Sa 21:6,9). Wank sut ebʼ laj Roma yal nekeʼxbʼakʼ chiru cheʼ li xtenebʼaak kamk saʼ xbʼeen joʼkan naq naxnumsi naabʼal kutan chiru cheʼ toj reetal nakamk xbʼaan li rahilal li narekʼa, xbʼaan li chaqihel, xbʼaan li tzʼokajik malaj xbʼaan li saqʼe. Wank sut, nekeʼxbʼaanu joʼ kixkʼul li Jesús, nekeʼxklawxi chiru cheʼ li ruqʼ ut li roq li kimaakobʼk (Lu 24:20; Jn 19:14-16; 20:25; Hch 2:23, 36). Taawil CHEʼ RE RAHOBʼTESIIK.
cheʼ (hisopo).
Li cheʼ aʼin wank ruqʼ, jay li xxaq ut kiʼoksimank re xrachrachinkil li kikʼ malaj li haʼ saʼ xbʼeenebʼ li nekeʼxchʼajobʼresi chaq ribʼ. Li aatin li kiʼoksimank saʼ li Santil Hu saʼ hebreo ut saʼ griego naʼaatinak chirix jalan jalanq xpaayil li cheʼ. Li cheʼ hisopo li naxye saʼ Juan 19:29 yook chi aatinak chirix jun li cheʼ li najt roq ut saʼ ruʼuj li cheʼ aʼin kikʼemank jun li espoonj li xeʼxtzʼa saʼ li bʼiin li ra re ut chirix chik aʼan xeʼxjilosi saʼ re li Jesús (Heb 9:19).
cheʼ li nakʼehok yuʼam.
Li cheʼ aʼin natawmank saʼ li chʼinaʼusil naʼajej, li nujenaq chi uutzʼuʼuj, aran Edén. Li Santil Hu moko naxye ta naq li ru li cheʼ wank xwankil re naq truuq xkʼebʼal li yuʼam. Li cheʼ naxkʼutbʼesi bʼan naq chʼolchʼo naq li Yos tixkʼe li junelik yuʼam rehebʼ li tixkanabʼebʼ chi xwaʼbʼal li ru li cheʼ. Saʼ li hu Apocalipsis aʼan reetalil li maatan li naxkʼe li Yos re naq twanq li yuʼam (Gé 2:9; 3:22; Ap 2:7; 22:19).
cheʼ re rahobʼtesiik.
Li aatin saʼ griego staurós chi jalbʼil ru naraj xyeebʼal tiikil cheʼ joʼ li cheʼ li kikamsiik wiʼ li Jesús. Maakʼaʼ junaq li eetalil li nakʼutbʼesink re, naq saʼ griego yook chi aatinak chirix li krus, joʼ li kiʼoksimank chaq naabʼal siʼeent chihabʼ naq toj maajiʼ nachalk li Kriist. Li krus kiʼoksimank chaq joʼ reetalil li bʼalaqʼil paabʼal. Li aatin «cheʼ re rahobʼtesiik» naxchʼolobʼ chiʼus li xyaalalil li aatin saʼ griego xbʼaan naq li aatin staurós naʼoksimank ajwiʼ re aatinak chirix li rahobʼtesiik, li rahilal ut chirix li xutaan li tchalq saʼ xbʼeenebʼ li xtzolom li Jesús (Mt 16:24; Heb 12:2). Taawil CHEʼ.
Chʼ
chʼam aj qʼem.
Li qʼem aʼin nakʼemank saʼ xyanq li chaabʼil qʼem malaj saʼ li haʼ re xchʼamobʼresinkil. Li qʼem aʼin moko akʼ ta ut chʼam chik ut nakʼanjelak re chʼamobʼresink. Rajlal naʼoksimank saʼ li Santil Hu choʼq reetalil li maak ut li qʼajenaq chik. Naʼoksimank ajwiʼ choʼq re li kʼiijik, li inkʼaʼ naʼilmank ru, ut yalaq bʼar naxjekʼ ribʼ (Éx 12:20; Mt 13:33; Gál 5:9).
chʼinaʼusil naʼajej.
Aʼin li chʼinaʼusil naʼajej, li nujenaq chi uutzʼuʼuj. Li Jehobʼa kixyiibʼ li xbʼeen naʼajej aʼin aran Edén choʼq re li xbʼeen winq ut li xbʼeen ixq arin saʼ ruuchichʼochʼ. Naq tʼuytʼu li Jesús chiru cheʼ ut kiʼaatinak rikʼin li winq li maaʼus xnaʼlebʼ, li winq kixtaw ru naq li Jesús kixye naq tchʼinaʼusoʼq li ruuchichʼochʼ joʼ li naʼajej, li nujenaq chi uutzʼuʼuj. Chanchan naq saʼ 2 Corintios 12:4 yook chi aatinak chirix li chʼinaʼusil naʼajej, li nujenaq chi uutzʼuʼuj, li twanq saʼ li kutan chalk re ut saʼ Apocalipsis 2:7 yook chi aatinak chirix li chʼinaʼusil naʼajej saʼ choxa (Can 4:13; Lu 23:43).
chʼool.
Ebʼ li keʼtzʼiibʼank re li Santil Hu keʼroksi li aatin «Chʼool» naq keʼaatinak chirix li tzʼaqal chʼoolej ut naq keʼroksi joʼ eetalil. Wank sut li aatin «chʼool» naxjal ru li aatin li wank saʼ griego synéidēsis, li naraj xyeebʼal xnawbʼal qibʼ. Aʼin naraj xyeebʼal naq li qachʼool naxnaw, naraqok aatin ut naxtzʼil rix li qabʼaanuhom ut li qayeehom. Naru tooxbʼeresi re naq us toonaʼlebʼaq malaj tooxtenqʼa chi xkʼebʼal reetal naq inkʼaʼ us yooko.
chʼuut.
Aʼin jun chʼuut li qas qiitzʼin li nekeʼxchʼutubʼ ribʼ re xbʼaanunkil junaq li naʼlebʼ malaj li kʼanjel. Kachʼin chik ma saʼ chixjunil li Santil Hu saʼ hebreo naʼaatinak chirix li tenamit Israel. Kachʼin chik ma saʼ chixjunil li Santil Hu saʼ griego naʼaatinak chirixebʼ li chʼuut li nekeʼtaqenk re li Kriist ut wank sut naʼaatinak chirix li junjunq chi chʼuut (1Re 8:22; Hch 9:31; Ro 16:5).
D
Decápolis.
Aʼin jun chʼuut li tenamit re Grecia ut saʼ xtiklajik wank chaq lajeebʼ li tenamit (déka saʼ griego, li naraj xyeebʼal, “lajeebʼ”, ut pólis saʼ griego, li naraj xyeebʼal, “tenamit”). Joʼkan ajwiʼ nakʼabʼaʼiik chaq li teep bʼarwiʼ wank chaq li palaw re Galilea ut li nimaʼ Jordán, li naʼelk wiʼ chaq li saqʼe, ut aran wank chaq li xkʼihalil ebʼ li tenamit aʼin. Aran tzʼaqal xnaʼaj li yakok ut xwanjikebʼ laj griego. Li Jesús kinumeʼk ajwiʼ saʼebʼ li teep aʼin, abʼan maakʼaʼ reetalil naq kirulaʼani li junjunq chi tenamit (Mt 4:25; Mr 5:20).
denario.
Diʼaabʼ.
Joʼkaʼin nakʼabʼaʼiik laj Tza saʼ li Santil Hu saʼ griego. Li kʼabʼaʼej aʼin naraj xyeebʼal “aj yoobʼanel tikʼtiʼ”. Laj Tza nakʼabʼaʼiik joʼ Diʼaabʼ xbʼaan naq aʼan xbʼeenwa kiyoobʼank tikʼtiʼ chirix li Jehobʼa. Kixqʼabʼa li Yos, kixye li tikʼtiʼ chirix li raatin li qʼaxal chaabʼil ut chirix li xsantil kʼabʼaʼ (Mt 4:1; Jn 8:44; Ap 12:9).
dracma.
Li Santil Hu saʼ griego yook chi aatinak chirix jun li tumin re plaat ut chiruhebʼ li kutan aʼan 0.109 oons raalal (Lu 15:8, 9).
E
ebʼ laj epicúreo.
Joʼkaʼin nawbʼilebʼ ru li nekeʼtaqenk re jun li winq aj Epicuro xkʼabʼaʼ ut aj griego. Li winq aʼin aj nawonel xninqal ru kʼaʼuxl (341-270 n.m.n.j). Li wank tzʼaqal xwankil choʼq re laj Epicuro aʼan xyalbʼal xsahil li yuʼam ut aʼin li naxkʼut chiruhebʼ li nekeʼtaqenk re (Hch 17:18).
ebʼ laj Media.
Li tenamit aʼin chalenaq chirix li xeʼtoonil laj Madái, jun rehebʼ li ralal laj Jafet. Xeʼkanaak saʼ li tenamit li nawbʼil ru joʼ Media, li natawmank anaqwan bʼarwiʼ naʼelk li iqʼ ut naʼok li saqʼe aran Irán. Saʼ li Pentecostés re li chihabʼ 33 wankebʼ chaq aj Media aran Jerusalén (Hch 2:9).
ebʼ laj pariseey.
Aʼin jun li paabʼal, li kixjach ribʼ rikʼin jun chik li paabʼal rehebʼ laj judiiy. Li paabʼal aʼin wank xwankil ut kiwank saʼ xkutankilebʼ li apóstol. Ebʼ laj pariseey aʼin nekeʼtzʼaqonk ajwiʼ saʼ li Sanedrín ut nekeʼxpaabʼ chi tzʼaqal re ru naabʼal rehebʼ li xbʼaanuhom ebʼ laj judiiy. Ebʼ li bʼaanuhom aʼin kijunajimank rikʼin li Xchaqʼrabʼ laj Moisés (Mt 9:11; 12:14; Mr 7:5; Lu 6:2; Hch 26:5).
ebʼ laj saduseey.
ebʼ laj Samaria.
Saʼ xtiklajik, kiʼoksimank chaq li aatin aʼin re aatinak chirixebʼ laj Israel re li lajeebʼ chi teep bʼarwiʼ naʼelk li iqʼ, naq ebʼ laj Asiria xeʼrechani li tenamit Samaria saʼ li chihabʼ 740 naq toj maajiʼ nachalk li Jesús saʼ ruuchichʼochʼ, xeʼkʼeheʼk ajwiʼ saʼ ajl li jalanebʼ xtenamit, li xeʼkʼameʼk saʼ li naʼaj aʼin xbʼaanebʼ laj Asiria. Saʼ xkutankil li Jesús, kiyeemank naq ebʼ laj Samaria aʼanebʼ li nekeʼtzʼaqonk saʼ li jachbʼil paabʼal li wank chaq chi xsutam li najter Siquem ut Samaria ut inkʼaʼ li yoʼlajenaqebʼ saʼ li naʼaj aʼin malaj li wankebʼ saʼ li lajeebʼ chi teep re Israel. Li nekeʼtaqenk re li jachbʼil paabʼal aʼin jalan nekeʼxpaabʼ chiru li nekeʼxpaabʼ ebʼ laj judiiy (Jn 8:48).
ebʼ laj tqehom re li Kriist.
Li Yos kixkʼabʼaʼi chi joʼkaʼin ebʼ li xtzolom li Jesukriist (Hch 11:26; 26:28).
estoico.
Aʼin jun chʼuut aj nawonel xninqal ru kʼaʼuxl li chalenaqebʼ Grecia. Aʼanebʼ nekeʼxkʼoxla naq re xtawbʼal li sahil chʼoolejil tento roksinkil chiʼus li kʼaʼuxej ut wank saʼ junajil rikʼin li yobʼtesihom. Aʼanebʼ nekeʼxye naq li winq li wank tzʼaqal xnaʼlebʼ maakʼaʼ naraj re li rahilal malaj li sahilal (Hch 17:18).
Éufrates.
Li nimaʼ aʼin jwal najt roq ut wank xwankil saʼ li teep Asia bʼarwiʼ naʼok li iqʼ ut naʼok li saqʼe ut aʼin jun rehebʼ li wiibʼ chi nimaʼ li wank xwankil aran Mesopotamia. Saʼ Génesis 2:14 natawmank resil li xbʼeen sut li nimaʼ Éufrates. Ut aʼin jun rehebʼ li kaahibʼ chi nimaʼ li wank Edén ut nakʼabʼaʼiik ajwiʼ joʼ «li Nimaʼ» (Gé 31:21). Aʼan chaq xnubʼaalil li teep li kʼebʼil rehebʼ laj Israel bʼarwiʼ naʼelk li iqʼ (Gé 15:18; Ap 9:14; 16:12).
Ee
Eetalil.
G
Gehena.
Aʼan xkʼabʼaʼ saʼ griego li naʼajej li taqʼa ru li wank Hinón, li nakanaak bʼarwiʼ naʼok li saqʼe ut li iqʼ aran Jerusalén (Jer 7:31). Naq li propesiiy naʼaatinak chirix li naʼajej aʼin naxye naq aran teʼkutmanq ebʼ li kamenaq (Jer 7:32; 19:6). Maakʼaʼ reetalil naq saʼ li Gehena xeʼkuteʼk ebʼ li qas qiitzʼin malaj ebʼ li xul re naq teʼkʼateʼq chi yoʼyo malaj re naq teʼrahobʼtesiiq. Joʼkan naq li Gehena inkʼaʼ naru naʼoksimank joʼ reetalil jun li naʼaj li inkʼaʼ naʼilmank ru bʼarwiʼ nekeʼrahobʼtesiik ebʼ li qas qiitzʼin. Li Jesús ut ebʼ li xtzolom xeʼroksi li Gehena joʼ reetalil li tojbʼamaak chi junajwa li nakʼabʼaʼiik «xkabʼ kamk» malaj li sacheʼk chi junajwa (Ap 20:14; Mt 5:22; 10:28).
griego.
Aʼin raatinobʼaalebʼ li qas qiitzʼin re Grecia. Joʼkan ajwiʼ nayeemank re li yoʼlajenaq saʼ li naʼaj aʼin malaj chalenaq saʼ jun li junkabʼal re Grecia. Wank jalan jalanq xyaalal li aatin aʼin saʼ li Santil Hu saʼ griego, wank sut yook chi aatinak chirixebʼ li maawaʼebʼ aj judiiy malaj li nekeʼxyuʼami li xnaʼlebʼ ut li raatinobʼaalebʼ laj griego (Joe 3:6; Jn 12:20).
H
Hades.
Li aatin aʼin chalenaq saʼ griego ut naxchap ribʼ rikʼin li aatin hebreo «Seol». Najalmank ru joʼ «Muqlebʼaal Kamenaq», aʼin reetalil jun li naʼaj bʼarwiʼ naraqeʼk chixjunil li bʼaanuhom ut li kʼaʼuxej. Taawil MUQLEBʼAAL KAMENAQ.
hebreo.
Li kʼabʼaʼej aʼin kiʼoksimank xbʼeen sut re xkʼutbʼesinkil li xjalanil laj Abrán (laj Abrahán) rikʼinebʼ laj amorreo, li rechkabʼal. Saʼ xnumik li chihabʼ, xeʼkʼabʼaʼiik chi joʼkaʼin ebʼ li ralal xkʼajol laj Abrahán saʼ xkʼabʼaʼ laj Jacob, li ri, ut joʼkan ajwiʼ kiyeemank re li raatinobʼaalebʼ. Saʼ xkutankil li Jesús, saʼ li aatinobʼaal hebreo kiʼoksimank naabʼal li aatin saʼ arameo. Li Jesús ut ebʼ li xtzolom nekeʼaatinak chaq saʼ hebreo (Gé 14:13; Éx 5:3; Hch 26:14).
Hermes.
Aʼin li yos griego, ralal laj Zeus. Ebʼ li qas qiitzʼin nekeʼril chaq li yos aʼin joʼ laj kʼehol re li esil rehebʼ li yos ut aʼan ajwiʼ li yos li naxkʼe li chaabʼil seeraqʼ. Joʼkan naq aran Listra, ebʼ li qas qiitzʼin xeʼsach naq xeʼxye naq laj Pablo aʼan laj Hermes (Hch 14:12).
I
Ilírico.
Li naʼaj aʼin wank saʼ xweent Roma bʼarwiʼ naʼelk li iqʼ ut naʼelk li saqʼe aran Grecia. Laj Pablo kiwulak saʼ li najtil naʼaj aʼin naq yook chaq xbʼaanunkil li xkʼanjel li Yos, abʼan inkʼaʼ nanawmank ma kixkʼe chi naweʼk li Raatin li Yos saʼ Ilírico malaj yal xwulak saʼ li xnubʼaalil li tenamit (Ro 15:19).
inkʼaʼ nekeʼsumlaak.
Aʼin jun li winq li isinbʼil xnaqʼ xtzʼejwal. Ebʼ li winq aʼin wankebʼ choʼq xmoos malaj choʼq aj ilol re li awabʼej ixq ut choʼq aj ilol rehebʼ li tuqʼixq li nekeʼkʼanjelak chiru li awabʼej ixq. Li aatin aʼin naʼaatinak ajwiʼ chirix jun li winq li nakʼanjelak chiru li awabʼej, usta moko isinbʼil ta xnaqʼ xtzʼejwal. Naʼoksimank ajwiʼ joʼ eetalil chirixebʼ li inkʼaʼ nekeʼsumlaak saʼ xkʼabʼaʼ li Xʼawabʼejilal li Yos, aʼin naraj xyeebʼal, li nekeʼxkuy ribʼ ut nekeʼxbʼaanu aʼin re xkʼebʼal chixjunil li xhoonal re li Yos (Mt 19:12; Est 2:15; Hch 8:27).
insiʼeens.
Li insiʼeens yiibʼanbʼil rikʼin jalan jalanq li sahobʼ, li kʼajoʼ xsununkil. Saʼ li chʼina ochoch ut saʼ li rochoch li Yos kiʼoksimank chaq jun li chaabʼil insiʼeens li kʼubʼanbʼil rikʼin kaahibʼ li sahobʼ. Nakʼatmank saʼ li xnaʼaj li insiʼeens eqʼla ut chi qʼeq li wank saʼ li xbʼeen jachal li chʼina ochoch li nakʼabʼaʼiik Santil Naʼaj ut saʼ li Xkutankil li Chʼajobʼresink Maak nakʼatmank chaq saʼ li xkabʼ jachal li chʼina ochoch li nakʼabʼaʼiik Qʼaxal Saant. Aʼin reetalil naq li Yos naxkʼulubʼa li tij li nekeʼxbʼaanu ebʼ li xmoos li inkʼaʼ nekeʼtzʼeqtaanank re. Moko aajel ta chik ru naq ebʼ li nekeʼtaqenk re li Kriist teʼkʼatoq insiʼeens (Éx 30:34, 35; Le 16:13; Ap 5:8).
Israel.
Aʼin li kʼabʼaʼej li kixkʼe li Yos re laj Jacob. Joʼkaʼin xeʼkʼabʼaʼiik li ralal xkʼajol laj Jacob joʼ chʼuut saʼ xnumikebʼ ru li chihabʼ. Ebʼ li ralal xkʼajol li kabʼlaju chi ralal laj Jacob naabʼal sut xeʼkʼabʼaʼiik joʼ ralal xkʼajol laj Israel, rochoch laj Israel, tenamit Israel, ebʼ li winq re Israel malaj ebʼ laj Israel. Kiʼoksimank ajwiʼ li kʼabʼaʼej aʼin chirix li lajeebʼ chi teep li xʼisimank saʼ xyanq ebʼ li teep bʼarwiʼ naʼok li iqʼ. Saʼ xnumikebʼ li chihabʼ, kiʼoksimank ajwiʼ li kʼabʼaʼej aʼin chirixebʼ laj paabʼanel li yulbʼilebʼ ru aʼ «li xʼIsrael li Yos» (Gál 6:16; Gé 32:28; Hch 4:10; Ro 9:6).
J
Jacob.
Aʼin ralal laj Isaac ut xyum li xRebeca. Moqon chik, li Yos kixkʼe Israel choʼq xkʼabʼaʼ laj Jacob ut aʼan chaq xeʼtoonil xyuwaʼebʼ li tenamit Israel (xeʼkʼabʼaʼiik ajwiʼ joʼebʼ aj Israel ut moqon chik joʼebʼ aj judiiy). Laj Jacob kiwank kabʼlaju ralal ut rikʼin li kabʼlaju aʼin ut ebʼ li ralal xkʼajol kikʼubʼamank li kabʼlaju chi teep re li tenamit Israel. Toj kiʼoksimank li kʼabʼaʼej Jacob chirixebʼ li qas qiitzʼin malaj chirix li tenamit Israel (Gé 32:28; Mt 22:32).
jachbʼil paabʼal.
Aʼin jun chʼuut chi qas qiitzʼin li nekeʼxkʼulubʼa jun li naʼlebʼ malaj nekeʼokenk chirix jun li winq li najolomink rehebʼ ut ak sikʼbʼil ru li naʼlebʼ li nekeʼxpaabʼ. Li aatin aʼin kiʼoksimank choʼq re wiibʼ chʼuut rehebʼ laj judiiy, ebʼ laj pariseey ut ebʼ laj saduseey. “Jachbʼil paabʼal” kiyeemank rehebʼ li keʼtaqenk re li Kriist malaj “jachbʼil paabʼal rehebʼ laj Nazaret” xbʼaan naq keʼxkʼoxla naq xeʼelk chaq saʼ xyanq li xpaabʼal ebʼ laj judiiy. Saʼ xnumik li kutan saʼ li chʼuut rehebʼ li nekeʼtaqenk re li Kriist xeʼelk li jachbʼil paabʼal joʼ li chʼuut li keʼtaqenk re laj Nicolás li wank resil saʼ Apocalipsis (Hch 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Ap 2:6; 2Pe 2:1).
Jehobʼa.
Saʼ Li Santil Hu choʼq rehebʼ li Teʼwanq saʼ li Akʼ Ruuchichʼochʼ (Mateo toj Apocalipsis) natawmank 241 sut xkʼabʼaʼ li Jehobʼa. Kaʼajwiʼ saʼ kaahibʼ xraqal li Santil Hu natawmank li kʼabʼaʼej «Jah» rikʼin wiibʼ oxibʼ li tzʼiibʼ. Saʼ li Santil Hu aʼin natawmank chi tzʼaqal re ru li kʼabʼaʼej Jehobʼa (Apocalipsis 19:1, 3, 4, 6). Aʼin wiibʼ oxibʼ xyaalal kʼaʼut naʼoksimank li xkʼabʼaʼ li Yos:
1. Kitawmank chaq li Tetragrámaton saʼebʼ li Santil Hu saʼ hebreo li kiʼoksimank chaq saʼ xkutankil li Jesús ut ebʼ li apóstol. Li Tetragrámaton aʼan li xkʼabʼaʼ li Yos, li tzʼiibʼanbʼil rikʼin kaahibʼ li tzʼiibʼ saʼ hebreo יהוה.
2. Saʼ xkutankil li Jesús ut ebʼ li xʼapóstol, li Tetragrámaton, li naraj xyeebʼal, xkʼabʼaʼ li Yos, li tzʼiibʼanbʼil rikʼin kaahibʼ li tzʼiibʼ li wank saʼ li Santil Hu saʼ hebreo kitawmank ajwiʼ saʼ li Santil Hu li kinumsimank saʼ griego.
3. Li Santil Hu saʼ griego naxkʼut naq li Jesús junelik kiroksi li xkʼabʼaʼ li Yos ut kixkʼe chi naweʼk chiruhebʼ li junchʼol (Juan 17:6, 11, 12, 26).
4. Saʼ xkʼabʼaʼ naq li Santil Hu saʼ griego aʼan xtzʼaqobʼ li Santil Hu saʼ hebreo wi t-isimanq raj li kʼabʼaʼej Jehobʼa saʼ li Santil Hu saʼ griego inkʼaʼ chik tixchap ribʼ li wiibʼ chi hu.
5. Li kʼabʼaʼej “Jah” aʼan xkʼabʼaʼ li Yos li natawmank rikʼin wiibʼ oxibʼ li tzʼiibʼ saʼ li Santil Hu saʼ griego (Apocalipsis 19:1, 3, 4, 6).
6. Ebʼ li najteril hu li nekeʼroksi chaq ebʼ laj judiiy naxkʼut naq ebʼ laj judiiy li nekeʼtaqenk re li Kriist nekeʼxtzʼiibʼa chaq li xkʼabʼaʼ li Yos saʼebʼ li xhu.
7. Wiibʼ oxibʼ li winq li nekeʼxnaw chiʼus chirix li Santil Hu nekeʼxye naq li xkʼabʼaʼ li Yos li wank saʼ li Santil Hu saʼ hebreo kitawmank ajwiʼ saʼ li Santil Hu saʼ griego.
8. Numenaq jun siʼeent li aatinobʼaal li kinumsimank wiʼ li Santil Hu saʼ griego ut saʼebʼ li Santil Hu aʼin kitawmank chaq li xkʼabʼaʼ li Yos.
Wank xyaalalil naq tkʼemanq wiʼ chik li xkʼabʼaʼ li Yos Jehobʼa saʼ li Santil Hu saʼ griego. Ut aʼin tzʼaqal xeʼxbʼaanu ebʼ laj jalol aatin rikʼin Li Santil Hu choʼq rehebʼ li Teʼwanq saʼ li Akʼ Ruuchichʼochʼ. Oxloqʼ chiruhebʼ li winq aʼin li xkʼabʼaʼ li Yos ut chixjunil li naʼlebʼ li kitzʼiibʼamank chaq saʼ li Santil Hu chalen chaq saʼ xtiklajik (Apocalipsis 22:18, 19).
joʼkan taxaq.
Judá.
Aʼin xkaahil li ralal laj Jacob rikʼin li xLea, li rixaqil. Ak kamk re laj Jacob naq kixye chaq naq saʼ li xjunkabʼal laj Judá t-elq chaq jun xnimal ru awabʼej li t-awabʼejinq chiru naabʼal chihabʼ. Naq li Jesús kiwank saʼ tibʼelej aʼan chaq jun rehebʼ li ralal xkʼajol laj Judá. Kiʼoksimank ajwiʼ li kʼabʼaʼej aʼin choʼq re li teep ut moqon chik choʼq re li awabʼejilal re Judá (Gé 29:35; 49:10; Heb 7:14).
judiiy.
Aʼin jun li qas qiitzʼin li xyoʼlaak saʼ li teep Judá. Xeʼok roksinkil li aatin aʼin naq ak xʼechanimank li lajeebʼ chi teep re Israel (2Re 16:6). Chi joʼkaʼin kikʼabʼaʼiik li jalan jalanq chi teep naq ak xeʼelk chaq Babilonia ut xeʼsutqʼiik saʼ li tenamit Israel (Esd 4:12). Moqon chik, kiʼoksimank li aatin aʼin saʼ chixjunil li ruuchichʼochʼ re xkʼutbʼesinkil li xjalanil ebʼ laj Israel rikʼinebʼ li junchʼol chi tenamit (Est 3:6). Laj Pablo kiroksi li aatin aʼin choʼq eetalil naq kixchʼolobʼ naq chiru li xchʼuut li Kriist maakʼaʼ xwankil bʼar yoʼlajenaq junaq li qas qiitzʼin (Ro 2:28, 29; Gál 3:28).
K
kaxlanwa li yeechiʼinbʼil chiru li Yos.
Aʼin wiibʼ taas li kaxlanwa ut waqibʼ wank saʼ li junjunq chi taas (kabʼlaju chixjunil). Li kaxlanwa aʼin natawmank saʼ xbʼeen li meex li wank saʼ li Santil Naʼaj re li chʼina ochoch ut saʼ li rochoch li Yos. Nawbʼil chaq ajwiʼ ru joʼ «taas chi kaxlanwa» malaj «li kaxlanwa li yeechiʼinbʼil chiru li Yos». Rajlal sábado kijalmank li mayej aʼin rikʼin li kaxlanwa li tojaʼ xyiibʼamank. Kaʼajwiʼ ebʼ laj tij nekeʼxwaʼ chaq li kaxlanwa li najalmank chaq rajlal sábado (2Cr 2:4; Éx 25:30; Le 24:5-9; Mt 12:4; Heb 9:2).
kerubín.
Ebʼ li ánjel aʼin qʼaxal wankebʼ xwankil ut nekeʼxbʼaanu nimal ru kʼanjel. Ut moko juntaqʼeetebʼ ta rikʼinebʼ li ánjel li nekeʼkʼabʼaʼiik serafín (Gé 3:24; Éx 25:20; Is 37:16; Heb 9:5).
kortiin.
Kriist.
kubʼihaʼ; kubʼsink haʼ.
Li xyaalal li aatin aʼin, aʼan “subʼuk”, li naraj xyeebʼal, xbʼulbʼal saʼ haʼ. Li Jesús kixye naq ebʼ li xtzolom tento teʼkubʼeeq xhaʼ. Li Raatin li Yos naʼaatinak ajwiʼ chirix li kubʼihaʼ li kixbʼaanu laj Juan, li kubʼihaʼ rikʼin santil musiqʼej ut li kubʼihaʼ rikʼin xaml, ut toj wank xkomon (Mt 3:11, 16; 28:19; Jn 3:23; 1Pe 3:21).
Kʼ
kʼa.
Li Santil Hu naroksi li aatin aʼin joʼ jun eetalil re xchʼolobʼankil li xkʼahil malaj li rahilal li naxkʼam chaq naq ebʼ li qas qiitzʼin nekeʼxmux ribʼ, naq kʼebʼilebʼ chi moosil, naq nekeʼrahobʼtesiik chi maakʼaʼ xyaalal ut naq nekeʼxtzʼeqtaana li Yos.
kʼanjelak chiru li Yos.
kʼatbʼil mayej.
Aʼin li mayejanbʼil xul li nakʼatmank saʼ xbʼeen li altar ut chixjunil li xchaʼal li xul nayeechiʼimank re li Yos. Li qas qiitzʼin li naxyeechiʼi li mayej inkʼaʼ naxchap bʼayaq xtibʼ maakʼaʼ naxye ma teelom wakax, teelom karneer, teelom chibʼaat, mukuy malaj xral mukuy (Éx 29:18; Le 6:9; Mr 12:33; Heb 10:6).
kʼehok chi tzʼuum.
Saʼ li Santil Hu li tzʼiibʼanbʼil saʼ griego nayeemank naq aʼin nabʼaanumank rikʼin jun li tzʼuum li pixpo ru ut wank kʼix saʼ ruʼuj (Jn 19:1).
L
laj Herodes.
Aʼin xbʼuʼeeltil xkʼabʼaʼ li jalan jalanq chi awabʼej li chalenaqebʼ saʼ jun chi junkabʼal ut xaqabʼanbʼilebʼ xbʼaan li tenamit Roma re xjolominkilebʼ laj judiiy. Laj Herodes el Grande kinaweʼk ru xbʼaan naq kixyiibʼ wiʼ chik li rochoch li Yos aran Jerusalén ut xbʼaan naq kiraj xkamsinkil li Jesús naq kixtaqla xkamsinkilebʼ li kokʼ chʼinaʼal (Mt 2:16; Lu 1:5). Laj Herodes Arquelao ut laj Herodes Antipas aʼanebʼ ralal laj Herodes el Grande ut xeʼxaqabʼaak chi awabʼejink saʼ jalan jalanq chi naʼaj bʼarwiʼ kiʼawabʼejink chaq li xyuwaʼ (Mt 2:22). Laj Antipas jun ajwiʼ li teep kixjolomi, usta joʼkan, awabʼej kiyeeheʼk re xbʼaan li tenamit. Oxibʼ chihabʼ ajwiʼ rikʼin waqibʼ po kiʼawabʼejink chalen saʼ xkutankil li Jesús toj reetal naq kikʼulmank li naxye saʼ li tasal 12 re Hechos (Mr 6:14-17; Lu 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Hch 4:27; 13:1). Naq xnumeʼk aʼin, laj Herodes Agripa I, ri laj Herodes el Grande, kikamsiik xbʼaan li xʼánjel li Yos ut moko naabʼal chihabʼ ta kiʼawabʼejink (Hch 12:1-6, 18-23). Laj Herodes Agripa II, li ralal, kikanaak saʼ xnaʼaj ut kijolomink toj saʼ li kutan naq xeʼxqʼet ribʼ laj judiiy chiruhebʼ laj Roma (Hch 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32).
laj tij.
Aʼan ruuchil li Yos chiru li tenamit ut aʼan ajwiʼ naxkʼut chiruhebʼ li qas qiitzʼin ani li Yos ut li chaqʼrabʼ. Aʼan chaq ajwiʼ ruuchil li tenamit chiru li Yos naq naxyeechiʼi li mayejanbʼil xul, naq naʼokenk ut naq natzʼaamank chirixebʼ. Naq toj maakʼaʼ chaq li Xchaqʼrabʼ laj Moisés, li winq li naxjolomi li xjunkabʼal aʼan chaq ajwiʼ laj tij saʼ li xjunkabʼal. Li Chaqʼrabʼ naxye chaq naq ebʼ li ralal laj Aarón re li xteep laj Leví tento teʼwanq choʼq aj tij ut ebʼ li junchʼol chi winq aj Leví teʼtenqʼanq rehebʼ. Naq kitiklaak chaq li akʼ sumwank, li xʼIsrael li Yos kisutqʼiik joʼ jun li tenamit bʼarwiʼ natawmank junes aj tij rochbʼeen li Jesukriist, li wank joʼ Xyuwaʼil aj Tij (Éx 28:41; Gál 6:16; Heb 9:24; Ap 5:10).
laj tzʼiibʼ.
Keʼxnumsi saʼ jalan chik hu li Santil Hu li tzʼiibʼanbʼil saʼ hebreo. Naq li Jesús kiwank saʼ li ruuchichʼochʼ ebʼ aʼan jun chʼuut li nekeʼxnaw chiʼus chirix li Chaqʼrabʼ. Xikʼ xeʼril li Jesús (Esd 7:6; Mr 12:38, 39; 14:1).
leptón.
Leví, ebʼ laj Leví.
Aʼin roxil li ralal laj Jacob rikʼin li xLea, li rixaqil. Joʼkan ajwiʼ xeʼkʼabʼaʼiik joʼ teep. Rikʼin li oxibʼ chi ralal laj Leví nachalk li oxibʼ chi chʼuut li qʼaxal wank xwankil saʼ xyanqebʼ laj Leví. Wank sut, li aatin ebʼ laj Leví naʼaatinak chirix chixjunil li teep, abʼan moko kʼebʼil ta saʼ ajl li xjunkabʼal laj Aarón, li nakʼanjelak choʼq aj tij. Ebʼ laj Leví joʼ teep inkʼaʼ xeʼkʼeheʼk xchʼochʼ saʼ li Naʼaj li Yeechiʼinbʼil chaq. Abʼan xeʼtzʼaq 48 li tenamit li wank saʼ xyanq ebʼ li chʼochʼ li xjekʼimank rehebʼ li junchʼol chi teep (Dt 10:8; 1Cr 6:1; Heb 7:11).
li Maaʼus.
li nakʼemank re kolok.
Naʼajmank xkʼebʼal li tumin malaj junaq chik li kʼaʼaq re ru re xkolbʼal junaq li qas qiitzʼin, re naq tqʼaxtesimanq junaq li kʼaʼaq re ru malaj re xloqʼbʼal. Naʼajmank ajwiʼ xkʼebʼal li tumin malaj junaq chik li kʼaʼaq re ru re xtojbʼal li rahilal li xbʼaanumank re junaq li qas qiitzʼin (Mt 20:28; Ef 1:7).
li nekeʼokenk chirix laj Herodes.
Aʼin jun chʼuut li qas qiitzʼin li naʼokenk chirix li nekeʼraj xtawbʼal saʼ li awabʼejilal ebʼ laj Herodes li wankebʼ rubʼel li xʼawabʼejilal li tenamit Roma. Wank tana wiibʼ oxibʼ aj saduseey saʼ li awabʼejilal aʼin. Ebʼ li nekeʼokenk chirix laj Herodes xeʼxjunaji ribʼ rikʼinebʼ laj pariseey re xkʼubʼankil chanru teʼxkamsi li Jesús (Mr 3:6).
li toj li nachʼutubʼamank choʼq re li awabʼej.
Saʼ li Raatin li Yos saʼ griego, aʼan li toj li naxkʼe li junjunq chi qas qiitzʼin (Ne 5:4; Ro 13:7).
M
Macedonia.
Aʼin jun li teep re Grecia bʼarwiʼ naʼelk chaq li iqʼ ut nawbʼil chaq chiʼus saʼ xkutankil laj Alejandro Magno. Naq toj maajiʼ naʼechanimank xbʼaanebʼ laj Roma maakʼaʼ chaq junaq li awabʼej li najolomink chaq aran. Naq li apóstol Pablo kiwulak xbʼeen sut aran Europa, li teep aʼin wank chaq saʼ xweent Roma. Oxibʼ sut kiwulak laj Pablo saʼ li teep aʼin (Hch 16:9).
maná.
Aʼin li xbʼeen tzekemq li xeʼxwaʼ ebʼ laj Israel chiru 40 chihabʼ saʼ li chaqichʼochʼ. Li Jehobʼa nataqlank chaq re li tzekemq aʼin ut chanchan li chuʼke. Rajlal eqʼla ut wulaj wulaj natawmank chiru chʼochʼ, abʼan inkʼaʼ natawmank saʼ li sábado. Saʼ li xbʼeen sut naq ebʼ laj Israel xeʼril aʼin, xeʼxye: «Kʼaru aʼan?», saʼ hebreo nekeʼxye, «Man huʼ?» (Éx 16:13-15, 35). Li Jesús kiʼaatinak chirix li maná joʼ eetalil (Jn 6:49, 50).
mayej chirix li maak.
Li mayej aʼin nabʼaanumank naq junaq li qas qiitzʼin namaakobʼk xbʼaan naq moko tzʼaqal ta re ru ut inkʼaʼ xbʼaan naq yal naraj maakobʼk. Naru nakʼemank jalan jalanq chi xul, jun teelom wakax malaj ral mukuy aʼ yaal ma bʼihom malaj nebʼaʼ li naraj naq tkuyeʼq xmaak (Le 4:27, 29; Heb 10:8).
mayejanbʼil bʼiin.
Li bʼiin aʼin nahoymank saʼ xbʼeen li xnaʼaj li mayej ut nayeechiʼimank rikʼin li junchʼol chi mayej. Laj Pablo kiroksi li mayej aʼin joʼ eetalil re xkʼutbʼesinkil naq naraj roksinkil chixjunil li xmetzʼew re xtenqʼankilebʼ li rechpaabʼanel li nekeʼtaqenk re li Kriist (Nú 15:5, 7; Flp 2:17).
mayejanbʼil xul.
Aʼin jun li mayej li nabʼaanumank chiru li Yos re xkʼutbʼesinkil naq nokoobʼanyoxink, naq naqakʼulubʼa li qamaak malaj naq naqakʼam qibʼ wiʼ chik saʼ usilal rikʼin. Laj Abel kixyeechiʼi xbʼeenwa li mayej, chirix chik aʼan ebʼ li qas qiitzʼin xeʼok xyeechiʼinkil jalan jalanq li mayej, xeʼxyeechiʼi ajwiʼ li xul. Li Xchaqʼrabʼ laj Moisés naxye chaq naq tenebʼanbʼil saʼ xbʼeenebʼ laj Israel xmayejankil ebʼ li xul. Abʼan naq li Jesús kixmayeja li xyuʼam li tzʼaqal re ru, moko kiʼajmank ta chik li mayejanbʼil xul. Usta inkʼaʼ chik nayeechiʼimank li mayej, ebʼ li nekeʼtaqenk re li Kriist nekeʼxbʼaanu jalan chik li naʼlebʼ li naxkʼulubʼa li Yos (Gé 4:4; Heb 13:15, 16; 1Jn 4:10).
maak; maakobʼk.
Aʼin naraj xyeebʼal xqʼetbʼal junaq li chaqʼrabʼ. Li Santil Hu naxkʼut naq aʼin li maakobʼk (Sl 51:3; Ro 5:14).
maakobʼk chi maakʼaʼ li xutaan.
Li aatin asélgueia chalenaq saʼ griego. Li qas qiitzʼin li naxyuʼami aʼin naxqʼet li xchaqʼrabʼ li Yos, namaakobʼk chi maakʼaʼ xxutaan, inkʼaʼ naxuwak ut maakʼaʼ naraj re li xbʼaanuhom. Li xnaʼlebʼ naxkʼutbʼesi naq maakʼaʼ naroxloqʼi ut naxtzʼeqtaana li xwankilal, li xchaqʼrabʼ ut li xnaʼlebʼ li Yos. Arin moko yook ta chi aatinak chirix li paltil li maakʼaʼ xwankil (Gál 5:19; 2Pe 2:7).
maaʼus aj musiqʼej.
Ebʼ li musiqʼej aʼin maaʼusebʼ xnaʼlebʼ, inkʼaʼ nekeʼilmank ru ut qʼaxal wankebʼ xwankil chiruhebʼ li qas qiitzʼin. Saʼ Génesis 6:2 nekeʼkʼabʼaʼiik joʼ «ralal xkʼajol li [tzʼaqal] Yos» ut saʼ Judas 6 nekeʼkʼabʼaʼiik joʼ «ánjel». Moko maaʼusebʼ ta xnaʼlebʼ naq xeʼyobʼtesiik chaq saʼ xtiklajik. Ebʼ li ánjel aʼin xikʼ xeʼok rilbʼal li Yos naq xeʼxqʼet ribʼ chiru saʼ xkutankil laj Noé ut xeʼok chi naʼlebʼak joʼ laj Tza (Dt 32:17; Lu 8:30; Hch 16:16; Snt 2:19).
Mesiiy.
Li aatin aʼin chalenaq saʼ hebreo re xyeebʼal «yulbʼil ru» ut juntaqʼeet rikʼin li aatin li chalenaq saʼ griego Kriist (Da 9:25; Jn 1:41).
miir.
Aʼin xqʼolel li jalan jalanq chi cheʼ, sununk xbʼook ut wank xkʼixul. Ut chalenaq saʼ xpaayil li cheʼ li nakʼabʼaʼiik Commiphora. Aʼin jun rehebʼ li xsahobʼ li santil aseeyt re yuluk. Kiʼoksimank re xkʼebʼal xbʼook ebʼ li tʼikr ut chiruhebʼ li chʼaat. Kiʼoksimank saʼebʼ li aseeyt re yuluk, saʼebʼ li kreem re tibʼelej, xyukʼimank saʼebʼ li bʼiin re naq tixpoʼ li xkʼaʼuxebʼ li qas qiitzʼin. Kiʼoksimank ajwiʼ chirixebʼ li kamenaq re xmuqbʼalebʼ (Éx 30:23; Pr 7:17; Mr 15:23; Jn 19:39).
Mólek.
Xyos ebʼ laj Ammón, maare aʼan ajwiʼ laj Malcam, laj Milcom malaj laj Moloc (Hch 7:43).
muqmukil naʼlebʼ.
muqlebʼaal kamenaq.
Naq natzʼiibʼamank chi joʼkaʼin li muqlebʼaal kamenaq yook chi aatinak chirix li naʼaj bʼarwiʼ namuqeʼk junaq li kamenaq. Ut naq natzʼiibʼamank chi joʼkaʼin li Muqlebʼaal Kamenaq, yook chi aatinak chirix li aatin saʼ hebreo Seol ut saʼ griego Hades. Li Santil Hu naroksi li aatin aʼin choʼq reetalil li naʼaj bʼarwiʼ nekeʼhilank ebʼ li kamenaq malaj reetalil jun li naʼaj bʼarwiʼ maakʼaʼ naʼekʼamank ut maaʼani naru xbʼaanunkil junaq li kʼanjel (Gé 47:30; Ec 9:10; Mt 27:61; Hch 2:31). Li aatin saʼ griego mnēméion, najalmank ru joʼ «jultikank» Aʼin naraj xyeebʼal naq najultikamank li qas qiitzʼin li kamenaq chik (Jn 5:28, 29).
musiqʼ.
Li aatin saʼ hebreo rúaj ut li aatin saʼ griego pnéuma li naʼoksimank chi rajlal joʼ «musiqʼ» wank naabʼal xyaalal. Chixjunil ebʼ li aatin aʼin nekeʼaatinak chirix li inkʼaʼ naʼilmank abʼan wank xmetzʼew ut naʼekʼank. Li aatin saʼ hebreo ut saʼ griego naru nekeʼaatinak chirix 1) li iqʼ, 2) li metzʼew li naʼekʼasink re chixjunil li wank xyuʼam saʼ li ruuchichʼochʼ, 3) li naʼekʼasink re junaq li qas qiitzʼin chi xyeebʼal malaj xbʼaanunkil junaq li naʼlebʼ, 4) li musiqʼanbʼil esil li chalenaq rikʼinebʼ li inkʼaʼ naʼilmank ru, 5) li Yos, ebʼ li ánjel ut ebʼ li maaʼus aj musiqʼej ut 6) li xmetzʼew li Yos li naʼekʼank malaj li santil musiqʼej (Éx 35:21; Sl 104:29; Mt 12:43; Lu 11:13).
muxuk ibʼ.
Aʼin xyaalalil li aatin saʼ griego pornéia, li aatin aʼin naʼoksimank saʼ li Santil Hu naq naʼaatinak chirix wiibʼ oxibʼ li tzʼaj aj naʼlebʼ li xikʼ naril li Yos. Joʼ li nekeʼmuxuk sumlaak, li nekeʼxkʼayi ribʼ, li nekeʼkoʼbʼeetak yumbʼeetak, ebʼ li winq li nekeʼwank rikʼin rechwinqilal ut li nekeʼxmux ribʼ rikʼinebʼ li xul. Saʼ Apocalipsis naʼaatinak chirix jun li ixq li naxye naq naxpaabʼ li Yos abʼan naxmux ribʼ rikʼinebʼ li awabʼej re li ruuchichʼochʼ re xtawbʼal li wankilal ut li bʼihomal. Li ixq aʼin nawbʼil ru joʼ «Nimla Babilonia» (Ap 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; Hch 15:29; Gál 5:19). Taawil YUMBʼEET, KOʼBʼEET.
muxuk sumlaak.
N
naqʼehink rikʼin chahim.
Aʼan li qas qiitzʼin li naxtzol rix li saqʼe, li po ut ebʼ li chahim re xqʼehinkil li kutan li chalk re (Mt 2:1).
natenqʼank saʼ li sumwank.
Aʼan li natenqʼank malaj naʼokenk re naq wiibʼ chi chʼuut li wankebʼ xchʼaʼajkilal teʼxkʼam wiʼ chik ribʼ saʼ usilal. Saʼ li Santil Hu laj Moisés aʼan li natenqʼank saʼ li sumwank chirix li Chaqʼrabʼ li kikʼemank rehebʼ laj Israel ut li Jesús natenqʼank saʼ li akʼ sumwank (Gál 3:19; 1Ti 2:5; Heb 12:24).
naxtzʼeqtaana li Kriist.
Li aatin aʼin wiibʼ xyaalal: aʼan li qas qiitzʼin li inkʼaʼ naxkʼulubʼa li Kriist, aʼan li bʼalaqʼil Kriist malaj li naxkʼe ribʼ saʼ xnaʼaj li Kriist. Naru nayeemank naq ebʼ li nekeʼtzʼeqtaanank re li Kriist aʼan chixjunilebʼ li molam, ebʼ li chʼuut malaj ebʼ li qas qiitzʼin li xikʼ nekeʼril li Kriist ut xikʼ ajwiʼ nekeʼril ebʼ li xtzolom. Malaj aʼanebʼ li nekeʼxkʼe ribʼ choʼq ruuchil li Kriist malaj nekeʼxye ribʼ naq aʼanebʼ li Sikʼbʼilebʼ Ru (1Jn 2:22).
naard.
Sununkil aseeyt, kaq xbʼonol ut qʼaxal terto xtzʼaq. Kitawmank chaq saʼ jun li cheʼ li naxkʼabʼaʼi espicanardo (Nardostachys jatamansi). Saʼ xkʼabʼaʼ naq qʼaxal terto xtzʼaq, junelik nekeʼxyukʼi rikʼin li aseeyt li moko terto ta xtzʼaq ut chi joʼkan nekeʼrisi naabʼal chik. Abʼanan, laj Marcos ut laj Juan xeʼxye naq rikʼin li Jesús kiʼoksimank li «tzʼaqal naard» (Mr 14:3; Jn 12:3).
naʼaj bʼarwiʼ xʼisimank rix li triiw.
Li naʼaj aʼin sursu, tachʼto ru, najt xteram ut sa nanumeʼk li iqʼ aran (Mt 3:12).
naʼaj re loqʼonink.
Li aatin aʼin naraj xyeebʼal “chʼutam” malaj “nimla chʼutam”. Saʼ kachʼin chik ma chixjunil ebʼ li raqal yook chi aatinak chirix li ochoch malaj li naʼaj bʼarwiʼ nekeʼchʼutlaak chaq ebʼ laj judiiy re rilbʼal li Raatin li Yos, re xkʼulbʼal xnaʼlebʼ, re tijok malaj xkʼebʼal resil li Raatin li Yos. Saʼ xkutankil li Jesús, saʼebʼ li junjunq chi tenamit re Israel li ninqebʼ bʼayaq wank jun li naʼaj re loqʼonink ut saʼebʼ li tenamit li qʼaxal nim, moko jun ta ajwiʼ li naʼaj wank (Lu 4:16; Hch 13:14, 15).
nebʼaal.
Li naʼaj aʼin teeto ru ut tzʼaptzʼo rikʼin kortiin li naxsut li chʼina ochoch. Moqon chik, jun rehebʼ li naʼaj aʼin teeto ru ut tzʼaptzʼo rikʼin tzʼak li naxsut li nimal ru ochoch li wank saʼ rochoch li Yos. Li xʼaltar li kʼatbʼil mayej wank chaq saʼ xnebʼaal li chʼina ochoch ut wank ajwiʼ saʼ li nebʼaal li wank chisaʼ li rochoch li Yos. Li Santil Hu naʼaatinak ajwiʼ chirix li xnebʼaal ebʼ li ochoch ut ebʼ li rochoch li awabʼej (Éx 8:13; 27:9; 1Re 7:12; Mt 26:3; Mr 15:16; Ap 11:2).
nimla rahilal.
Li aatin saʼ griego li naʼoksimank choʼq «rahilal» yook chi aatinak chirix li nimla kʼaʼuxej li nachalk xbʼaan li nakʼulmank saʼ li qasutam. Li Jesús kixye naq saʼ Jerusalén twanq jun «li nimla rahilal» li maajunwa ilbʼil ru. Kixye ajwiʼ naq chixjunilebʼ li qas qiitzʼin teʼxnumsi jun li nimla rahilal naq aʼan yooq chi chalk rikʼin xnimal xloqʼal (Mt 24:21, 29-31). Laj Pablo kixye naq li Yos tnaʼlebʼaq saʼ tiikilal naq tixkʼam chaq li nimla rahilal aʼin saʼ xbʼeenebʼ «li inkʼaʼ nekeʼxnaw ru li Yos ut saʼ xbʼeenebʼ li inkʼaʼ nekeʼxpaabʼ li chaabʼil esil» chirix li Qaawaʼ Jesús. Saʼ li tasal 19 re li hu Apocalipsis nakʼutunk chanru li Jesús naxjolomi ebʼ li ánjel saʼ choxa re naq teʼpleetiq rikʼin «li nimla xul li kʼajoʼ xjosqʼil, ebʼ li awabʼej re li ruuchichʼochʼ ut ebʼ laj puubʼ li nekeʼochbʼeenink re» (2Te 1:6-8; Ap 19:11-21). Nayeemank naq jun li «kʼiila tenamit» tkoleʼq chiru li nimla rahilal (Ap 7:9, 14). Taawil ARMAGEDÓN.
Nimla Raqlebʼaal Aatin.
Aʼin jun nimla chʼuut rehebʼ aj raqol aatin li wank Jerusalén. Saʼ xkutankil li Jesús 71 chi qas qiitzʼin nekeʼtzʼaqonk chisaʼ, naʼokenk ajwiʼ li xyuwaʼil aj tij ut jalanebʼ chik li xeʼwank saʼ li kʼanjel aʼin, li xkomonebʼ li xyuwaʼil aj tij, ebʼ li cheekel winq, li nekeʼxjolomi junaq li teep, li nekeʼxjolomi ebʼ li junkabʼal ut ebʼ laj tzʼiibʼ (Mr 15:1; Hch 5:34; 23:1, 6).
nimla usilal.
Jun li tasal hu naxchʼolobʼ naq li aatin saʼ griego wank wiibʼ xnimal ru naʼlebʼ. Li xbʼeen naʼlebʼ, li Yos naxkʼe chi yoʼon ut inkʼaʼ naroybʼeni naq tkʼemanq reqaj re malaj ttojmanq re. Li naʼekʼasink re junaq li qas qiitzʼin chi kʼehok aʼan li xchaabʼilal li xchʼool. Li xkabʼ naʼlebʼ naʼaatinak ajwiʼ chirix li Yos. Aʼan naxkʼut li rusilal chiruhebʼ li qas qiitzʼin usta moko xkʼulubʼebʼ ta. Saʼ xkʼabʼaʼ li rusilal li Yos kuybʼilebʼ xmaak li nekeʼmaakobʼk ut bʼoqbʼilebʼ chi xkʼulubʼankil li kolbʼa ibʼ chi junelik saʼ xkʼabʼaʼ li Kriist (2Co 6:1; Ef 1:7).
Ninqʼe chirix li Kaxlanwa li Maakʼaʼ Xchʼamal.
Aʼin li xbʼeen re li oxibʼ chi ninqʼe chiru li chihabʼ. Li ninqʼe aʼin qʼaxal wank xwankil chiruhebʼ laj Israel. Natiklaak chaq saʼ li 15 re li po nisán, naq ak jun kutan xnumik li Paswa ut nawank chiru wuqubʼ kutan. Re xjultikankil naq ebʼ laj Israel xeʼelk chaq Ejiipt kaʼajwiʼ li kaxlanwa li maakʼaʼ xchʼamal nekeʼxwaʼ chaq (Éx 23:15; Mr 14:1).
Ninqʼe chirix li Qʼaxtesink.
Kibʼaanumank li ninqʼe re xchʼajobʼresinkil li rochoch li Yos xbʼaan naq inkʼaʼ kiʼoxloqʼiik xbʼaan laj Antíoco Epífanes. Li ninqʼe kitiklaak chaq saʼ li 25 re li po kislev ut nawank chiru waqxaqibʼ kutan (Jn 10:22).
Ninqʼe saʼebʼ li Kokʼ Ochoch.
Nakʼabʼaʼiik ajwiʼ joʼ li Ninqʼe re Xxokbʼal Ru li Awimq. Naʼuxmank chaq li ninqʼe aʼin xbʼaan naq naxokmank ru li awimq saʼ xraqik li chihabʼ aran Israel ut nawank chiruhebʼ li kutan 15 toj saʼ li 21 re li po etanim. Sahebʼ chaq saʼ xchʼool ebʼ li qas qiitzʼin ut nekeʼxbʼanyoxi re li Jehobʼa naq kirosobʼtesi ebʼ li rawimq. Chiru li ninqʼe aʼin, ebʼ li qas qiitzʼin nekeʼwank saʼ kokʼ ochoch re xjultikankil naq li tenamit Israel kiʼelk chaq Ejiipt. Tenebʼanbʼil saʼ xbʼeenebʼ li winq naq teʼxik Jerusalén chi xnimankil oxibʼ li ninqʼe ut li ninqʼe aʼin, aʼan jun rehebʼ (Le 23:34; Esd 3:4; Jn 7:2).
nisán.
Aʼin xkʼabʼaʼ li akʼil po abib naq ebʼ laj Israel xeʼelk chaq Babilonia. Aʼan chaq li xbʼeen po re li ajlebʼaal kutan rehebʼ laj judiiy ut li xwuq po re li ajlebʼaal kutan rehebʼ li qakutan. Kitiklaak chaq chalen xyijachil li po marzo toj saʼ xyijachil li po abril (Ne 2:1). Saʼ li 14 re li po nisán nanimaak chaq li Paswa rehebʼ laj judiiy ut li Jesukriist kixxaqabʼ li Xtzekemq li Qaawaʼ saʼ li kutan aʼan (Lu 22:15, 19, 20). Saʼ li kutan ajwiʼ aʼan kikamsiik li Jesús chiru li cheʼ re rahobʼtesiik (Lu 23:44-46).
O
olíbano.
Aʼin xyaʼal malaj xqʼolel wiibʼ oxibʼ li cheʼ li nekeʼkʼabʼaʼiik Boswellia ut natawmank saʼ África ut saʼ Asia. Li xqʼolel chaqi ru ut kiʼkiʼ xbʼook naq nakʼatk. Aʼin jun rehebʼ li sahobʼ li wank saʼ xyanq li santil insiʼeens li kiʼoksimank chaq saʼ li chʼina ochoch ut saʼ li rochoch li Yos. Kikʼemank ajwiʼ saʼ xbʼeen li mayej re li awimq ut saʼ xbʼeen li junjunq chi chʼuut chi kaxlanwa li yeechiʼinbʼil chiru li Yos li wank chaq saʼ li Santil Naʼaj (Éx 30:34-36; Le 2:1; 24:7; Mt 2:11).
P
pakʼonel.
Aʼin li qas qiitzʼin li naxyiibʼ li ukʼal, li plaat ut jalan chik li chʼochʼ sekʼ. Li aatin saʼ hebreo naraj xyeebʼal “li napakʼok” malaj “li nayiibʼank”. Rajlal, najuntaqʼeetamank li xwankil laj pakʼonel naq naxkʼanjela li sebʼ rikʼin li xwankil li Jehobʼa naq naxjolomi ebʼ li qas qiitzʼin ut ebʼ li tenamit (Is 64:8; Ro 9:21).
palaw li wank xxamlel.
Aʼin reetalil jun li naʼaj «li naqʼichichnak xxamlel ut asuupr». Nakʼabʼaʼiik ajwiʼ «xkabʼ kamk». Saʼ li palaw aʼin nekeʼkuteʼk ebʼ li inkʼaʼ nekeʼxyotʼ xchʼool chi moko nekeʼxjal xnaʼlebʼ, laj Tza, li kamk ut li Muqlebʼaal Kamenaq (Hades). Saʼ xkʼabʼaʼ naq nakutmank arin li musiqʼej, li kamk ut li Hades, aʼin naxkʼutbʼesi naq li palaw aʼin maawaʼ jun li naʼaj bʼarwiʼ naʼuxk li rahobʼtesink, aʼin bʼan reetalil jun li naʼaj li naxkʼutbʼesi li sachok chi junajwa (Ap 19:20; 20:14, 15; 21:8).
Paswa.
Aʼin jun li ninqʼe li nabʼaanumank jun sut chiru li chihabʼ, 14 re li po abib (moqon chik kinawmank ru joʼ nisán) re xjultikankil li xkutankil naq xeʼelk chaq ebʼ laj Israel aran Ejiipt. Kikamsimank ut kipommank jun li xral karneer malaj li xral chibʼaat ut chirix chik aʼan kiwaʼmank rikʼin kʼahil ichaj ut rikʼin li kaxlanwa li maakʼaʼ xchʼamal (Éx 12:27; Jn 6:4; 1Co 5:7).
pechʼbʼil yos; yalaq kʼaru chik.
Aʼan jun li jalam u malaj reetalil junaq li yos malaj kʼoxlanbʼil yos. Aʼin nekeʼroksi ebʼ li qas qiitzʼin saʼ li loqʼonink. Li loqʼonink naraj xyeebʼal xkʼebʼal xloqʼal, xraabʼal malaj roxloqʼinkil junaq li pechʼbʼil yos (Sl 115:4; Hch 17:16; 1Co 10:14).
pek li naxik saʼ xxuk ut nakʼemank taqʼa.
Li pek li nakʼemank saʼ xxuk junaq li ochoch bʼarwiʼ nekeʼxtaw ribʼ li wiibʼ chi tzʼak. Wank xwankil xbʼaanunkil aʼin re naq laqʼlooq ut letzlooq li wiibʼ chi tzʼak. Li xnimal ru pek aʼan li naxik saʼ xxuk ut nakʼemank taqʼa. Abʼan rajlal kisikʼmank jun li pek li qʼaxal kaw re xyiibʼankil jun xnimal ru ochoch ut li xsuttzʼakil li tenamit. Li aatin aʼin naʼoksimank joʼ eetalil naq nawank aatinak chirix li rubʼelankil li ruuchichʼochʼ. Nayeemank ajwiʼ naq li Jesús aʼan «li pek li naxik saʼ xxuk ut nakʼemank taqʼa» choʼq re li chʼuut li nataqenk re li Kriist, li najuntaqʼeetamank rikʼin jun li ochoch saʼ xkʼabʼaʼ li xsantil musiqʼej li Yos (Ef 2:20; Job 38:6).
Pentecostés.
Aʼin li xkabʼ re li oxibʼ chi ninqʼe li qʼaxal nim li nekeʼxnima chixjunilebʼ li winq aj judiiy aran Jerusalén. Joʼkaʼin nakʼabʼaʼiik saʼ li Santil Hu saʼ griego ut saʼ li Santil Hu saʼ hebreo, li Ninqʼe re xxokbʼal li Ru li Awimq malaj li Ninqʼe chirixebʼ li Xamaan. Li Pentecostés naraj xyeebʼal kutan 50 ut nanimaak chiru li kutan 50 naq ak xnumeʼk li16 re nisán (Éx 23:16; 34:22; Hch 2:1).
propesiiy.
Naraj xyeebʼal jun li esil li chalenaq rikʼin li Yos, jun li aatin li naxkʼe chi kutankil li naraj xbʼaanunkil li Yos. Jun li propesiiy aʼan ajwiʼ, jun li kʼutum li chalenaq rikʼin li Yos chirix xbʼaanunkil li us, jun li taql, jun li raqok aatin malaj jun li esil chirix li tkʼulmanq saʼ li kutan chalk re (Mt 13:14; 2Pe 1:20, 21).
Qʼ
Qʼaxal Saant.
Aʼan li xkabʼ jachal li chʼina ochoch ut re li rochoch li Yos ut chisaʼ naxokmank li xkaaxil li sumwank. Kaʼajwiʼ laj Moisés ut li xyuwaʼil aj tij naru nekeʼok aran ut jun sut chiru chihabʼ, saʼ Xkutankil li Chʼajobʼresink Maak (Éx 26:33; Le 16:2, 17; 1Re 6:16; Heb 9:3).
qʼesnal tʼikr.
Li tʼikr aʼin qʼaxal qʼes ru ut naʼoksimank re xyiibʼankil ebʼ li koxtal joʼebʼ li koxtal li naʼoksimank re xxokbʼal li ru li awimq. Nayiibʼamank chaq rikʼin xqʼeqal li rismal chibʼaat. Ebʼ li qas qiitzʼin nekeʼroksi li qʼesnal tʼikr re xkʼutbʼesinkil naq wankebʼ xkamenaq, naq rahebʼ xchʼool ut re xkʼutbʼesinkil naq xeʼxyotʼ xchʼool ut xeʼxjal xnaʼlebʼ (Gé 37:34; Lu 10:13).
qʼetok ibʼ chiru li Yos.
Li aatin saʼ griego qʼetok ibʼ, naraj xyeebʼal, “xnajtobʼresinkil ribʼ rikʼin”. Li xyaalalil li aatin aʼin, aʼan “kanabʼank”, “tzʼeqtaanank” malaj “qʼetok ibʼ”. Li Santil Hu saʼ griego naroksi li aatin aʼin chirixebʼ li nekeʼxtzʼeqtaana li tzʼaqal loqʼonink (Pr 11:9; Hch 21:21; 2Te 2:3).
R
rahil chʼoolej.
Nakʼutbʼesimank naq anihaq nakamk malaj nakʼulmank junaq li chʼaʼajkilal. Saʼebʼ li kutan naq kitzʼiibʼamank chaq li Santil Hu ebʼ li qas qiitzʼin kʼaynaqebʼ chi xkʼutbʼal li xrahil xchʼool chiru jun qʼehil. Japjokebʼ re chi yaabʼak joʼkan ajwiʼ nekeʼxtiqibʼ ribʼ rikʼin xtʼikrul li rahil chʼoolej, nekeʼxkʼe cha saʼ xjolomebʼ, nekeʼxqʼich li xtʼikrebʼ ut nekeʼxten chire xmaqabʼ. Wank sut nekeʼtojeʼk ebʼ li qas qiitzʼin re naq teʼyaabʼaq saʼ jun li muquk (Esd 4:3; Mt 11:17; Mr 5:38; Jn 11:33; Ap 21:4).
Ralal laj David.
ralal li winq.
Li Santil Hu saʼ hebreo joʼkaʼin nayeemank re laj Ezequiel ut laj Daniel li nekeʼaatinak saʼ xkʼabʼaʼ li Yos, re xkʼutbʼesinkil naq jalanebʼ li winq aʼin aj maak rikʼin li Yos li chalenaq wiʼ li esil li yookebʼ xkʼebʼal. Saʼ Mateo toj Juan, li aatin Ralal li Winq natawmank tana 80 sut ut yook chi aatinak chirix li Jesús. Naxkʼutbʼesi naq li Jesús tixkʼe chi tzʼaqlok ru li propesiiy li natawmank saʼ Daniel 7:13,14. Li Jesús xkʼabʼaʼi ribʼ chi joʼkaʼin re xkʼutbʼal naq li Ralal li Yos aʼan chaq jun winq ut maawaʼ yal jun li ánjel li kitibʼeloʼk chaq (Eze 3:17; Da 8:17; Mt 19:28; 20:28).
Raatin li Yos.
risinkil rix li triiw.
Naʼisimank rix li ru li awimq ut rix li cheʼ ut re xbʼaanunkil aʼin naʼoksimank jun li cheʼ. Abʼan wi numtajenaq xkʼihal ru li awimq, naʼoksimank jun li nimla pek li kelombʼil xbʼaan xul. Li pek aʼin aʼan jun li kʼanjelobʼaal li nanumsimank saʼ xbʼeen li ru li awimq re risinkil li rix (Is 41:15; 1Co 9:9). Taawil naʼaj bʼarwiʼ xʼisimank rix li triiw.
rochoch li Yos.
Aʼan jun li naʼaj li naʼoksimank re loqʼonink malaj li santil naʼaj. Rajlal naʼoksimank li aatin aʼin naq nawank aatinak chirix li chʼina ochoch joʼ ajwiʼ chirix li rochoch li Yos li wank Jerusalén, li kikanaak choʼq reqaj li chʼina ochoch bʼarwiʼ teʼloqʼoninq ebʼ laj Israel. Laj Salomón kixyiibʼ li xbʼeen rochoch li Yos ut kijukʼmank xbʼaanebʼ laj Babilonia. Laj Zorobabel kixyiibʼ li xkabʼ rochoch li Yos naq xeʼelk chaq ebʼ laj Israel aran Babilonia ut chirix chik aʼan laj Herodes el Grande kixyiibʼ wiʼ chik li rochoch li Yos. Naabʼal sut natawmank saʼ li Santil Hu joʼ «li rochoch li Jehobʼa» (Mt 21:13; Lu 11:51; 1Cr 29:1; 2Cr 2:4; Mt 24:1). Naʼoksimank ajwiʼ li aatin aʼin naq nawank aatinak chirix li naʼaj bʼarwiʼ wank li Yos (Éx 25:8, 9; 2Re 10:25; 1Cr 28:10; Ap 11:19).
ruuchichʼochʼ.
Li aatin saʼ griego kosmos (tustu) naraj xyeebʼal 1) chixjunilebʼ li qas qiitzʼin, maakʼaʼ naxye chanru xnaʼlebʼebʼ malaj xyuʼamebʼ 2) ebʼ li qas qiitzʼin li moko wankebʼ ta saʼ junajil rikʼinebʼ li xmoos li Jehobʼa. 3) Naq najalmank ru li aatin aiṓn naru natawmank ru joʼ jun li qʼehil li naxchap ribʼ rikʼin li kikʼulmank najter malaj li maakʼaʼ xraqik. Abʼanan, rajlal yook chi aatinak chirix chanru wank li kʼaʼaq re ru malaj ebʼ li naʼlebʼ li nakʼutbʼesink re jun li qʼehil malaj jun li hoonal abʼan moko kaʼaj tawiʼ yook chi aatinak chirix li hoonal (2Ti 4:10; Mt 24:3; Mr 4:19; Ro 12:2; 1Co 10:11).
ruuchil awabʼej.
Ebʼ li tenamit re Roma li wank chi xsutam Italia wankebʼ ajwiʼ xkʼulubʼ joʼebʼ li wankebʼ chaq Italia. Ut aʼanebʼ nekeʼxjolomi chaq ebʼ li tenamit li wank chi xsutam Italia. Jun chik rehebʼ li xkʼanjel li tento teʼxbʼaanu aʼan rilbʼal naq maakʼaʼaq li mululink ibʼ, rilbʼal li tumin li naʼok saʼ li awabʼejilal, raqok aatin saʼ xbʼeenebʼ li nekeʼxqʼet li chaqʼrabʼ ut xkʼebʼalebʼ chi xtojbʼal xmaak (Hch 16:20).
S
Sábado.
Saʼ hebreo naraj xyeebʼal «hilank» choʼq rehebʼ laj judiiy. Natiklaak chaq naq naʼok li saqʼe saʼ li kutan viernes ut naraqeʼk naq naʼok li saqʼe saʼ li kutan sábado. Li Yos kixxaqabʼ li kutan sábado re naq ebʼ laj Israel inkʼaʼ teʼkʼanjelaq chiru li kutan aʼin ut kikʼanjelak ajwiʼ joʼ eetalil re xkʼutbʼesinkil naq aʼanebʼ chaq xtenamit li Yos. Abʼanan, saʼ xkutankil li Kriist, ebʼ laj judiiy xeʼxxaqabʼ naabʼal chik li kawil chaqʼrabʼ choʼq rehebʼ laj judiiy, usta saʼ li Xchaqʼrabʼ laj Moisés moko wank ta aʼin (Éx 20:8; Le 25:4; Lu 13:14-16; Col 2:16).
sachbʼachʼoolej.
Ebʼ li naʼlebʼ aʼin naxqʼax ru chixjunil li metzʼew li nawbʼil ru xbʼaan li winq. Nayeemank naq moko xmetzʼew ta li winq kibʼaanunk re. Naq li Santil Hu naʼaatinak chirix li sachbʼachʼoolej naroksi ajwiʼ ebʼ li aatin «eetalil», «xninqal ru naʼlebʼ» ut «bʼaanuhom li qʼaxal nim» (Mt 11:20; Hch 4:22; Heb 2:4).
salmo.
Aʼin li bʼich re xnimankil li Yos. Kikʼemank chaq xsoonil ut kibʼichamank re xloqʼoninkil li Jehobʼa Yos, joʼ naq nawank chaq li loqʼonink chiru li komonil saʼ li rochoch li Yos aran Jerusalén (Lu 20:42; Hch 13:33; Snt 5:13).
Samaria.
Chiru wiibʼ siʼeent chihabʼ Samaria kiwank choʼq xjolomil li xʼawabʼejilal li tenamit re Israel. Li awabʼejilal aʼin kʼubʼanbʼil rikʼin lajeebʼ li teep bʼarwiʼ naʼelk li iqʼ ut Samaria ajwiʼ xkʼabʼaʼ li awabʼejilal aʼin. Li tenamit kikabʼlamank saʼ jun li tzuul li naxkʼabʼaʼi Samaria. Saʼ xkutankil li Jesús, Samaria aʼan jun li teep li wank chaq xyanq Galilea bʼarwiʼ naʼelk li iqʼ ut Judea bʼarwiʼ naʼok li iqʼ. Saʼebʼ li xbʼihaaj, li Jesús inkʼaʼ kixkʼe chi naweʼk li Raatin li Yos saʼ li teep aʼin, abʼan wank sut kinumeʼk aran ut kiʼaatinak rikʼinebʼ li qas qiitzʼin re li teep aʼin. Laj Pedro kiroksi li xkabʼ laawil li Xʼawabʼejilal li Yos, li wank choʼq eetalil, naq ebʼ laj Samaria xeʼxkʼul li santil musiqʼej (1Re 16:24; Jn 4:7; Hch 8:14).
Santil Naʼaj.
Aʼin li xbʼeen jachal ut li xnimal ru li chʼina ochoch ut re li rochoch li Yos. Jalan chiru li naʼaj li Qʼaxal Saant, li wank toj chisaʼ. Saʼ li Santil Naʼaj re li chʼina ochoch wank chaq li xnaʼaj kandeel re oor, li xnaʼaj li insiʼeens li yiibʼanbʼil rikʼin oor, li meex rikʼin li kaxlanwa li yeechiʼinbʼil chiru li Yos ut wiibʼ oxibʼ li kʼanjelobʼaal re oor; saʼ li Santil Naʼaj re li rochoch li Yos wank chaq li xnaʼaj li mayej li yiibʼanbʼil rikʼin oor, lajeebʼ li xnaʼaj kandeel re oor ut lajeebʼ li meex rikʼin li kaxlanwa li yeechiʼinbʼil chiru li Yos (Éx 26:33; Heb 9:2).
santil musiqʼej.
saqlep.
Aʼin jun li nimla yajel li naʼelk chiru li tibʼelej. Naq li Santil Hu naʼaatinak chirix li saqlep moko kaʼaj tawiʼ yook chi aatinak chirix li yajel li naqanaw ru anaqwan xbʼaan naq kitawmank chiruhebʼ li tʼikr ut saʼebʼ li ochoch (Le 14:54, 55; Lu 5:12).
saakʼ.
Aʼin jun rehebʼ li xpaayil li chiliʼ ut chi chʼuut nekeʼxjal xnaʼaj. Saʼ li Xchaqʼrabʼ laj Moisés, ebʼ li xul aʼin ilbʼil chaq naq saqebʼ ru, joʼkan naq nawaʼmank chaq. Moko us ta ebʼ li xul aʼin choʼq re li awimq xbʼaan naq nekeʼxwaʼ chixjunil li nekeʼxtaw ut nekeʼxsach chi junajwa (Éx 10:14; Mt 3:4).
saant, santilal.
Li Jehobʼa nakʼabʼaʼiik saant xbʼaan naq saq ru saʼ chixjunil, joʼkan ajwiʼ, saant ut saq ru li xbʼe (Éx 28:36; 1Sa 2:2; Jn 17:11). Li aatin aʼin chalenaq saʼ hebreo ut saʼ griego. Naq naʼaatinak chirixebʼ li qas qiitzʼin (Ef 1:4; 2Te 1:10), chirix li kʼaʼaq re ru (Ro 7:12; 11:16), chirixebʼ li naʼaj (Hch 7:33; 2Pe 1:18) ut chirix li kʼanjel (Éx 36:4), naxkʼutbʼesi naq chixjunil kolbʼil, kʼulanbʼil malaj santobʼresinbʼil choʼq re li santil Yos malaj xaqabʼanbʼil re xbʼaanunkil li xkʼanjel li Jehobʼa. Saʼ li Santil Hu saʼ griego, ebʼ li aatin «saant» ut «santilal» naraj ajwiʼ xyeebʼal naq saq ru li xnaʼlebʼ junaq li qas qiitzʼin (2Co 7:1; 1Pe 1:15, 16).
sekʼ.
Li sekʼ aʼin re oor, re plaat malaj re qʼanchʼiichʼ naʼoksimank saʼ li chʼina ochoch ut saʼ li rochoch li Yos re xkʼatbʼal li insiʼeens, re risinkil li ruxaml saʼ li altar bʼarwiʼ namayejamank li xul ut re risinkil li xnoqʼel kandeel li wank saʼ li xnaʼaj li kandeel re oor. Nakʼabʼaʼiik ajwiʼ joʼ sansaar (Éx 37:23; 2Cr 26:19; Heb 9:4).
setok tzʼuumal tzʼejwal.
Nabʼaanumank aʼin naq nasetmank xtzʼuumal li wank chire li xtzʼejwal junaq li winq. Li naʼlebʼ aʼin tenebʼanbʼil saʼ xbʼeen laj Abrahán ut saʼ xbʼeenebʼ li ralal xkʼajol, abʼan moko tenebʼanbʼil ta saʼ xbʼeenebʼ li nekeʼtaqenk re li Kriist. Naʼoksimank ajwiʼ joʼ eetalil saʼ jalan jalanq xraqal li Santil Hu (Gé 17:10; 1Co 7:19; Flp 3:3).
Sion, tzuul Sion.
Aʼin xkʼabʼaʼ li xtenamitebʼ laj Jebús, li wank saʼ jun li tzuul bʼarwiʼ naʼok li iqʼ ut naʼelk li saqʼe aran Jerusalén. Naq laj David kirechani li tenamit aʼin, aran kixkabʼla li rochoch joʼkan naq kinawmank ru li naʼaj aʼin joʼ «li Xtenamit laj David» (2Sa 5:7, 9). Naq laj David kixkʼam aran li Xkaaxil li Sumwank, li tzuul aʼin kikanaak joʼ jun li santil naʼaj choʼq re li Jehobʼa. Moqon chik, joʼkaʼin kinawmank ru li naʼaj bʼarwiʼ wank chaq li rochoch li Yos saʼ li tzuul Moria ut wank sut joʼkan ajwiʼ kinawmank ru chixjunil li tenamit Jerusalén. Li Santil Hu saʼ griego rajlal sut naroksi li aatin aʼin choʼq eetalil (Sl 2:6; 1Pe 2:6; Ap 14:1).
Siria.
Saʼ li Santil Hu li tzʼiibʼanbʼil saʼ griego, Siria wank chaq saʼ xweent Roma ut li xjolomil aʼan chaq Antioquía. Saʼ li naʼajej aʼin wank naabʼal rehebʼ li teep re li tenamit Siria (nakʼabʼaʼiik ajwiʼ Aram) li wank resil saʼ li Santil Hu li tzʼiibʼanbʼil saʼ hebreo. Li ruuchil awabʼej re Siria xaqabʼanbʼil ajwiʼ chi rilbʼal chixjunil li naʼajej Palestina (Lu 2:2; Hch 18:18; Gál 1:21).
sumwank.
Aʼan naq wiibʼ li qas qiitzʼin nekeʼxkʼe ribʼ saʼ aatin re naq teʼxbʼaanu malaj teʼxkanabʼ xbʼaanunkil junaq li naʼlebʼ. Li sumwank naru nabʼaanumank saʼ xyanqebʼ li qas qiitzʼin malaj li Yos rikʼinebʼ li qas qiitzʼin. Wank sut, jun ajwiʼ nabʼaanunk re li xeʼxkʼubʼ saʼ kabʼichal (jun ajwiʼ natzʼaqonk naq nabʼaanumank jun li yeechiʼom). Ut wank sut, li junjunq natzʼaq xbʼaanunkil junaq li kʼanjel li xeʼxkʼubʼ saʼ wiibʼal (saʼ kabʼichal nekeʼtzʼaqonk). Moko kaʼaj tawiʼ li sumwank li kixbʼaanu li Yos rikʼinebʼ li qas qiitzʼin nawbʼil ru, li Santil Hu naʼaatinak ajwiʼ chirix li sumwank li xeʼxbʼaanu chaq ebʼ li winq, ebʼ li teep, ebʼ li tenamit ut ebʼ li chʼuut chi qas qiitzʼin. Saʼ xyanq li sumwank li qʼaxal nawbʼil ru wank li sumwank li kixbʼaanu li Yos rikʼin laj Abrahán, li kixbʼaanu rikʼin laj David, li kixbʼaanu rikʼin li tenamit Israel (li sumwank chirix li Chaqʼrabʼ) ut li kixbʼaanu rikʼin li xʼIsrael li Yos (akʼ sumwank) (Gé 9:11; 15:18; 21:27; Éx 24:7; 2Cr 21:7; Lu 22:29; Hch 3:25; 2Co 3:6; Heb 8:6).
T
talento.
Aʼin jun li tumin. Jun li talento griego kachʼin chik ma 44.8 liibʼr raalal (Mt 18:24).
tañil.
Tártaro.
Saʼ li Santil Hu li tzʼiibʼanbʼil saʼ griego aʼin naraj xyeebʼal naq ebʼ li ánjel, li xeʼxqʼet ribʼ saʼ xkutankil laj Noé xeʼrameʼk xkʼanjel. Saʼ 2 Pedro 2:4, li aatin xkutbʼal saʼ li Tártaro (li naxjal li aatin tartaróō) moko naraj ta xyeebʼal naq «ebʼ li ánjel li xeʼmaakobʼk» xeʼkuteʼk saʼ li Tártaro li nekeʼxkʼoxla ebʼ li qas qiitzʼin naq aʼan (jun li tzʼalam li wank rubʼel chʼochʼ ut qʼoqyink xsaʼ choʼq rehebʼ li yos, li kubʼsinbʼilebʼ xwankil). Naraj bʼan xyeebʼal naq li Yos kixmaqʼ li xkʼanjelebʼ ut li xnaʼajebʼ saʼ choxa ut kixkanabʼ li xkʼaʼuxebʼ saʼ chamal qʼoqyink re naq inkʼaʼ chik teʼxtaw ru li rajom li Yos. Joʼ naxchʼolobʼ li Santil Hu, aʼanebʼ nekeʼroybʼeni naq teʼsacheʼq chi junajwa rochbʼeen li najolomink rehebʼ aʼ laj Tza, li Diʼaabʼ. Joʼkan naq choʼq rehebʼ li ánjel aʼin, li xeʼxqʼet ribʼ, li Tártaro chanchan jun li naʼaj li qʼaxal kubʼenaq xwankil li kʼebʼilebʼ wiʼ. Moko juntaqʼeet ta rikʼin li chamal jul li nakʼemank resil saʼ Apocalipsis 20:1-3.
tenqʼanel saʼ li chʼuut.
Joʼkaʼin ajwiʼ najalmank li aatin diákonos saʼ griego. Wank sut najalmank joʼ «aj tenqʼanel» malaj «moos». Ebʼ li winq aʼin nekeʼxtenqʼa ebʼ li cheekel winq saʼ li chʼuut. Re xkʼulbʼal li kʼanjel aʼin tento teʼxyuʼami li naxye li Santil Hu chirixebʼ (1Ti 3:8-10, 12).
tiikilal.
Naq li Santil Hu naroksi li aatin aʼin, yook chi aatinak chirix li us joʼ naxye li Yos chirix li us ut li inkʼaʼ us (Gé 15:6; Dt 6:25; Sof 2:3; Mt 6:33).
toplebʼ.
Aʼin jun li cheʼ li najt roq, chʼiichʼ li ruʼuj ut qʼes ru. Ebʼ laj awinel nekeʼroksi re xbʼeresinkilebʼ li xul. Li raatin ebʼ li qas qiitzʼin li naxtenqʼa ebʼ li junchʼol chi xyuʼaminkil junaq li naʼlebʼ, najuntaqʼeetamank rikʼin jun li toplebʼ. Li aatin naq nakaasume li toplebʼ naxkʼut chanru naxrahobʼtesi ribʼ li josqʼ aj teelom wakax naq inkʼaʼ naxkanabʼ naq ttopeʼq ut naxlap chi roq li toplebʼ (Hch 26:14; Jue 3:31).
trompeet.
Li kʼanjelobʼaal aʼin re chʼiichʼ ut naʼapumank. Naʼoksimank re xkʼebʼal junaq li esil malaj re xchʼeʼbʼal junaq li son. Saʼ li hu Apocalipsis, li xyaabʼ li trompeet naxkʼe resil li raqok aatin li naxkʼam chaq li Jehobʼa joʼ ajwiʼ jalan chik ebʼ li esil li wankebʼ xwankil li chalenaq rikʼin li Yos (1Co 15:52; Ap 8:7–11:15).
Tz
Tza.
Tzʼ
tzʼaplebʼ.
Aʼin naraj xyeebʼal li xtzʼaplebʼ li xkaaxil li sumwank. Ut li xyuwaʼil aj tij naxrachrachi chiru aʼin, li xkikʼel li mayej chirix li maak saʼ li Xkutankil li Chʼajobʼresink Maak. Li aatin aʼin chalenaq saʼ hebreo li naraj xyeebʼal “xtzʼapbʼal [li maak]” malaj “xbʼorbʼal [li maak]”. Li tzʼaplebʼ aʼin yiibʼanbʼil rikʼin oor ut saʼ xbʼeen wank wiibʼ li kerubín, jun saʼ li xnim li kaax ut jun saʼ li xtzʼe. Wank sut kaʼajwiʼ nayeemank re «Tzʼaplebʼ» (Éx 25:17-22; Heb 9:5).
tzʼuum.
Aʼin xtzʼuumal li karneer, li chibʼaat malaj xral li wakax li natzʼiibʼamank chaq ru. Qʼaxal kaw wiʼ chik chiru li papiro ut kiʼoksimank choʼq re li bʼotbʼilhu bʼarwiʼ kitzʼiibʼamank li Santil Hu. Maare anchal naq ebʼ li tzʼuum li kixpatzʼ laj Pablo re laj Timoteo aʼan wiibʼ oxibʼ xtasalil li Santil Hu li tzʼiibʼanbʼil saʼ hebreo. Wiibʼ oxibʼ li Bʼotbʼilhu li kitawmank saʼ li Kamenaqil palaw, tzʼuum ru (2Ti 4:13).
W
wakliik chi yoʼyo.
Aʼan naq nakʼemank xyuʼam junaq li qas qiitzʼin li ak kamenaq chik. Li aatin saʼ griego anástasis, naraj xyeebʼal, “waklesink” malaj “taqsink”. Li Santil Hu naʼaatinak chirix bʼeleebʼ li wakliik chi yoʼyo ut saʼ xyanq aʼin wank ajwiʼ li xwaklijik li Jesús, li kixbʼaanu li Jehobʼa. Usta laj Elías, laj Eliseo, li Jesús, laj Pedro ut laj Pablo xeʼxwaklesi chi yoʼyo ebʼ li qas qiitzʼin, chʼolchʼo naq xeʼxbʼaanu rikʼin li xwankilal li Yos. Wank xwankil choʼq re li rajom li Jehobʼa naq teʼwakliiq chi yoʼyo arin saʼ ruuchichʼochʼ «li tiikebʼ xchʼool joʼ ajwiʼ li inkʼaʼ tiikebʼ xchʼool» (Hch 24:15). Li Santil Hu naʼaatinak ajwiʼ chirix li wakliik chi yoʼyo saʼ choxa li nakʼabʼaʼiik li wakliik «chi yoʼyo xbʼeenwa saʼ xyanqebʼ li kamenaq» malaj «li xbʼeen wakliik chi yoʼyo». Saʼ li wakliik chi yoʼyo aʼin nekeʼokenk ebʼ li riitzʼin li Jesús li yulbʼilebʼ ru rikʼin santil musiqʼej (Flp 3:11; Ap 20:5, 6; Jn 5:28, 29; 11:25).
X
Xʼawabʼejilal li Yos.
Xbʼe laj Salomón li Wank Xmu.
Saʼ xkutankil li Jesús li naʼajej aʼin natawmank saʼ xnebʼaal li rochoch li Yos li wank chirix kabʼl, li roqechal nakanaak bʼarwiʼ naʼelk li saqʼe. Aran kibʼeek li Jesús saʼ «habʼalqʼe» ut aran nekeʼxchʼutubʼ ribʼ li nekeʼtaqenk re li Jesús re xloqʼoninkil ru li Yos (Jn 10:22, 23; Hch 5:12).
xbʼeen alalbʼej.
Naraj xyeebʼal li xbʼeen ralal jun li yuwaʼbʼej. Saʼebʼ li kutan naq kitzʼiibʼamank chaq li Santil Hu, ebʼ li xbʼeen alalbʼej wankebʼ chaq xwankil saʼebʼ li junkabʼal. Naq nakamk li yuwaʼbʼej, li xbʼeen alalbʼej najolomink re li junkabʼal. Li Jesús aʼan li xbʼeen ralal li Jehobʼa, li xbʼeen chiru chixjunil li kiyobʼtesimank ut nakʼabʼaʼiik ajwiʼ joʼ li xbʼeen li kiwaklesiik saʼ xyanqebʼ li kamenaq (Gé 25:33; Éx 11:5; Col 1:15; Ap 1:5).
xbʼeen ru li awimq.
Li xbʼeen ru li awimq aʼan ajwiʼ li xbʼeen chirix junaq li kʼaʼaq re ru. Li Jehobʼa kixye rehebʼ laj Israel naq tento teʼxyeechiʼi re li xbʼeen alalbʼej, li xbʼeen ketomq joʼ ajwiʼ li xbʼeen ru li awimq. Saʼ li Ninqʼe chirix li Kaxlanwa li Maakʼaʼ Xchʼamal ut saʼ li Pentecóstes, ebʼ laj Israel joʼ tenamit nekeʼxyeechiʼi re li Yos li xbʼeen ru li awimq, li xbʼeen ketomq ut li xbʼeen alalbʼej. Li aatin xbʼeen ru li awimq naʼoksimank ajwiʼ chirix li Kriist ut ebʼ li xtzolom li yulbʼilebʼ ru (1Co 15:23; Nú 15:21; Pr 3:9; Ap 14:4).
xbʼeenil aj tij.
Li Santil Hu saʼ hebreo naxkʼut naq aʼin jun chik li ruuchil xkʼabʼaʼ li xyuwaʼil aj tij. Li Santil Hu saʼ griego naxkʼut naq li uuchil kʼabʼaʼej xbʼeenil aj tij chanchan naq yook chi aatinak chirix li chʼuut chi winq li yookebʼ chi kʼanjelak choʼq aj tij ut wankebʼ xwankil. Saʼ xyanqebʼ aʼin wankebʼ tana ebʼ li inkʼaʼ chik nekeʼkʼanjelak choʼq xyuwaʼil aj tij ut ebʼ li nekeʼtaqlank saʼ li 24 xchʼuutalebʼ laj tij (2Cr 26:20; Esd 7:5; Mt 2:4; Mr 8:31).
Xchaqʼrabʼ laj Moisés.
xkaaxil li sumwank.
Li kaax aʼin yiibʼanbʼil rikʼin jun li cheʼ Acacia xkʼabʼaʼ ut bʼatbʼo chi oor. Li kaax aʼin naxokmank chaq saʼ li xkabʼ jachal li chʼina ochoch li nakʼabʼaʼiik Qʼaxal Saant, ut moqon chik, kixokmank saʼ li naʼaj li Qʼaxal Saant re li rochoch li Yos li kixyiibʼ laj Salomón. Yiibʼanbʼil rikʼin oor ut saʼ xbʼeen wank wiibʼ li kerubín li nekeʼxkaʼya ribʼ. Ut chisaʼ li kaax wank wiibʼ li perpokil pek li tzʼiibʼanbʼil wiʼ li lajeebʼ chi Chaqʼrabʼ (Dt 31:26; 1Re 6:19; Heb 9:4).
Xkutankil li Chʼajobʼresink Maak.
Li kutan aʼin saant ut jwal wank xwankil chiruhebʼ laj Israel, nawbʼil ajwiʼ ru joʼ Yom Kipur (saʼ hebreo yohm hakkippurím, li naraj xyeebʼal, “xkutankil li tzʼapok”). Li nimla kutan aʼin kiwank saʼ li 10 re etanim. Li Santil Hu saʼ hebreo naxkʼabʼaʼi li kutan aʼin joʼ Xkutankil li Chʼajobʼresink Maak. Jun sut ajwiʼ chiru li chihabʼ ut saʼ li kutan aʼin, naʼok li xyuwaʼil aj tij saʼ li xkabʼ jachal li chʼina ochoch li nakʼabʼaʼiik Qʼaxal Saant re xyeechiʼinkil li xkikʼelebʼ li mayejanbʼil xul saʼ xkʼabʼaʼ li xmaakebʼ li xyuwaʼil aj tij, li xmaakebʼ laj Leví ut xmaak li tenamit. Ebʼ li mayej aʼin reetalil li xmayej li Jesús li kirisi chi junajwa li xmaak chixjunil li qas qiitzʼin ut chi joʼkan teʼxkʼam wiʼ chik ribʼ saʼ usilal rikʼin li Jehobʼa. Aʼin xkutankil li chʼutubʼank ibʼ ut li ayuunik. Li chʼutam aʼin saant. Li kutan aʼin nanaq saʼ sábado ut maaʼani naru nakʼanjelak (Le 23:27, 28; Hch 27:9; Col 1:20; Heb 9:12).
xkutankil li raqok aatin.
Aʼan jun li hoonal malaj jun li kutan li ak xaqabʼanbʼil re naq li Yos traqoq aatin saʼ xbʼeen jun chʼuut li qas qiitzʼin, saʼ xbʼeenebʼ li tenamit malaj saʼ xbʼeen chixjunil li ruuchichʼochʼ. Choʼq re junaq li chʼuut, aʼin tana xhoonalil naq teʼosoʼq li ak tenebʼanbʼil kamk saʼ xbʼeenebʼ. Ut choʼq re jalan chik li chʼuut, aʼin xhoonalil naq teʼkoleʼq ut teʼxkʼul li junelik yuʼam. Li Jesukriist ut ebʼ li xtzolom xeʼxye naq twulaq «Xkutankil li Raqok Aatin» saʼ xbʼeenebʼ li yoʼyokebʼ joʼ ajwiʼ saʼ xbʼeenebʼ li xeʼkamk junxil (Mt 12:36).
xkʼebʼal li uqʼej saʼ xbʼeen.
xlajeetqil.
Aʼin li xlajeetqil li kʼaʼaq re ru malaj li 10% li naxkʼe junaq li qas qiitzʼin choʼq toj saʼ li loqʼonink (Mal 3:10; Dt 26:12; Mt 23:23; Heb 7:5). Naq wankebʼ chaq rubʼel xwankil li Xchaqʼrabʼ laj Moisés, ebʼ laj Leví nekeʼxkʼul rajlal chihabʼ li xlajeetqil ru li awimq ut li xlajeetqil ebʼ li wakax ut ebʼ li karneer li xeʼtamk re xwenteninkil ribʼebʼ. Joʼkan ajwiʼ ebʼ laj Leví nekeʼxkʼe rehebʼ laj tij li chalenaqebʼ saʼ xjunkabʼal laj Aarón li xlajeetqil li kʼaʼaq re ru li nekeʼxkʼul. Wank naabʼal paay li xlajeetqil li kʼaʼaq re ru. Moko tenebʼanbʼil ta saʼ xbʼeenebʼ li nekeʼtaqenk re li Kriist xkʼebʼal xlajeetqil li kʼaʼaq re ru.
xloqʼoninkil li Yos.
xnaʼaj laj raqol aatin.
Aʼin jun li naʼaj li najt xteram, maakʼaʼ nasutunk re ut wank xtaqlebʼaal. Aran nekeʼchunlaak ebʼ laj raqol aatin naq nekeʼaatinak chiru li kʼiila tenamit ut naq nekeʼxkʼe resil li xkʼubʼahomebʼ. Ebʼ li aatin «xraqlebʼaal aatin li Yos» ut «xraqlebʼaal aatin li Kriist» aʼan reetalil jun li naʼlebʼ li kixxaqabʼ li Jehobʼa re naq traqoq aatin saʼ xbʼeenebʼ li qas qiitzʼin (Ro 14:10; 2Co 5:10; Jn 19:13).
xnaʼaj li mayej.
Li xnaʼaj li mayej nim xteram ut yiibʼanbʼil rikʼin chʼochʼ, rikʼin pek, rikʼin tustukil pek malaj rikʼin tzʼalamcheʼ ut bʼatbʼo chi chʼiichʼ ut saʼ xbʼeen kiyeechiʼimank li mayejanbʼil xul malaj li insiʼeens li naʼoksimank saʼ li loqʼonink. Saʼ li xbʼeen jachal li chʼina ochoch ut saʼ li rochoch li Yos wank chaq jun li chʼina altar re oor li naʼoksimank re xyeechiʼinkil li insiʼeens. Li altar aʼin yiibʼanbʼil rikʼin cheʼ ut bʼatbʼo chi oor. Chirix kabʼl, chiru li nebʼaal, wank chaq jun li «xnaʼaj li mayej re qʼanchʼiichʼ» li qʼaxal nim re xyeechiʼinkil li kʼatbʼil mayej. Ebʼ li xnaʼaj li mayej nawbʼil chaq ajwiʼ ru saʼ li bʼalaqʼil loqʼonink (Éx 39:38, 39; 1Re 6:20; Mt 5:23, 24; Lu 1:11; Hch 17:23).
Xnimal Ru aj Kʼamolbʼe.
xpekul li keʼlebʼ.
Aʼin wiibʼ li sursukil pek, jun naxik taqʼa ut jun naxik taqeʼq ut kikʼanjelak re xkeʼbʼal ru li awimq. Saʼ xyi li pek li wank taqʼa kikʼemank jun li cheʼ re xsurisinkil li pek li wank taqeʼq. Najter qʼe kutan, kachʼin chik ma saʼ chixjunil ebʼ li ochoch wank chaq li moliin re uqʼ ut ebʼ li ixq nekeʼsurisink re. Li Xchaqʼrabʼ laj Moisés naxye chaq naq inkʼaʼ naru naq tmaqʼeʼq chiruhebʼ li junkabʼal li moliin xbʼaan naq wulaj wulaj nekeʼroksi re xkeʼbʼal li xtzekemqebʼ chi moko naru ta naq tmaqʼeʼq chiruhebʼ li pek li wank taqeʼq saʼ xkʼabʼaʼ li toʼ tumin. Ebʼ li ninqi moliin juntaqʼeet rikʼinebʼ li moliin re uqʼ. Abʼan ebʼ li xul nekeʼsurisink re ebʼ li ninqi moliin (Dt 24:6; Mr 9:42).
xraqik ebʼ li kutan.
Ebʼ li xpropesiiy li Santil Hu naroksi li aatin aʼin ut jalan chik ebʼ li aatin joʼ «rosoʼjik ebʼ li kutan», naq naʼaatinak chirix xraqik ebʼ li naʼlebʼ li twanq xbʼeenwa, tojaʼ naq tchalq li raqok aatin li tixkʼam chaq li Yos (Eze 38:16; Da 8:17; Hch 2:17). Aʼ yaal chanru li junjunq chi propesiiy, “li xraqik ebʼ li kutan” aʼin naru nawank chiru jarubʼaq chihabʼ malaj chiru naabʼal chihabʼ. Li Santil Hu naroksi li aatin aʼin naq naʼaatinak chirix li xraqik ebʼ li qakutan naq ak wanq arin li Jesús (2Ti 3:1; Snt 5:3; 2Pe 3:3).
xraqik li ruuchichʼochʼ.
Li qʼehil aʼin naraqeʼk naq nasachmank li ruuchichʼochʼ li naxjolomi laj Tza. Naxkʼul ribʼ li hoonal aʼin naq ak wanq arin li Kriist. Li Jesús tixtaqlahebʼ li ánjel re naq teʼrisi ebʼ li qas qiitzʼin li maaʼusebʼ xnaʼlebʼ saʼ xyanqebʼ li chaabʼilebʼ xnaʼlebʼ ut tixkamsihebʼ (Mt 13:40-42, 49). Ebʼ li xtzolom li Jesús xeʼraj xnawbʼal joqʼe tkʼulmanq li «xraqik li ruuchichʼochʼ» (Mt 24:3). Naq toj maajiʼ naxik saʼ choxa, li Jesús kixye rehebʼ li xtzolom naq twanq rikʼinebʼ toj reetal twulaq ebʼ li kutan aʼin (Mt 28:20).
Xtzekemq li Qaawaʼ.
Nawank xwaʼbʼal li kaxlanwa li maakʼaʼ xchʼamal ut rukʼbʼal li bʼiin. Li tzekemq aʼin reetalil li xtibʼel li Kriist ut li bʼiin reetalil li xkikʼel re xjultikankil li xkamik. Li Santil Hu naxye rehebʼ laj paabʼanel naq tento teʼxjultika li xkamik li Jesús (1Co 11:20, 23-26).
xukubʼ.
Arin yook chi aatinak chirixebʼ li xxukubʼ li xul ut kiʼoksimank chaq choʼq ukʼlebʼ sekʼ, xnaʼaj li aseeyt, xnaʼaj li bʼon ut xnaʼaj junaq li bʼan re xchʼinaʼusinkil ribʼebʼ. Ut kiʼoksimank re wajbʼak malaj re naq t-ekʼanq chi kaw (1Sa 16:1, 13; 1Re 1:39). Li xukubʼ reetalil li metzʼew, li yalok u ut li qʼaxok u (Dt 33:17; Miq 4:13; Lu 1:69).
xukubʼ li xnaʼaj li mayej.
Saʼ xkaaxukuutil wiibʼ oxibʼ li xnaʼaj li mayej wank reetalil li xukubʼ (Le 8:15; 1Re 2:28; Ap 9:13).
xuqʼ.
Aʼin jun li cheʼ li naxkʼam jun li awabʼej re xkʼutbʼesinkil naq aʼan nataqlank ut wank xwankilal (Gé 49:10; Heb 1:8).
xyuwaʼil aj tij.
Saʼ li Xchaqʼrabʼ laj Moisés, laj tij aʼin qʼaxal wank xwankil. Aʼan chaq ruuchil li tenamit chiru li Yos ut naril li xkʼanjelebʼ laj tij. Nakʼabʼaʼiik ajwiʼ joʼ «xbʼeenil aj tij». Kaʼajwiʼ aʼan kanabʼanbʼil chi ok saʼ li xkabʼ jachal li chʼina ochoch li nakʼabʼaʼiik Qʼaxal Saant ut moqon chik, saʼ li rochoch li Yos. Jun sut ajwiʼ chiru li chihabʼ, Li xyuwaʼil aj tij naʼok saʼ li chʼina ochoch saʼ li Xkutankil li Chʼajobʼresink Maak. Li Jesukriist nayeemank ajwiʼ re Xyuwaʼil aj tij (Le 16:2, 17; 21:10; Mt 26:3; Heb 4:14).
Y
yatzʼlebʼaal.
Aʼin jun li kʼanjelobʼaal li naʼoksimank re risinkil xyaʼal li uubʼ li nayiibʼamank wiʼ li bʼiin ut re risinkil ajwiʼ xʼaseeytil li oliibʼ. Li aatin naʼoksimank joʼ reetalil li raqok aatin li tixkʼam chaq li Yos (Ap 19:15).
yotʼik chʼoolej ut jalok naʼlebʼ.
yulbʼil, hoyok.
Li aatin saʼ hebreo, naraj xyeebʼal, “xbʼiqbʼal” malaj “xhoybʼal li aseeyt” saʼ xbʼeen junaq li qas qiitzʼin malaj saʼ xbʼeen junaq li kʼaʼaq re ru. Najter qʼe kutan, ebʼ laj judiiy nekeʼxhoy chaq aseeyt saʼ xjolom junaq li awabʼej malaj junaq aj tij re xkʼutbʼesinkil chiru li komonil naq xaqabʼanbʼil chi xbʼaanunkil junaq li kʼanjel. Saʼ li Santil Hu aʼin, kijalmank ru li aatin joʼ «xaqabʼanbʼil», aʼin naraj xyeebʼal naq xaqabʼanbʼil choʼq aj tij malaj choʼq awabʼej. Naʼoksimank ajwiʼ li aatin aʼin chirixebʼ li sikʼbʼilebʼ ru xbʼaan li Yos aʼ li teʼxik saʼ choxa, aʼin naraj xyeebʼal, li kʼebʼilebʼ re li santil musiqʼej re naq teʼwanq choʼq ralal xkʼajol li Yos (Éx 28:41; 1Sa 16:13; Lu 4:18; Hch 10:38; 2Co 1:21).
Yumbʼeet, koʼbʼeet, kʼayink ibʼ.
Li qas qiitzʼin aʼin nawank rikʼin li maawaʼ xsumʼaatin li sumsu wiʼ, ut rajlal naxbʼaanu saʼ xkʼabʼaʼ li tumin. Li aatin saʼ griego pórnē , li naraj xyeebʼal, “kʼayink”. Li Xchaqʼrabʼ laj Moisés inkʼaʼ naxkʼulubʼa naq junaq li qas qiitzʼin tixkʼayi ribʼ. Saʼ li rochoch li Jehobʼa inkʼaʼ nekeʼxkʼulubʼa chaq li tumin li chalenaq rikʼinebʼ li qas qiitzʼin li nekeʼxkʼayi ribʼ, abʼan moko joʼkan ta saʼebʼ li bʼalaqʼil paabʼal li nekeʼxtaw xtumin naq nekeʼxkanabʼ naq li qas qiitzʼin teʼxkʼayi ribʼ (Dt 23:17, 18; 1Re 14:24). Li Santil Hu naroksi ajwiʼ li aatin yumbʼeet naq naʼaatinak chiru junaq li qas qiitzʼin, li tenamit malaj li molam, li yalaq kʼaru naxloqʼoni usta naxye naq nakʼanjelak chiru li Yos. Chi joʼkaʼin naxchʼolobʼ li hu Apocalipsis li paabʼal li nawbʼil ru joʼ «Nimla Babilonia» xbʼaan naq wank saʼ aatin rikʼinebʼ li awabʼej re chixjunil li ruuchichʼochʼ re xtawbʼal li wankilal ut li kʼaʼaq re ru (Ap 17:1-5; 18:3; 1Cr 5:25).
yuʼam.
Naabʼal rehebʼ li aatin li wank saʼ hebreo malaj saʼ griego li kitzʼiibʼamank saʼ li Santil Hu aʼin, kijalmank ru joʼ yuʼam. Joʼ li aatin saʼ hebreo néfesh ut li aatin saʼ griego psykhé. Naq natzʼilmank rix chanru naʼoksimank ebʼ li aatin aʼin saʼ li Santil Hu, natawmank ru naq yook chi aatinak chirix 1) ebʼ li qas qiitzʼin, 2) ebʼ li xul, 3) li xyuʼamebʼ li qas qiitzʼin malaj ebʼ li xul (Gé 1:20; 2:7; Nú 31:28; 1Pe 3:20). Saʼ li Santil Hu aʼin, ebʼ li aatin li kitzʼiibʼamank chaq saʼ hebreo ut griego kijalmank ru aʼ yaal chirix kʼaru yook chi aatinak li junjunq chi tasal ut kiroksi li aatin «yuʼam», «li wank xyuʼam», «qas qiitzʼin», «chi anchal li chʼoolej» malaj kaʼajwiʼ li aatin «laaʼin». Saʼ wiibʼ oxibʼ li raqal, li aatin néfesh ut psykhé kijalmank ru joʼ «chi anchal laayuʼam» li naraj xyeebʼal xbʼaanunkil junaq li naʼlebʼ chi anchal laachʼool (Dt 6:5; Mt 22:37). Aʼ yaal chirix kʼaru yook chi aatinak li junjunq chi tasal, ebʼ li aatin aʼin naru naʼoksimank re xyeebʼal li narataw junaq li qas qiitzʼin. Naru naʼoksimank ajwiʼ chirix junaq li kamenaq (Nú 6:6; Pr 23:2; Is 56:11; Ag 2:13).
Z
Zeus.
Aʼin li xnimal ru yos rehebʼ laj griego. Saʼ li tenamit Listra xeʼxkʼoxla naq laj Bernabé aʼan chaq laj Zeus. Chixkʼatq li tenamit Listra kitawmank naabʼal li najteril tzʼiibʼ li naʼaatinak chirixebʼ “laj tij li nekeʼkʼanjelak chaq chiru laj Zeus” ut “laj Zeus, xyosil li saqʼe”. Chiru li nimla jukubʼ li chalenaq Malta li kibʼihaajik wiʼ laj Pablo wank chaq xjalam u ebʼ li «Ralal laj Zeus» aʼ laj Cástor ut laj Pólux, ebʼ li winq aʼin lutebʼ (Hch 14:12; 28:11).