Rĩĩciria rĩu Kũingĩra Ndini ya Kĩyahudi, Mũingĩ wa Akristiano, na Ithĩramu

“Ndini o na ningĩ nĩ njĩra ya kũiguithania andũ na rĩĩciria rĩa atĩ mũthenya mũna no mũhaka makue, kana nĩ na kũmerĩra maica mega makĩria thutha wa gĩkuũ, gũciarũo rĩngĩ, kana merĩ.”—GERHARD HERM, MWANDĨKI MŨJĨRĨMANI.

1. Ndini iria nyingĩ ihocagia kĩĩranĩro kĩa muoyo thutha wa gĩkuũ igũrũ rĩa wĩtĩkio ũrĩkũ wa mũthingi?

RĨRĨA ĩkwĩranĩra muoyo wa thutha-inĩ, hakuhĩ ndini o yothe ĩĩhocagia wĩtĩkio-inĩ wa atĩ mũndũ arĩ na muoyo ũtangĩkua na atĩ aakua, muoyo ũthiaga o kinya cikaro ingĩ kana ũgathamĩra thĩinĩ wa kĩũmbe kĩngĩ. O ta ũrĩa tuona thĩinĩ wa gĩcunjĩ kĩu kiuma mbere-rĩ, wĩtĩkio thĩinĩ wa kwaga gũkua kwa mũndũ ũkoretwo ũrĩ gĩcunjĩ kĩnene thĩinĩ wa ndini cia Irathĩro kuuma rĩrĩa ciambĩrĩirio. No nĩ atĩa hihi ũhoro-inĩ ũkoniĩ ndini ya Kĩyahudi, Mũingĩ wa Akristiano, na Ithĩramu? Ũrutani ũcio watuĩkire atĩa ũrutani mũnene wa ndini icio?

Ndini ya Kĩyahudi Kuoya Rĩĩciria rĩa Kĩgiriki

2, 3. Kũringana na ibuku Encyclopaedia Judaica, hihi maandĩko matheru ma Kĩhibirania nĩmaarutanire ũrutani wa kwaga gũkua kwa muoyo?

² Ndini ya Kĩyahudi yambĩrĩirie ta mĩaka 4,000, hĩndĩ ya Iburahimu. Maandĩko matheru ma Kĩhibirania maambĩrĩirie kwandĩkwo thĩinĩ wa karine ya 16 M.M.M. na nĩmaarĩkĩte gũkinyagia hingo ĩrĩa Socrates na Plato maatungire rĩĩciria rĩrĩa rĩa kwaga gũkua kwa muoyo. Hihi Maandĩko macio nĩmaarutanire ũhoro wa kwaga gũkua kwa muoyo?

³ Ibuku Encyclopaedia Judaica rĩcokagia ũũ: “Wĩtĩkio mũtaũku na mũrũmu wa kwaga gũkua kwa muoyo wambĩrĩirio thutha wa kĩhinda kĩrĩa kĩa Bibilia . . . naguo ũgĩtuĩka kĩmwe gĩa itugĩ cia ndini ya Kĩyahudi na ya Gĩkristiano.” O na ningĩ nĩriugaga ũũ: “Mũndũ onagwo atĩ nĩ kĩndũ kĩgima thĩinĩ wa mahinda ma Bibilia. Kwoguo gũtiarĩ na ũtiganu ũkuonekana gatagatĩ-inĩ ka muoyo na mwĩrĩ.” Ensaiklopedia ĩo yonanagia atĩ Ayahudi a kabere metĩkĩtie kũriũka kwa akuũ, na ũguo “nĩwagĩrĩirũo ũtigithũkanio na wĩtĩkio ũrĩa wa . . . kwaga gũkua kwa muoyo.”

4-6. Ũrutani wa kwaga gũkua kwa muoyo watuĩkire atĩa “kĩmwe gĩa itugĩ” cia ndini ya Kĩyahudi?

⁴ Kwoguo-rĩ, ũrutani ũcio watuĩkire atĩa “kĩmwe gĩa itugĩ” cia ndini ya Kĩyahudi? Historia nĩĩtwĩraga. Mwaka-inĩ wa 332 M.M.M., Aleksanda Mũnene nĩaacindire o na ihenya na akĩĩnyitĩra gĩcunjĩ kĩnene kĩa Irathĩro rĩa Gatagatĩ. Rĩrĩa aakinyire Jerusalemu, Ayahudi nĩmaamwamũkĩrire na moko merĩ. Kũringana na mwandĩki wa historia Mũyahudi wa karine ya mbere Flavio Josefu, o na atĩ nĩmaamwonirie ũnabii kuuma thĩinĩ wa ibuku rĩa Danieli, waandĩkĩtwo makĩria ma mĩaka 200 kabere, ũrĩa wataarĩirie ũtheretie biũ ũcindi mwanya mwanya wa Aleksanda arĩ we “mũthamaki wa [Ũgiriki].” (Danieli 8:5-8, 21) Aathani arĩa maathanire thutha wa Aleksanda maatwarithirie na mbere mĩbango yake ya gũtheremia Ũgiriki thĩinĩ wa wathani ũcio, magĩtheremia rũthiomi, mĩikarĩre, na filosofia ya Kĩgiriki thĩinĩ wa icunjĩ ciothe cia wathani ũcio. Mũtukanio wa mĩikare ĩo yerĩ—wa Kĩgiriki na wa Kĩyahudi—ndũngĩathemekire.

⁵ Kabere thĩinĩ wa karine ya gatatũ M.M.M., ũtaũri wa mbere wa Maandĩko ma Kĩhibirania thĩinĩ wa Kĩgiriki, wetirũo Septuagint, nĩwaambĩrĩirie gũtaũrũo. Kũgerera ũtaũri ũcio andũ aingĩ Matarĩ Ayahudi nĩmaaũtĩire na makĩmenyerana na ndini ya Kĩyahudi, o na amwe ao makĩgarũrũo wĩtĩkio. Ayahudi nao, maakoragwo makĩmenyerana na meciria ma Kĩgiriki, na amwe ao magĩtuĩka afilosofia, ũndũ warĩ mũgeni biũ harĩ o. Filo wa Aleksandria, wa karine ya mbere M.M., aarĩ ũmwe wa afilosofia acio Ayahudi.

⁶ Filo nĩaatĩire Plato na nĩaageririe mũno gũtaarĩria ndini ya Kĩyahudi agĩtũmĩra ciugo cia filosofia ya Kĩgiriki. “Na ũndũ wa kwambĩrĩria mũtukanio wa filosofia ya Plato na kĩrĩra kĩa Bibilia,” riugaga ibuku Heaven—A History, “Filo aaharĩirie njĩra nĩũndũ wa Akristiano [o na ningĩ Ayahudi] a thutha-inĩ eciria.” Na Filo etĩkĩtie atĩa igũrũ rĩa muoyo? Ibuku rĩu rĩthiaga na mbere kuuga ũũ: “Mawoni-inĩ make, gĩkuũ gĩcokagia muoyo mũikarĩre-inĩ waguo wa tene, wa mbere ya gũciarũo. Tondũ muoyo nĩ wa thĩ ya roho, muoyo mwĩrĩ-inĩ ũkoragwo ti kĩndũ o tiga kahinda gakuhĩ tu karĩa maita maingĩ nĩ ga kũiguithia kĩeha.” Ayahudi angĩ eciria arĩa metĩkĩtie kwaga gũkua kwa muoyo ũmwe wao aarĩ Isaac Israeli, ndagĩtarĩ Mũyahudi woĩkaine mũno wa karine ya 10, na Moses Mendelssohn, mũfilosofia Mũjĩrĩmani-Mũyahudi wa karine ya 18.

7, 8. (a) Talmudi yonanagia muoyo atĩa? (b) Mabuku ma kĩmajĩki ma Kĩyahudi ma thutha-inĩ moigaga atĩa igũrũ rĩa muoyo?

⁷ Ibuku rĩrĩa o na rĩo rĩgarũrĩte mũno maica ma Kĩyahudi nĩ Talmudi—mũkuhĩhio mwandĩke wa ũrĩa wĩtagwo atĩ mawatho ma kanua, komentarĩ na ũtaarĩria wa watho ũcio wa thutha-inĩ, nĩwacokanĩrĩirio nĩ marabii kwambĩrĩria karine ya kerĩ M.M. gũkinya Mahinda ma Gatagatĩ. “Marabii a Talmudi,” riugaga ibuku Encyclopaedia Judaica, “metĩkĩtie atĩ muoyo nĩwathiaga na mbere gũtũũra thutha wa gĩkuũ.” Talmudi o na nĩriugaga ũhoro wa akuũ makĩaranĩria na arĩa me muoyo. “Hihi nĩũndũ wa ũgucĩrĩria wa filosofia ya Plato,” riugaga ibuku Encyclopædia of Religion and Ethics, “nĩkĩo [marabii] metĩkĩtie atĩ mĩoyo nĩyatũũrĩte na kũu mbere.”

⁸ Thutha-inĩ ibuku rĩa majĩki rĩa Kĩyahudi, Kabala, o na nĩrĩarutanire ũhoro wa gũciarũo rĩngĩ thĩinĩ wa mwĩrĩ ũngĩ. Ũhoro ũkoniĩ wĩtĩkio ũcio, ibuku The New Standard Jewish Encyclopedia riugaga ũũ: “Kuonekaga rĩĩciria rĩu rĩambĩrĩirie India. . . . Thĩinĩ wa Kabbalah rĩonekaga hingo ya mbere thĩinĩ wa ibuku rĩa Bahir, ningĩ, kwambĩrĩria Zohar na gũthiĩ na mbere, nĩrĩetĩkĩrirũo nĩ majĩciani aingĩ, rĩkĩgĩa na gĩcunjĩ kĩa bata thĩinĩ wa wĩtĩkio na mabuku ma Kĩhasidi.” Thĩinĩ wa Israeli ũmũthĩ, gũciarũo rĩngĩ thĩinĩ wa mwĩrĩ ũngĩ gwĩtĩkagĩrũo nĩ andũ aingĩ atĩ nĩ ũrutani wa Kĩyahudi.

9. Icunjĩ iria nyingĩ cia ndini ya Kĩyahudi ya ũmũthĩ ikoragwo na mũrũgamo ũrĩkũ igũrũ rĩa ũrutani wa kwaga gũkua kwa muoyo?

⁹ Kwoguo, rĩĩciria rĩa kwaga gũkua kwa muoyo rĩaingĩrire thĩinĩ wa ndini ya Kĩyahudi kũgerera ũgucĩrĩria wa filosofia ya Kĩgiriki, na rĩĩciria rĩu rĩtĩkagĩrũo ũmũthĩ nĩ ikundi iria nyingĩ ciayo. No nĩ atĩa kũngiugwo igũrũ rĩa kũingĩra kwa ũrutani ũcio thĩinĩ wa Mũingĩ wa Akristiano?

Mũingĩ wa Akristiano Kuoya Meciria ma Plato

10. Mũthomi wĩ igweta Mũsipania aatuire itua rĩrĩkũ igũrũ rĩa wĩtĩkio wa Jesu ũkoniĩ ũrutani wa kwaga gũkua kwa muoyo?

¹⁰ Ũkristiano wa ma wambĩrĩirie na Kristo Jesu. Miguel de Unamuno, mũthomi wĩ ngumo wa Sipania wa karine ya 20, aandĩkire ũũ igũrũ rĩa Jesu: “Etĩkĩtie tu thĩinĩ wa kũriũkio kwa mwĩrĩ, kũringana na njĩra ya Kĩyahudi, no ndetĩkĩtie kwaga gũkua kwa muoyo, na njĩra ya [Kĩgiriki] ya Plato. . . . Ũira mwanya mwanya wa ũguo no wonekane thĩinĩ wa ibuku o rĩothe rĩa ũtaũri, rĩaragia ma.” Aarĩkĩrĩirie na kuuga ũũ: “Kwaga gũkua kwa muoyo . . . nĩ ũrutani wa gĩpagani wa kĩfilosofia.”

11. Filosofia ya Kĩgiriki yambĩrĩirie kũingĩra thĩinĩ wa Ũkristiano rĩ?

¹¹ “Ũrutani [ũcio] wa gĩpagani wa kĩfilosofia” waingĩrire rĩ na atĩa thĩinĩ wa Ũkristiano? Ibuku New Encyclopædia Britannica riugaga ũũ: “Kwambĩrĩria thĩinĩ wa gatagatĩ ga karine ya 2 AD Akristiano arĩa maakoretwo mamenyeretio filosofia ya Kĩgiriki ĩigana ũna nĩmaambĩrĩirie kuona bata wa gũtaarĩria wĩtĩkio wao makĩhũthĩra ciugo cia filosofia ya Kĩgiriki, nĩguo maiganĩre o ene na nĩguo magarũre wĩtĩkio wa apagani athomu. Filosofia ĩrĩa yamaagĩrĩire biũ yarĩ morutani ma Plato.”

12-14. Origen na Augustine maarĩ na gĩcunjĩ kĩrĩkũ thĩinĩ wa kũingĩria filosofia ya Plato thĩinĩ wa Ũkristiano?

¹² Afilosofia erĩ ta acio a kabere nĩmaagarũrire mũno morutani ma Gĩkristiano. Ũmwe wao aarĩ Origen wa Aleksandria (hakuhĩ 185-254 M.M.), na ũrĩa ũngĩ aarĩ Augustine wa Hippo (354-430 M.M.). Ibuku New Catholic Encyclopedia rĩtaaragĩria ũũ igũrũ rĩao: “Origen arĩ wa Irathĩro na Mũtheru Augustine arĩ wa Ithũĩro noguo tu muoyo werĩkanire atĩ nĩ kĩndũ gĩa kĩĩroho na rĩĩciria rĩa kĩfilosofia rĩgĩtungwo igũrũ rĩa mũhianĩre wa muoyo.” Origen na Augustine maatungire rĩĩciria rĩao igũrũ rĩa muoyo na mũthingi ũrĩkũ?

¹³ Origen aarĩ mũrutwo wa Clement wa Aleksandria, ũrĩa warĩ “wa mbere wa Mababa arĩa maakombire o biũ kĩrĩra gĩa Kĩgiriki igũrũ rĩa muoyo,” nĩguo riugaga ibuku New Catholic Encyclopedia. Meciria ma Plato igũrũ rĩa muoyo no mũhaka makorũo nĩmaagarũrire mũno Origen. “[Origen] nĩaarehire thĩinĩ wa ũrutani wa Gĩkristiano morutani maingĩ maingĩ igũrũ rĩa muoyo, marĩa aarutire kuuma kwĩ Plato,” nĩguo aandĩkire mũtheolojia Werner Jaeger thĩinĩ wa ibuku The Harvard Theological Review.

¹⁴ Amwe a andũ thĩinĩ wa Mũingĩ wa Akristiano monaga atĩ Augustine aarĩ Mũndũ mwĩciria makĩria wa mahinda ma tene. Mbere ya kũingĩra “Ũkristiano” arĩ na mĩaka 33, Augustine nĩendete mũno filosofia na aakoretwo arĩ mũrũmĩrĩri wa Ũplato mwerũ.a Aagarũrũo wĩtĩkio wake, aathire na mbere kũrũmia meciria make ma Ũplato. “Meciria-inĩ make, nĩho ndini ya Kĩrĩkanĩro Kĩerũ yatukanĩirio biũ na kĩrĩra gĩa Plato gĩa filosofia cia Kĩgiriki,” nĩguo riugaga ibuku The New Encyclopædia Britannica. Ibuku New Catholic Encyclopedia nĩrĩtĩkagĩra atĩ “ũrutani” wa Augustine “[wa muoyo], ũrĩa watuĩkire ũrutani mũnene wa mabũrũri ma Ithũĩro kinyagia mũico-inĩ wa karine ya 12, woimanire makĩria . . . na Ũplato mwerũ.”

15, 16. Hihi kũrũmbũyia morutani ma Aristotle thĩinĩ wa karine ya 13 nĩkwagarũrire mũrũgamo wa kanitha igũrũ rĩa ũrutani wa kwaga gũkua kwa muoyo?

¹⁵ Thĩinĩ wa karine ya 13, morutani ma Aristotle maakoragwo makĩhunja Rũraya, na makĩria tondũ wa gũkorũo na mabuku ma Kĩlatini ma athomi Aarabu arĩa maataarĩirie maũndũ maingĩ igũrũ rĩa maandĩko ma Aristotle. Mũthomi Mũgatoliki wetagwo Thomas Aquinas nĩaagucĩrĩirio mũno nĩ mwĩcirĩrie wa Aristotle. Tondũ wa maandĩko ma Aquinas, mawoni ma Aristotle nĩmaagarũrire mũno morutani ma kanitha gũkĩra morutani ma Plato. O na kũrĩ ũguo-rĩ, mwerekera ũcio ndwagarũrire ũrutani wa kwaga gũkua kwa muoyo.

¹⁶ Aristotle aarutanire atĩ muoyo ndũngĩtigithũkanio na mwĩrĩ na atĩ ndũngĩhota gũthiĩ na mbere gũtũũra wĩ wiki thutha wa gĩkuũ na atĩ angĩkorũo nĩ kũrĩ kĩndũ o na kĩrĩkũ kĩrĩ thĩinĩ wa mũndũ kĩrĩa gĩtũũraga tene na tene, nĩ kĩndũ gĩa gwĩcirĩrio tu, hakiri ĩtarĩ na ũ-mũndũ. Mawoni macio igũrũ rĩa muoyo matiaiguithanirie na wĩtĩkio wa kanitha wa mĩoyo ĩrĩ na ũ-mũndũ ĩthiaga na mbere gũtũũra thutha wa gĩkuũ. Na kwoguo, Aquinas nĩaagarũrangire mawoni ma Aristotle igũrũ rĩa muoyo, agwatĩirie atĩ kwaga gũkua kwa muoyo no kuonanio na ũndũ wa kũhũthĩra meciria. Kwoguo kanitha ĩgĩthiĩ na mbere gwĩtĩkia kwaga gũkua kwa muoyo.

17, 18. (a) Hihi Mogarũrũku Manene ma Kĩndini ma karine ya 16 nĩmaagarũrire ũrutani igũrũ rĩa muoyo? (b) Nyamũkano nyingĩ cia Mũingĩ wa Akristiano ciĩ na mũrũgamo ũrĩkũ igũrũ rĩa kwaga gũkua kwa muoyo?

¹⁷ Thĩinĩ wa karine ya 14 na ya 15, kĩambĩrĩria-inĩ kĩa ũmenyi mwerũ, andũ nĩmaambĩrĩirie kũrũmbũyia Plato rĩngĩ. Famĩlĩ ĩrĩ igweta ya Medici kũu Italia o na nĩyaateithirie kwambĩrĩria cukuru ya meciria ma Plato thĩinĩ wa Florence nĩguo ĩtwarithie na mbere mathomo ma filosofia ya Plato. Thĩinĩ wa karine ya 16 na ya 17, kũrũmbũyania kwa andũ na Aristotle nĩkwaambĩrĩirie kũnyiha. Na Mogarũrũku Manene ma Kĩndini ma karine ya 16 matiagarũrire ũrutani wa muoyo o na hanini. O na gũtuĩka Aprotestanti arĩa maarehire Mogarũrũku Manene ma Kĩndini nĩmaabingire ũrutani wa purgatorĩ, nĩmetĩkĩrire rĩĩciria rĩa ihera rĩa tene na tene kana kĩheo.

¹⁸ Kwoguo, ũrutani wa kwaga gũkua kwa muoyo nĩũhunjĩte thĩinĩ wa nyamũkano nyingĩ cia Mũingĩ wa Akristiano. Akĩmenya ũguo-rĩ, mũthomi ũmwe Mũamerika aandĩkire ũũ: “Kũna-rĩ, kũrĩ aingĩ a rũruka ruitũ, ndini ĩminaga tu kwaga gũkua. Ngai nĩwe ũrehage kwaga gũkua.”

Ithĩramu na Kwaga Gũkua

19. Ithĩramu yambĩrĩirio rĩ, na yambĩrĩirio nũũ?

¹⁹ Ndini ya Ithĩramu yambĩrĩirie rĩrĩa Mũḥammedi etirũo atuĩke mũnabii arĩ na mĩaka ta 40. Aithĩramu hakuhĩ othe metĩkĩtie atĩ nĩaaheirũo ũguũrĩrio mwanya mwanya kĩhinda-inĩ kĩa mĩaka ta 20 kinya 23, kwambĩrĩria hakuhĩ mwaka-inĩ wa 610 M.M. kinyagia gĩkuũ gĩake thĩinĩ wa mwaka wa 632 M.M. Ũguũrĩrio ũcio mwanya mwanya wandĩkĩtwo thĩinĩ wa Korani, ibuku itheru rĩa Aithĩramu. Gũkinyagia hingo ĩrĩa Ithĩramu yaambĩrĩirie, ndini ya Kĩyahudi na Mũingĩ wa Akristiano nĩciakoretwo cingĩrĩtwo nĩ rĩĩciria rĩa Plato igũrũ rĩa muoyo.

20, 21. Aithĩramu metĩkĩtie atĩa igũrũ rĩa muoyo thutha wa gĩkuũ?

²⁰ Aithĩramu metĩkĩtie atĩ ndini yao nĩyo ũguũrĩrio wa kũrigĩrĩria wa ũguũrĩrio mwanya mwanya waheirũo Ahibirania na Akristiano a mahinda ma tene. Korani nĩĩgwetaga Maandĩko ma Kĩgiriki o na ma Kĩhibirania. Ĩndĩ igũrũ rĩa ũrutani wa kwaga gũkua kwa muoyo-rĩ, Korani nĩyumaga nja ya maandĩko macio. Korani ĩrutanaga atĩ mũndũ arĩ na muoyo ũrĩa ũthiaga na mbere gũtũũra thutha wa gĩkuũ. O na ningĩ nĩyugaga ũhoro wa kũriũka kwa akuũ, mũthenya wa cira, na ũrĩa gũgatuĩka kwĩ muoyo thutha-inĩ—muoyo thĩinĩ wa mũgũnda wa paradiso ya igũrũ kana ihera thĩinĩ wa icua rĩakanaga mwaki.

²¹ Aithĩramu magwatĩirie atĩ muoyo wa mũndũ mũkuũ ũthiaga thĩinĩ wa Barzakh kana “handũ kana mũikarĩre ũrĩa andũ magaakorũo thĩinĩ waguo thutha wa gĩkuũ na mbere ya Cira.” (Gĩchunjĩ kĩa 23:99, 100, The Holy Qur-an, kohoro ka magũrũ-inĩ) Muoyo wĩ na ũmenyo, naguo wonaga kĩrĩa gĩĩtagwo “Kũherithio kwa Mbĩrĩra” angĩkorũo mũndũ aarĩ mũũru kana ũgatũũra na gĩkeno kĩingĩ angĩkorũo aarĩ mwĩtĩkia. Ĩndĩ no mũhaka etĩkia acio maherithio hanini tondũ wa mehia mao manini marĩa mekire rĩrĩa maarĩ muoyo. Mũthenya wa cira, mũndũ o mũndũ erekanagĩra na maũndũ marĩa makaamũkora o thutha-inĩ, ũndũ ũcio ũkarĩkia mũikarĩre ũcio wa gatagatĩ.

22. Nĩ meciria marĩkũ mabinganaga makoniĩ ũrĩa gũtuĩkaga igũrũ rĩa muoyo maarehirũo nĩ afilosofia amwe Aarabu?

²² Rĩĩciria rĩa kwaga gũkua kwa muoyo thĩinĩ wa ndini ya Kĩyahudi na thĩinĩ wa Mũingĩ wa Akristiano rĩagĩire tondũ wa ũgucĩrĩria wa Plato, ĩndĩ rĩĩciria rĩu rĩaingĩririo thĩinĩ wa Ithĩramu kuuma o kĩambĩrĩria kĩayo. Ũguo ti kuuga atĩ athomi Aarabu matiageririe gũtukania morutani ma Gĩithĩramu na filosofia ya Kĩgiriki. Ma nĩ atĩ, Aarabu nĩmaagarũrirũo mũno nĩ maandĩko ma Aristotle. Na athomi Aarabu marĩ igweta, ta Avicenna na Averroës, nĩmataarĩirie na magĩkũria meciria ma Kĩaristotle. O na kũrĩ ũguo-rĩ, thĩinĩ wa kũgeria gũtukania meciria ma Kĩgiriki na morutani ma Gĩithĩramu igũrũ rĩa muoyo, maarutire meciria matigaine. Ta kĩonereria-rĩ, Avicenna oigire atĩ muoyo wĩ na ũ-mũndũ ndũngĩkua. Averroës, nake, nĩaakararirie mawoni macio. O na kũrĩ na mawoni macio-rĩ, Aithĩramu no metĩkĩtie kwaga gũkua kwa muoyo.

23. Ndini ya Kĩyahudi, Mũingĩ wa Akristiano, na Ithĩramu irĩ na mũrũgamo ũrĩkũ igũrũ rĩa ũrutani wa kwaga gũkua kwa muoyo?

²³ Kwoguo hatirĩ nganja atĩ, ndini ya Kĩyahudi, Mũingĩ wa Akristiano, na Ithĩramu ciothe nĩirutanaga ũrutani wa kwaga gũkua kwa muoyo.

[Ũhoro wa magũrũ-inĩ]

[Mbica karatathi ka 14]

Ũcindi wa Aleksanda Mũnene warehire mũtukanio wa mũikarĩre wa Kĩgiriki na ũrĩa wa Kĩyahudi

[Mbica karatathi ka 15]

Origen, wĩ igũrũ, na Augustine maageririe gũtukania filosofia ya Plato na Bibilia

[Mbica karatathi ka 16]

Avicenna, wĩ hau igũrũ, oigire atĩ muoyo wĩ na ũ-mũndũ ndũngĩkua. Averroës nĩaakararirie woni ũcio