Kwaga Gũkua kwa Muoyo Ũrĩa Ũrutani Ũcio Wambĩrĩirie

“Gũtirĩ kĩũria gĩkoniĩ mũtũũrĩre wa mũndũ kĩrĩ gĩathĩnia meciria make ta kĩũria kĩrĩa kĩgiĩ mũikarĩre wake thutha wa gĩkuũ.”—“ENCYCLOPÆDIA OF RELIGION AND ETHICS.”

1-3. Socrates na Plato matwarithirie mbere atĩa rĩĩciria rĩa kwaga gũkua kwa muoyo?

MŨTHOMI ũmwe na no mwarimũ wa mĩaka 70 athitangĩirũo kwaga gwĩtigĩra ngai na gũthũkia meciria ma imwana na ũrutani wake. O na harĩa eteteire biũ cira-inĩ wake-rĩ, kĩama kĩa igoti gĩtekũrũmbũyia kĩhooto nĩgĩatuire e na mahĩtia na gĩkĩmũtuĩra kũũragwo. Mathaa manyinyi tu mbere ya kũũragwo, mwarimũ ũcio mũkũrũ nĩaarutĩire arutwo monganĩte mamũthiũrũrũkĩirie mũrũmanĩrĩrio wa mĩario ya gũtĩtĩrithia ũrutani wa kwaga gũkua kwa muoyo na atĩ gĩkuũ gĩtibatiĩ gwĩtigĩrũo.

² Mũndũ ũrĩa watuĩrĩirũo ituĩro rĩu ti ũngĩ nĩ Socrates, mũfilosofia Mũgiriki ũĩkaine mũno wa karine ya gatano M.M.M.a Mũrutwo wake Plato nĩaandĩkire maũndũ macio thĩinĩ wa mĩtungo ĩĩrĩ, Apology na Phaedo. Gwĩtĩkĩtio atĩ Socrates na Plato maarĩ gatagatĩ-inĩ ka andũ a mbere gũtwarithia mbere rĩĩciria rĩa kwaga gũkua kwa muoyo. No tio maambĩrĩirie ũrutani ũcio.

³ O ta ũrĩa tũgũthiĩ kuona-rĩ, kĩambĩrĩria kĩa rĩĩciria rĩa kwaga gũkua kwa mũndũ nĩ kĩa mbere o na makĩria. O na kũrĩ ũguo-rĩ, Socrates na Plato, nĩmaathondekangire rĩĩciria rĩu na makĩrĩgarũra rĩtuĩke ũrutani wa kĩfilosofia, na njĩra ĩo magĩtũma rĩgucĩrĩrie makĩria gĩkundi kĩa andũ a gĩthomo a matukũ mao na gũthiĩ na mbere.

Kuuma Pythagoras Kinya Pĩramĩdi

4. Mbere ya Socrates, Agiriki maarĩ na mawoni marĩkũ igũrũ rĩa muoyo thutha wa gĩkuũ?

⁴ Agiriki arĩa maatũũraga mbere ya Socrates na Plato o nao nĩmetĩkĩtie atĩ muoyo ũthiaga na mbere gũtũũra thutha wa gĩkuũ. Pythagoras, Mũgiriki wĩ ngumo wa karine ya gatandatũ M.M.M. warĩ njũhĩga ya mathabu, etĩkĩtie ũrutani wa kwaga gũkua kwa muoyo na atĩ no ũhote gũthama. Mbere yake, Thales wa Mileto, wĩciragĩrio atĩ nĩwe mũfilosofia Mũgiriki wa mbere makĩria ũĩkaine, eiguaga atĩ muoyo ũtangĩhota gũkua warĩ kuo, na to thĩinĩ wa andũ, nyamũ, na mĩmera tu, ĩndĩ o na thĩinĩ wa indo ta magneti, tondũ atĩ no ihote kũgucia cuma. Agiriki a tene moigaga atĩ mĩoyo ya akuũ yaringagio rũũĩ rwa Styx o kinya cikaro nene irĩ rungu rwa thĩ ciĩtagwo ahera. Kũu, majaji maatuagĩra mĩoyo ĩo ĩthiĩ ĩkanyarirũo thĩinĩ wa njera irĩ na thingo ndaihu kana ĩthiĩ raha-inĩ rĩera-inĩ.

5, 6. Aperisia monaga muoyo atĩa?

⁵ Thĩinĩ wa Irani, kana Perisia, mwena wa irathĩro, nĩgwatũũraga mũnabii wetagwo Zoroasta thĩinĩ wa karine ya mũgwanja M.M.M. Nĩaambĩrĩirie ũthathayia wetirũo Ũzoroasti. Ĩo yarĩ ndini ya Wathani wa Perisia, ũrĩa waathire thĩ mbere ya Ũgiriki gũtuĩka thirikari nene. Maandĩko ma Gĩzoroasti moigaga ũũ: “Muoyo wa ũrĩa Mũthingu ũrĩkoragwo na Gĩkeno tene na tene na ndũkahota gũkua, no muoyo wa Mũheenania hatarĩ nganja nĩũkanyarirũo. Na Ahura Mazda [ta kuuga, “ngai mũũgĩ”] nĩatuĩte Mawatho macio kũgerera wathani Wake mũnene.”

⁶ Ũrutani wa kwaga gũkua kwa muoyo o na ningĩ warĩ gĩcunjĩ kĩnene kĩa ndini ya Irani ya mbere ya Ũzoroasti. Ta kĩonereria-rĩ, makabira ma mbere ma Irani maamenyagĩrĩra mĩoyo ya akuũ na ũndũ wa kũmĩhe irio na nguo cia kũhũthĩra thĩinĩ wa thĩ ya akuũ.

7, 8. Amisiri a tene metĩkĩtie atĩa igũrũ rĩa muoyo gũthiĩ na mbere gũtũũra thutha wa gĩkuũ kĩa mwĩrĩ?

⁷ Muoyo thutha wa gĩkuũ warĩ wĩtĩkĩo mũnene thĩinĩ wa ndini ya Misiri. Amisiri metĩkĩtie atĩ muoyo wa mũndũ ũkuĩte ũngĩcirithio nĩ Osiris, ngai mũnene wa thĩ ya akuũ. Ta kĩonereria-rĩ, maandĩko ma marura merĩkanaga atĩ nĩ ma karine ya 14 M.M.M. monanagia Anubis, ngai wa akuũ, agĩtwara muoyo wa mwandĩki Hunefer mbere ya Osiris. Thĩinĩ wa ratiri, ngoro ya mwandĩki ũcio, ĩkĩrũgamĩrĩra thamiri yake, ĩrathimwo ĩringithanĩtio na ruoya rũrĩa ngai mũndũ-wa-nja wa kĩhooto na ma ehumbaga mũtwe-inĩ wake. Thothi, ngai ũngĩ, arandĩka moimĩrĩro. Tondũ ngoro ya Hunefer ti nditũ nĩũndũ wa mahĩtia, ndĩrĩ na ũritũ ta ruoya, kwoguo Hunefer etĩkĩrio kũingĩra thĩinĩ wa gĩikaro kĩa Osiris na aaheo ũhoti wa kwaga gũkua. O na ningĩ maandĩko macio ma marura monanagia irimũ mũndũ-wa-nja rĩrũngiĩ mwena-inĩ wa ratiri, rĩrĩ tiyarĩ kũmeria mũndũ ũcio mũkuũ angĩkorũo ngoro yake ndĩkũhĩtũka kĩgerio kĩu. Ningĩ Amisiri nĩmekagĩra kĩimba ndawa gĩtikabuthe na makamenyerera mĩĩrĩ ya afirauni thĩinĩ wa pĩramĩdi irĩ riri, tondũ meciragia atĩ gũtũũra kwa muoyo kwehocetie harĩ kũmenyererũo kwa mwĩrĩ.

⁸ Kwoguo-rĩ, ũthitarabu mwanya mwanya wa tene wetĩkĩtie ũrutani ũmwe—kwaga gũkua kwa muoyo. Hihi, ũthitarabu ũcio mwanya mwanya warutire ũrutani ũcio kuuma kĩhumo o kĩmwe?

Kĩhumo

9. Nĩ ndini ĩrĩkũ yagucĩrĩirie thĩ ya tene ya Misiri, Perisia, na Ũgiriki?

⁹ “Thĩinĩ wa thĩ ya tene,” riugaga ibuku The Religion of Babylonia and Assyria, “Misiri, Perisia, na Ũgiriki nĩciagucĩrĩirio nĩ ndini ya Kĩbabuloni.” Ibuku rĩu rĩthiaga na mbere kuuga ũũ: “Nĩũndũ wa ũkuruhanu ũrĩa wa tene gatagatĩ-inĩ ka Misiri na Babulonia, ta ũrĩa kuonanagio nĩ ihengere cia El-Amarna, hatarĩ nganja nĩ kwarĩ na ũhotekeku mũnene wa mawoni na mĩtugo ya Kĩbabuloni kũingĩra thĩinĩ wa ndini cia Misiri. Thĩinĩ wa Perisia, ndini ya Mithra nĩĩguũragia ĩtheretie biũ ũgucĩrĩrio wa rĩĩciria rĩa Kĩbabuloni . . . Mũtukanio ũcio mũingĩ wa morutani ma Asemiti thĩinĩ wa ngʼano cia Kĩgiriki na thĩinĩ wa ndini cia Ũgiriki rĩu nĩwĩtĩkĩrĩtwo nĩ athomi othe ũũ atĩ ndũkũbatara kwarĩrĩrio makĩria. Na njĩra nene makĩria, morutani macio ma Asemiti nĩ ma Kĩbabuloni.”b

10, 11. Ababuloni maarĩ na mawoni marĩkũ igũrũ rĩa muoyo thutha wa gĩkuũ?

¹⁰ No rĩrĩ, githĩ mawoni ma Kĩbabuloni igũrũ rĩa ũrĩa gũtuĩkaga thutha wa gĩkuũ, matitigaine mũno na marĩa ma Amisiri, Aperisia, na Agiriki? Ta kĩonereria-rĩ, ta cũũrania karũgano karĩa getagwo Epic of Gilgamesh (Karũgano Gakoniĩ Gilgamesh) ga Kĩbabuloni. Gilgamesh, njorua ya karũgano kau, ũrĩa wakoragwo nĩ ũkũrũ, agĩthĩnio nĩ ũ-ma wa gĩkuũ, nĩaanyitire njĩra agacarie mũikarĩre wa kwaga gũkua no akĩremwo nĩ kũwona. O na mũirĩtu wa gũtahia ndibei wacemanirie nake aamwĩkĩrire ngoro egune na muoyo wake wa rĩu, tondũ ndakona muoyo ũtathiraga ũcio aracaria. Ndũmĩrĩri ya karũgano kau gothe nĩ atĩ gĩkuũ gĩtingĩthemeka na atĩ kĩĩrĩgĩrĩro gĩa kwaga gũkua nĩ kĩroto. Hihi ũguo nĩ kuonania atĩ Ababuloni matietĩkĩtie nĩ kũrĩ muoyo thutha wa gĩkuũ?

¹¹ Profesa Morris Jastrow, Jr., wa Univasĩtĩ ya Pennsylvania, Amerika, aandĩkire ũũ: “Andũ o na atongoria a kĩndini [a Babulonia] matierĩgagĩrĩra o na hanini ũhotekeku wa kwanangwo biũ kwa muoyo. [Woni-inĩ wao] gĩkuũ kĩarĩ gacĩra ga kũingĩra thĩinĩ wa mũthemba ũngĩ wa muoyo, na gũkaana rĩĩciria rĩa kwaga gũkua gwekĩraga tu hinya atĩ mũndũ ndangĩhota gũthema gĩkuũ, kĩrĩa kũringana na wĩtĩkio wao, gĩkinyagia mũndũ mũthemba-inĩ ũrĩa ũngĩ wa mũtũũrĩre.” Ĩĩ-ni, o na Ababuloni nĩmetĩkĩtie atĩ muoyo wa mũthemba mũna, thĩinĩ wa njĩra na, nĩũthiaga na mbere thutha wa gĩkuũ. Monanagia ũguo na ũndũ wa gũthika akuũ na indo makahũthĩre thĩinĩ wa muoyo thutha wa gĩkuũ.

12-14. (a) Thutha wa Kĩguũ-rĩ, ũrutani wa kwaga gũkua kwa muoyo wambĩrĩirie kũ? (b) Ũrutani ũcio wahunjire thĩ atĩa?

¹² Nĩ gũkuoneka o wega atĩ, ũrutani wa kwaga gũkua kwa muoyo ũcokaga na thutha o kinya itũũra rĩa Babuloni rĩa tene. Kũringana na Bibilia, ibuku rĩrĩa rĩonanagia historia ĩtarĩ mahĩtia-rĩ, itũũra rĩa Babeli, kana Babuloni, rĩaakirũo nĩ Nimrodi, mũcũkũrũ wa Nuhu.c Thutha wa Kĩguũ matukũ-inĩ ma Nuhu-rĩ, kwarĩ na rũthiomi na ndini o ĩmwe tu. Nĩũndũ wa kwambĩrĩria itũũra riũ na gwaka mũthiringo ũcio, Nimrodi aambĩrĩirie ndini ĩngĩ. Maandĩko ma Bibilia monanagia atĩ thutha wa rũthiomi kũrigicanio thĩinĩ wa Babeli, aaki acio mataahotire kũrĩkia mũthiringo ũcio nĩmaahurunjũkire na makĩambĩrĩria mĩtũũrĩre mĩerũ, na magĩthiĩ na ndini yao. (Kĩambĩrĩria 10:6-10; 11:4-9) Kwoguo, morutani ma ndini ya Kĩbabuloni makĩhunja ũthiũ-inĩ wa thĩ.

¹³ Kũringana na kĩrĩra, Nimrodi aakuire gĩkuũ kĩa haaro. Kũringana na meciria-rĩ, thutha wa gĩkuũ gĩake, Ababuloni mangĩerekerire kũmũtĩa mũno arĩ we mwambĩrĩria, mwaki, na mũthamaki wa mbere wa itũũra rĩao. Tondũ ngai Marduk (Merodaki) onagwo atĩ nĩwe mwambĩrĩria wa Babuloni, athomi amwe magwetete atĩ Marduk arũgamagĩrĩra Nimrodi ũtuĩtwo ngai. Kũngĩkorũo nĩguo-rĩ, rĩĩciria rĩrĩa rĩa atĩ mũndũ arĩ na muoyo ũthiaga na mbere gũtũũra thutha wa gĩkuũ no mũhaka rĩkorũo rĩarĩ kuo gũkinyagia hingo ya gĩkuũ kĩa Nimrodi. O na gũkorũo atĩa, historia ĩguũragia atĩ thutha wa Kĩguũ, kĩhumo kĩa ũrutani wa kwaga gũkua kwa muoyo kĩarĩ Babeli, kana Babuloni.

¹⁴ O na kũrĩ ũguo-rĩ, ũrutani ũcio wahotire atĩa gũtuĩka ũrutani mũnene thĩinĩ wa ndini nyingĩ cia hĩndĩ iitũ? Gĩcunjĩ kĩrĩa kĩrũmĩrĩire nĩgĩgũthuthuria ũrĩa waingĩrire thĩinĩ wa ndini cia Irathĩro.

[Ũhoro wa magũrũ-inĩ]

[Pictures on page 6]

Mawoni ma Amisiri igũrũ rĩa mĩoyo ĩrĩa ĩrĩ thĩinĩ wa thĩ ya akuũ

[Mbica karatathi ka 7]

Socrates ateteire ũrutani wa kwaga gũkua kwa muoyo