Hihi Ũrĩ Wamenya?
Hihi nĩ ũhoro wa ma atĩ tene mũndũ nĩ angĩahandire ria mũgũnda-inĩ wene?
Ibuku rĩrĩ rĩa Digest rĩa Justinian rĩa mwaka wa 1468, nĩ rĩmwe rĩa mabuku marĩa mataaragĩria maũndũ megiĩ watho mahinda-inĩ ma tene
THĨINĨ wa Mathayo 13:24-26, Jesu oigire ũũ: “Ũthamaki wa igũrũ no ũhaananio na mũndũ wahurire mbeũ njega mũgũnda-inĩ wake. Rĩrĩa andũ maarĩ toro, thũ yake ĩgĩũka na ĩkĩhura itindiĩ [kana ria] kũu ngano-inĩ na ĩgĩthiĩ. Ngano ĩyo yamera na yaciara maciaro, itindiĩ o narĩo rĩkĩambĩrĩria kuoneka.” Aandĩki amwe nĩ mekĩrĩire nganja ngerekano ĩyo ya Jesu kana hihi ũcio nĩ ũndũ ũngĩekĩkire. O na kũrĩ ũguo, maandĩko mamwe ma tene ma Roma nĩ monanagia atĩ ũndũ ũcio nĩ wekĩkaga.
Ibuku rĩmwe rĩa gũtaarĩria Bibilia riugaga ũũ: “Mũndũ nĩ angĩaherithirio nĩ watho wa Roma . . . nĩ kũhanda ria mũgũnda-inĩ wene akĩenda kwĩrĩhĩria. Gũthondekwo kwa watho ta ũcio kuonanagia atĩ andũ nĩ meekaga ũguo.” Mũthomi ũmwe wa watho wĩtagwo Alastair Kerr oigire atĩ mwaka-inĩ wa 533 thutha wa Kristo, mũtongoria ũmwe wa Roma wetagwo Justinian nĩ aandĩkire ibuku rĩake rĩa Digest, rĩrĩa rĩarĩrĩirie na njĩra nguhĩ watho wa Roma na rĩrĩ na icunjĩ cia ataaramu a watho wa Roma wa hĩndĩ ĩyo (ta mĩaka-inĩ ya 100-250 thutha wa Kristo). Ibuku-inĩ rĩu (Digest, 9.2.27.14), mũtaaramu ũmwe wa watho wĩtagwo Ulpian nĩ aheanĩte ũhoro wa cira ũmwe watuithanirio nĩ mũcirithania wa Roma wetagwo Celsus. Cira ũcio wakoniĩ mũndũ wahandĩte ria mũgũnda-inĩ wene rĩgathũkia irio. Ibuku rĩu rĩa Digest riugaga atĩ mwene mũgũnda ũcio, kana ũrĩa wakomborete, erĩtwo athuure njĩra itiganĩte cia kĩĩwatho iria angĩahũthĩrire nĩguo arĩhwo nĩ mũndũ ũcio wahandĩte ria nĩ ũndũ wa hathara ĩrĩa aathiĩte.
Ũndũ ta ũcio wekĩkire tene hĩndĩ ya Ũthamaki wa Roma wonanagia atĩ ngerekano ĩrĩa Jesu aaheanire yarĩ ũndũ ũngĩekĩkire.
Atongoria a Kĩyahudi maarĩ na hinya ũigana atĩa Judea hĩndĩ ya wathani wa Roma?
MAHINDA-INĨ macio, Judea yarĩ rungu rwa wathani wa Roma, na yatongoragio nĩ ngavana Mũroma ũrĩa wakoragwo na mbũtũ ya thigari. Wĩra wake warĩ kũũngania igooti na gũtigĩrĩra atĩ kũrĩ na thayũ. Thirikari ya Roma yatigagĩrĩra atĩ kũrĩa guothe ĩrathana, gũtirĩ mũndũ o na ũrĩkũ ũroina watho, na ĩkaherithia arĩa othe maarehithagia ngũĩ. No maũndũ macio mangĩ megiĩ wathani gĩcigo-inĩ o gĩothe, maatigagĩrũo atongoria a gĩcigo kĩu.
Igooti rĩa Kĩyahudi rĩa Sanhedrini
Igooti rĩa Sanhedrini nĩrĩo rĩarĩ igooti rĩrĩa inene rĩa Ayahudi na norĩo rĩatabanagia mawatho ma Kĩyahudi. No nĩ kwarĩ na magooti mangĩ manini Judea yothe. Magooti macio nĩmo matuithanagia maciira maingĩ megiĩ famĩlĩ, wĩki-naĩ na mangĩ ta macio marĩa marehagwo nĩ andũ. Maciira ta macio matiatwaragĩrũo anene a Roma. Ũndũ ũrĩa magooti ma Kĩyahudi magirĩtio gwĩka, no kũũraga arĩa maatuĩrũo kũũragwo tondũ no athani a Roma maarĩ na hinya wa kũũraga eki-naĩ. Mũndũ ũrĩa ũĩkaine wanoragwo nĩ atongoria a Kĩyahudi na njĩra ya kũhũũrũo na mahiga no Stefano.—Atũm. 6:8-15; 7:54-60.
Nĩ ũndũ ũcio, Sanhedrini nĩ yarĩ na hinya mũingĩ wa gwathana. O na kũrĩ ũguo, mũthomi ũmwe wĩtagwo Emil Schürer, oigaga atĩ magooti macio matiarĩ na hinya ũcio mũnene, tondũ thirikari ya Roma nĩ yaingagĩrĩra maũndũ na ĩkoya ikinya ĩtekũũria atongoria a Kĩyahudi makĩria angĩkorũo wĩhia ũrĩa wĩkĩtwo nĩ ũkonainie na ũteti. Ngerekano ĩmwe ta ĩyo nĩ hĩndĩ ya Kilaudio Lusia rĩrĩa aanyitire na akĩhingĩra mũtũmwo Paulo o na gũtuĩka aarĩ Mũroma.—Atũm. 23:26-30.