Ũthathaũri wa Ciugo cia Bibilia

A B C D F G H I J K L M N P R S T Ũ W Z

A

• Abiso.

  Kiumanĩte na kiugo gĩa Kĩngiriki aʹbys·sos, kĩrĩa kiugĩte “kĩndũ kĩriku mũno” kana “gĩtangĩthimĩka, gĩtarĩ gĩturi.” Kĩhũthĩrĩtwo Maandĩko-inĩ ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki kuonania handũ ha kũhingĩrũo kana kĩndũ gũkorũo kĩhingĩirũo. Nĩ kĩaragia ũhoro wa mbĩrĩra no toyo iki.​—Lu 8:31; Ro 10:7; Kũg 20:3.

• Acirithania.

  Icigo-inĩ iria ciaathagwo nĩ Aroma, acirithania nĩo maarĩ atongoria a thirikari. Wĩra wao warĩ gũtigĩrĩra atĩ kũrĩ na thayũ, kũrũgamĩrĩra maũndũ megiĩ mbeca, gũtuĩra arĩa moinaga watho, na gwathana maherithio.​—Atũ 16:20.

• Afarisai.

  Maarĩ gĩkundi kĩa ndini ya Kĩyahudi kĩarĩ igweta hĩndĩ ya karine ya mbere. Matiarĩ a rũciaro rwa athĩnjĩri-Ngai, no nĩ maarũmagĩrĩra Watho biũ nginya tũmaũndũ-inĩ twaguo tũnini, na nĩ maatũũgĩrĩtie irĩra cia andũ o ta ũrĩa maatũũgĩrĩtie Watho. (Mat 23:23) Nĩ maareganaga na ũndũ o wothe woimanĩte na ũndũire wa Angiriki, na tondũ maarĩ athomi a Watho na irĩra, nĩ maarĩ na wathani mũnene harĩ andũ. (Mt 23:​2-6) Ningĩ amwe ao maarĩ a Sanhedrini. Kaingĩ nĩ maareganaga na Jesu ũhoro-inĩ wĩgiĩ kũrũmĩrĩra Thabatũ, irĩra, na kũnyitanĩra na ehia na etia a mbeca cia igooti. Amwe ao ta Saulu wa Tariso nĩ maatuĩkire Akristiano.​—Mat 9:11; 12:14; Mar 7:5; Lu 6:2; Atũ 26:5.

• Akaia.

  Maandĩko-inĩ ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki, kĩarĩ gĩcigo kĩa mũhuro bũrũri-inĩ wa Ngiriki kĩrĩa kĩarĩ rungu rwa wathani wa Roma na taũni yakĩo nene yarĩ Korintho. Akaia yahutĩtie Peloponise yothe na gĩcigo gĩa gatagatĩ kĩa bũrũri wa Ngiriki.​—Atũ 18:12.

• Akalidei.

  Nĩ andũ arĩa maaikaraga gĩcigo-inĩ kĩrĩa njũũĩ cia Tigirisi na Farati ciahũkanĩire. Mahinda-inĩ ma tene, taũni ĩrĩa yarĩ bata mũno bũrũri-inĩ ũcio wa Akalidei yarĩ Uru, kũrĩa Iburahimu oimĩte.​—Atũ 7:4.

• Alifa na Omega.

  Nĩ ndemwa ya mbere na ya mũthia rũthiomi-inĩ rwa Kĩngiriki; ihũthĩrĩtwo irĩ hamwe maita matatũ thĩinĩ wa Kũguũrĩrio irĩ rĩĩtwa rĩa gĩtĩo rĩa Ngai. Maandĩko-inĩ macio ciugo icio ciugĩte ũndũ ũmwe na “wa mbere na wa mũthia” na “kĩambĩrĩria o na kĩrĩkĩrĩro.”​—Kũg 1:8; 21:6; 22:13.

• Amedi.

  Nĩ andũ mooimanire na mũrũ wa Jafethu wetagwo Madai; makĩambĩrĩria gũikaraga gĩcigo kĩrĩ irĩma kĩa Irani kĩrĩa gĩatuĩkire bũrũri wa Media. Nĩ kwarĩ na Amedi Jerusalemu hĩndĩ ya Pentekoste mwaka wa 33 T.K.​—Atũ 2:9.

• Ameni.

  “Kũrotuĩka ũguo,” kana “na ma.” Kiugo kĩu kiumanĩte na kiugo gĩa Kĩhibirania ʼa·manʹ, kĩrĩa kiugĩte “gũkorũo ũrĩ mwĩhokeku.” “Ameni” yoigagwo mũndũ agĩtĩkania na mwĩhĩtwa, ihoya, kana ũhoro. Thĩinĩ wa Kũguũrĩrio kĩhũthĩrĩtwo kĩrĩ rĩĩtwa rĩa gĩtĩo rĩa Jesu.​—Gũc 27:26; 1Maũ 16:36; Ro 1:25; Kũg 3:14.

• Andĩki-Watho.

  Maarĩ andĩki a Maandĩko ma Kĩhibirania. Hĩndĩ ĩrĩa Jesu okire gũkũ thĩ, andĩki-Watho maarĩ andũ maathomeire ũhoro wa Watho. Nĩ maareganaga na Jesu.​—Eza 7:6; Mar 12:​38, 39; 14:1.

• Araika.

  Kiumanĩte na kiugo gĩa Kĩhibirania mal·ʼakhʹ na gĩa Kĩngiriki agʹge·los. Ciugo icio cierĩ ciugĩte “mũtũmwo” no itaũragwo “mũraika” rĩrĩa ikwaria ũhoro wa mũtũmwo wa kĩĩroho. (Kĩa 16:7; 32:3; Jak 2:25; Kũg 22:8) Araika nĩ ciũmbe irĩ hinya cia kĩĩroho, ciombirũo nĩ Ngai tene mbere ya andũ kũũmbwo. Thĩinĩ wa Bibilia ningĩ nĩ metagwo “atheru ngiri nyingĩ,” “ariũ a Ngai,” na “njata cia rũcinĩ.” (Gũc 33:2; Ayu 1:6; 38:7; Jud 14) Matiombirũo marĩ na ũhoti wa gũciara araika angĩ tao ĩndĩ o ũmwe wao nĩ kũũmbwo ombirũo. Mũigana wao nĩ makĩria ma milioni igana rĩmwe. (Da 7:10) Bibilia yonanagia atĩ o ũmwe wao nĩ arĩ rĩĩtwa rĩake na ngumo itiganĩte, o na kũrĩ ũguo marĩ na wĩnyihia nĩ maregaga gũthathaiyo, na aingĩ ao o na nĩ maregaga kũguũria marĩĩtwa mao. (Kĩa 32:29; Lu 1:26; Kũg 22:​8, 9) Makoragwo na ũnene ũtiganĩte na mawĩra ma mĩthemba mĩingĩ, ta gũtungatĩra mbere ya gĩtĩ kĩa ũnene kĩa Jehova, gũtwara ndũmĩrĩri ciake, gũteithia ndungata ciake gũkũ thĩ, kũhingia matuĩro ma Ngai, na kũnyita mbaru wĩra wa kũhunjia ũhoro ũrĩa mwega. (2Ath 19:35; Thab 34:7; Mat 4:11; Lu 1:​30, 31; Kũg 5:11; 14:6) Mahinda-inĩ marĩa maroka nĩ marĩnyita Jesu mbaru mbaara-inĩ ya Hari-Magedoni.​—Kũg 19:​14, 15.

• Areopago.

  Nĩ kĩrĩma kĩnene kĩrĩ Athene, mwena wa rũgongo wa Akropoli. Ningĩ nĩrĩo rĩĩtwa rĩa kĩama (igooti) kĩrĩa gĩacemanagĩria ho. Paulo aatwarirũo Areopago nĩ arũmĩrĩri a Sitoiko na Epikurio nĩguo ataarĩrie wĩtĩkio wake.​—Atũ 17:19.

• Arũmĩrĩri a Herode.

  Ningĩ nĩ meetagwo Aherodia. Maarĩ arũmĩrĩri a kĩama kĩanyitaga mbaru mĩoroto ya gĩũteti ya Herode arĩa maathanaga marĩ rungu rwa Aroma. No kũhoteke Asadukai amwe maarĩ a kĩama kĩu. Arũmĩrĩri acio a Herode nĩ maanyitanĩire na Afarisai kũregana na Jesu.​—Mar 3:6.

• Arũmĩrĩri a ũrutani wa Epikurio.

  Nĩ arũmĩrĩri a mũthomi Mũngiriki wetagwo Epikurio (341-270 M.K.). Ũrutani wao woigaga atĩ gĩkeno kĩa mũndũ we mwene nĩguo muoroto ũrĩa mũnene ũtũũro-inĩ.​—Atũ 17:18.

• Arũmĩrĩri a ũrutani wa Sitoiko.

  Kĩarĩ gĩkundi kĩa athomi Angiriki arĩa meetĩkĩtie atĩ gĩkeno kiumanaga na gũtũũra kũringana na mwĩcirĩrie mwega na maũndũ ma ndũire. Kũringana nao, mũndũ ũrĩa mũũgĩ biũ ndaatindanagĩrĩra na ruo kana mĩago.​—Atũ 17:18.

• Asadukai.

  Nĩ gĩkundi kĩarĩ ngumo kĩa ndini ya Ayahudi kĩa andũ maarĩ atongu o hamwe na athĩnjĩri-Ngai na kĩarĩ na wathani mũnene igũrũ rĩa maũndũ marĩa meekagwo thĩinĩ wa hekarũ. Nĩ maareganaga na irĩra cia andũ iria ciarũmagĩrĩrũo nĩ Afarisai o na mawĩtĩkio mangĩ ma Afarisai. Matietĩkĩtie ũhoro wa kũriũka o na atĩ nĩ kũrĩ araika. Nĩ maareganaga na Jesu.​—Mat 16:1; Atũ 23:8.

• Asamaria.

  Kiugo kĩu tene kĩarũgamagĩrĩra Aisiraeli a ũthamaki wa rũgongo wa mĩhĩrĩga ĩrĩa ikũmi, no thutha wa Asamaria gũtoorio nĩ Asiria mwaka wa 740 M.K., o na andũ ageni arĩa maarehirũo nĩ Asiria nĩ meetagwo Asamaria. Mahinda-inĩ ma Jesu, rĩĩtwa rĩu rĩtiahũthagĩrũo kũrũgamĩrĩra rũrĩrĩ kana gĩcigo gĩa gĩũteti, no rĩarũgamagĩrĩra gĩkundi kĩa ndini kĩrĩa gĩakoragwo hakuhĩ na Shekemu na Samaria ya tene. Arũmĩrĩri a gĩkundi kĩu maarĩ na mawĩtĩkio ngũrani na ma ndini ya Ayahudi.​—Joh 8:48.

• Aselgeia.​—

  Rora MĨTUGO YA RŨTŨRĨKO.

• Asia.

  Thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki, nĩ rĩĩtwa rĩa gĩcigo kĩrĩa kĩarĩ rungu rwa Roma, icunjĩ imwe ciakĩo ciarĩ kũrĩa ũmũthĩ gũkoragwo kũrĩ mwena wa ithũĩro wa Turkey, o hamwe na icigĩrĩra imwe, ta Samosi na Patimosi. Taũni yakĩo nene yarĩ Efeso.​—Atũ 20:16; Kũg 1:4.

• Baali.

  Yarĩ ngai ya Akanaani watuĩkaga nĩwe mwene igũrũ na mũheani wa mbura na hinya wa ũciari. Ningĩ rĩĩtwa “Baali” nĩ rĩahũthagĩrũo rĩrĩ rĩĩtwa rĩa ngai ingĩ nini cia kũu. Kiugo kĩu na Kĩhibirania kiugĩte “Mwene; Mwathi.”​—1Ath 18:21; Ro 11:4.

• Beelizebuli.

  Nĩ rĩĩtwa rĩhũthagĩrũo harĩ Shaitani, o we mũnene, kana mũtongoria wa ndaimono. No kũhoteke rĩarutirũo harĩ Baali-zebubu, Baali ũrĩa wathathayagio nĩ Afilisiti thĩinĩ wa Ekironi.​—2Ath 1:3; Mat 12:24.

C

• Ciama; Mawĩra manene.

  Nĩ ciĩko kana maũndũ makĩrĩte mahinya mothe marĩa moĩkaine nĩ andũ na makuruhithanagio na hinya ũkĩrĩte wa ndũire. Rĩmwe na rĩmwe ciugo ta “maũndũ ma magegania,” na “morirũ” nĩ ihũthagĩrũo thĩinĩ wa Bibilia ta ũrĩa ciugo ciama na mawĩra manene ihũthagĩrũo.​—Mat 11:20; Atũ 4:22; Ahi 2:4.

D

• Dekapoli.

  Nĩ gĩkundi kĩa matũũra ma Ngiriki, kĩambĩrĩria-inĩ maakoragwo marĩ matũũra ikũmi (kuumana na kiugo gĩa Kĩngiriki deʹka, kuuga “ikũmi,” na poʹlis, “itũũra”). Ningĩ norĩo rĩarĩ rĩĩtwa rĩa gĩcigo kĩa mwena wa irathĩro wa Iria rĩa Galili na Rũũĩ rwa Jorodani, kũrĩa matũũra maingĩ mamo maarĩ. Maarĩ gatũũrũ ka ũndũire na ũhũri biacara wa Kĩngiriki. Jesu nĩ aagereire gĩcigo-inĩ kĩu, no gũtirĩ handũ honanagia atĩ nĩ oimire aceereire itũũra o na rĩmwe rĩa macio.​—Mat 4:25; Mar 5:20.

• Dinari.

  Nĩ mbia ya betha yahũthagĩrũo thĩinĩ wa Roma yakoragwo na ũritũ wa ngiramu ta 3.85 (oz t 0.124) na mwena ũmwe yacoretwo mbica ya Kaisari. Dinari ĩmwe yarĩ mũcara wa mũthenya ũmwe na nĩyo Aroma meetagia ĩrĩ mbia cia “igooti” kuuma kũrĩ Ayahudi.​—Mat 22:17; Lu 20:24.

• Drakma.

  Thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki, kiugo gĩkĩ kĩonanagia mbia ya betha ya Kĩngiriki, ĩrĩa hĩndĩ ĩyo yakoragwo na ũritũ wa ngiramu 3.4 (oz t 0.109).​—Mat 17:24.

F

• Farati.

  Nĩruo rũũĩ rũrĩa rũraihu mũno na rwa bata mũno thĩinĩ wa Asia ya Mũhuro, na nĩ rũmwe rwa njũũĩ iria igĩrĩ nene thĩinĩ wa Mesopotamia. Rũgwetetwo riita rĩa mbere thĩinĩ wa Kĩambĩrĩria 2:14 rũrĩ rũmwe rwa njũũĩ iria inya cia Edeni. Nĩruo rwarĩ mũhaka mwena wa rũgongo wa bũrũri ũrĩa Aisiraeli maahetwo.​—Kĩa 15:18; Kũg 9:14; 16:12.

• Firauni.

  Nĩ rĩĩtwa rĩaheagwo athamaki a Misiri. Bibilia nĩ ĩgwetete Firauni atano na marĩĩtwa (Shishaka, So, Tirihaka, Neko, na Hofira), no acio angĩ ndĩmagwetete, ta arĩa maarĩ kuo hĩndĩ ya Iburahimu, Musa, na Jusufu.​—Tham 15:4; Ro 9:17.

G

• Gĩathĩ gĩa Kwamũrũo.

  Warĩ mũthenya ũmwe o mwaka wa kũririkana gũtherio kwa hekarũ thutha wa gũthahio nĩ Antiokasi Epifane. Gĩkũngũĩro kĩu kĩaambagĩrĩria Kislevu 25 na gĩakoragwo kĩrĩ gĩa thikũ inyanya.​—Joh 10:22.

• Gĩathĩ kĩa Mahema.

  Ningĩ nĩ gĩtagwo Gĩathĩ gĩa Ithũnũ, kana Gĩathĩ kĩa Magetha. Gĩekagwo mweri wa Kĩhibirania wa Ethanimu 15-21. Gĩakoragwo kĩrĩ gĩa gũkũngũĩra magetha mũthia-inĩ wa mwaka wa ũrĩmi harĩ Isiraeli na rĩakoragwo rĩrĩ ihinda rĩa gũkena na gũcokia ngatho nĩ ũndũ wa Jehova kũrathima mĩmera yao. Hĩndĩ ya gĩathĩ kĩu, andũ maaikaraga thĩinĩ wa ithũnũ, kana tũnyamũ tũhaana tũnyũmba, nĩguo meririkanie ũhoro wa Thama ya kuuma Misiri. Kĩarĩ kĩmwe gĩa ciathĩ ithatũ iria arũme maathĩtwo mathiage Jerusalemu gũkũngũĩra.​—Ala 23:34; Eza 3:4; Joh 7:2.

• Gĩathĩ kĩa Mĩgate Ĩtarĩ Mĩimbie.

  Gĩakoragwo kĩrĩ gĩathĩ kĩa mbere o mwaka harĩ ciathĩ iria ithatũ nene cia Aisiraeli. Kĩaambagĩrĩria Nisani 15, mũthenya ũrĩa warũmagĩrĩra Pasaka, na gĩgathiĩ na mbere mĩthenya mũgwanja. Hĩndĩ ĩyo no mĩgate mĩimbie tu ĩngĩarĩirũo, andũ makĩĩririkania Thama ya kuuma Misiri.​—Tham 23:15; Mar 14:1.

• Gĩcunjĩ gĩa ikũmi.

  Nĩ gĩcunjĩ gĩa ikũmi kĩa indo, kĩrĩa kĩheanagwo kana gĩkarĩhwo, na makĩria nĩ ũndũ wa maũndũ ma kĩĩndini. (Mal 3:10; Gũc 26:12; Mat 23:23; Ahi 7:5) Rungu rwa Watho wa Musa, gĩcunjĩ gĩa ikũmi kĩa magetha ma mũgũnda na kĩa mahiũ marĩa mongererekete rũũru-inĩ ciaheagwo Alawii irĩ cia kũmahingĩria mabataro mao o mwaka. Alawii maacokaga makahe athĩnjĩri-Ngai a nyũmba ya Haruni gĩcunjĩ gĩa ikũmi kĩa indo icio maaheagwo nĩguo mahingie mabataro mao. Ningĩ nĩ gwakoragwo na maruta mangĩ ma gĩcunjĩ gĩa ikũmi. Akristiano matiathĩtwo marutage gĩcunjĩ gĩa ikũmi.

• Gĩkundi kĩa nyamũkano.

  Nĩ gĩkundi kĩa andũ kĩrarũmĩrĩra ũrutani mũna kana mũtongoria mũna na gĩgakorũo na mawĩtĩkio ma kĩo. Ciugo icio ihũthĩrĩtwo harĩ ikundi igĩrĩ ciarĩ ngumo ciamũkĩte harĩ ndini ya Ayahudi, nĩcio Afarisai na Asadukai. Ningĩ andũ arĩa mataarĩ Akristiano nĩ meetaga Ũkristiano “gĩkundi kĩa nyamũkano” kana “gĩkundi kĩa nyamũkano kĩrĩa kĩa Anazarini,” tondũ hihi meeciragia atĩ waamũkĩte harĩ ndini ya Ayahudi. Thutha-inĩ nĩ kwagĩire na ikundi cia nyamũkano thĩinĩ wa kĩũngano gĩa Gĩkristiano; thĩinĩ wa Kũguũrĩrio nĩ hagwetetwo “nyamũkano ya Nikolai.”​—Atũ 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Kũg 2:6; 2Pe 2:1.

• Gĩkunĩko kĩa ũiguano.

  Nĩ gĩkunĩko kĩa ithandũkũ rĩa kĩrĩkanĩro, na mbere yakĩo nĩho mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa mũnene aaminjaminjagia thakame ya magongona ma mehia Mũthenya wa Ũiguithanio. Kiugo gĩa Kĩhibirania kĩrĩa gĩtaũrĩtwo kiumanĩte na kiugo kiugĩte “kũhumbĩra (mehia)” kana hihi “kũhuura (mehia).” Gĩkunĩko kĩu gĩathondeketwo na thahabu, na kĩarĩ na makerubi erĩ, marĩ mĩico-inĩ yakĩo yerĩ. Rĩmwe na rĩmwe nĩ gĩtagwo o “gĩkunĩko.”​—Tham 25:​17-22; 1Maũ 28:11; Ahi 9:5.

• Gĩkũnjo.

  Nĩ gĩcunjĩ kĩa rũũa kana marura, kĩandĩkĩtwo mwena ũmwe, kĩrĩa gĩakũnjagĩrĩrio kamũtĩ-inĩ. Maandĩko maandĩkagwo na magakobio ikũnjo-inĩ, icio nĩcio ciahũthagĩrũo irĩ mabuku ihinda-inĩ rĩrĩa Bibilia yaandĩkagwo.​—Lu 4:​17-20; 2Ti 4:13.

• Gĩtaama.

  Nĩ gĩtambaya gĩatumĩtwo wega na gĩkagemio na mĩcoro ya makerubi na kĩahakanĩtie Harĩa Hatheru na Harĩa Hatheru Mũno thĩinĩ wa hema ya gũtũnganwo na thĩinĩ wa hekarũ.​—Tham 26:31; 2Maũ 3:14; Mat 27:51; Ahi 9:3.

• Gĩthaku gĩa Suleimani.

  Matukũ-inĩ ma Jesu, haarĩ handũ hagite thĩinĩ wa hekarũ ha kũhĩtũkĩra mwena wa irathĩro wa nja, na andũ meetĩkĩtie atĩ haarĩ matigari ma hekarũ ya Suleimani. Jesu nĩ aagereire ho “hĩndĩ ya heho,” na Akristiano a tene nĩ maacemanagia ho gũthathaiya.​—Joh 10:​22, 23; Atũ 5:12.

• Gĩtĩ gĩa cira.

  Nĩ handũ haakoragwo hakĩtwo harĩ igũrũ haambatagwo na ngathĩ, na nĩho atongoria maaikaraga makĩarĩria kĩrĩndĩ na makĩmenyithania matua mao. Ciugo “gĩtĩ gĩa cira kĩa Ngai” na “gĩtĩ gĩa cira gĩa Kristo” irũgamagĩrĩra mũbango wa Jehova wa gũtuĩra andũ.​—Ro 14:10; 2Ko 5:10; Joh 19:13.

• Gĩtugĩ.

  Nĩ kĩndũ gĩakĩtwo kĩrũgamĩte gĩa kũnyitĩrĩra. Itugĩ ta icio nĩ ciahũthĩrirũo hekarũ-inĩ na nyũmba-inĩ ya mũthamaki ĩrĩa yaakirũo nĩ Suleimani. Thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki kĩhũthĩrĩtwo na njĩra ya ngerekano kuonania kũnyitĩrĩra (1Ti 3:15) kana kĩndũ gĩtangĩenyenyeka (Kũg 3:12).​—Ati 16:29; 1Ath 7:21.

• Gũcakaya.

  Nĩ njĩra ya kuonania kĩeha nĩ ũndũ wa gũkuĩrũo kana thĩna ũngĩ. Mahinda-inĩ ma Bibilia, warĩ mũtugo gũcakaya kwa ihinda rĩigana ũna. Makĩria ma kũrĩra maanĩrĩire, arĩa maracakaya meekĩraga nguo cia mwanya, makehaka mũhu mũtwe, magatembũranga nguo ciao, na makehũrahũra gĩthũri. Arĩa maarĩ njorua cia gũcakaya rĩmwe na rĩmwe nĩ meetagwo mathiko-inĩ.​—Es 4:3; Mat 11:17; Mar 5:38; Joh 11:33; Kũg 21:4.

• Gũitĩrĩria maguta.

  Kiugo gĩa Kĩhibirania kĩrĩa gĩtaũrĩtwo kiugĩte “kũhaka handũ kĩndũ ta maĩ.” Maguta maaitagĩrĩrio mũndũ kana kĩndũ kuonania kwamũrũo nĩ ũndũ wa ũtungata wa mwanya. Thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki, kiugo kĩu ningĩ nĩ kĩhũthĩrĩtwo ũhoro-inĩ wa gũitĩrĩrio roho mũtheru kwa arĩa mamũrĩtwo makagĩa na kĩĩrĩgĩrĩro gĩa gũthiĩ igũrũ.​—Tham 28:41; 1Sa 16:13; Lu 4:18; Atũ 10:38; 2Ko 1:21.

• Gũkorũo kuo.

  Kũndũ kũmwe thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki, ciugo icio itaaragĩria gũkorũo kuo kwa Jesu Kristo arĩ mũthamaki kuuma hĩndĩ ĩrĩa aatuirũo Mũthamaki wa Kĩĩmesia na njĩra ĩtaroneka matukũ-inĩ maya ma kũrigĩrĩria ma mũtabarĩre wa maũndũ. Gũkorũo kuo gwa Kristo ti kuuga oke acoke athiĩ o na ihenya, no nĩ ũndũ wa ihinda inene.​—Mat 24:3.

• Gũthera.

  Thĩinĩ wa Bibilia, kiugo gĩkĩ gĩtiaragia o ũhoro wa ũtheru wa mwĩrĩ no ningĩ nĩ kĩaragia ũhoro wa mũndũ gũtũũria kana gũcokerera ũhoro wa gũkorũo atarĩ na kameni, karoro, na eyeheranĩtie na ũndũ o wothe ũngĩmũhaka gĩko, ũmũthaahie, kana ũmũthũkie kĩĩmĩtugo kana kĩĩroho. Watho-inĩ wa Musa, kiugo gĩkĩ kĩaragia ũhoro wa mũndũ gũkorũo arĩ mũtheru kũringana na Watho.​—Ala 10:10; Thab 51:7; Mat 8:2; 1Ko 6:11.

H

• Hadesi.

  Nĩ kiugo gĩa Kĩngiriki kiugaga ũndũ ũmwe na kiugo gĩa Kĩhibirania “Sheoli.” Gĩtaũrĩtwo “Mbĩrĩra” (ndemwa nene) kuonania kũrĩa andũ mathikagwo.​—Rora MBĨRĨRA.

• Harĩa Hatheru.

  Kanyũmba ka mbere karĩa kaarĩ kanene ka hema ya gũtũnganwo kana ka hekarũ, na kaarĩ ngũrani na karĩa ga thĩinĩ mũno karĩa geetagwo Harĩa Hatheru Mũno. Thĩinĩ wa hema ya gũtũnganwo, Harĩa Hatheru haakoragwo na mũtĩ wa thahabu wa kũigĩrĩrũo matawa, kĩgongona gĩa thahabu kĩa ũbumba, metha ya mĩgate ya magongona, na indo cia thahabu; na thĩinĩ wa hekarũ haakoragwo na kĩgongona gĩa thahabu, mĩtĩ ikũmi ya thahabu ya kũigĩrĩrũo matawa na metha ikũmi cia mĩgate ya magongona.​—Tham 26:33; Ahi 9:2.

• Harĩa hatheru ha hekarũ.

  Nĩ handũ haamũre ha ũthathaiya, handũ hatheru. O na kũrĩ ũguo, kaingĩ ciugo icio ciaragia ũhoro wa hema ya gũtũnganwo kana hekarũ ya Jerusalemu. Ningĩ ciugo icio nĩ ihũthagĩrũo kwaria ũhoro wa gĩikaro kĩa Ngai kũrĩa igũrũ.​—Tham 25:​8, 9; 2Ath 10:25; 1Maũ 28:10; Kũg 11:19.

• Harĩa Hatheru Mũno.

  Nĩ kanyũmba karĩa kaarĩ thĩinĩ mũno hema-inĩ ya gũtũnganwo na hekarũ-inĩ, harĩa ithandũkũ rĩa kĩrĩkanĩro rĩaigagwo. Tiga Musa, mũndũ ũrĩa tu wetĩkĩrĩtio gũtonya Harĩa Hatheru Mũno nĩ mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa mũnene, na aatonyaga o riita rĩmwe mwaka hĩndĩ ya Mũthenya wa Ũiguithanio.​—Tham 26:33; Ala 16:​2, 17; 1Ath 6:16; Ahi 9:3.

• Hari-Magedoni.

  Kiumanĩte na kiugo gĩa Kĩhibirania Har Meghid·dohnʹ, kĩrĩa kiugĩte “Kĩrĩma kĩa Megido.” Kiugo kĩu gĩkuruhithanagio na “mbaara ĩrĩa nene ya mũthenya ũrĩa mũnene wa Ngai Mwene Hinya Wothe.” rĩrĩa “athamaki a thĩ yothe” maracokanĩrĩra nĩguo marũe mbaara na Jehova. (Kũg 16:​14, 16; 19:​11-21)​—Rora THĨNA ŨRĨA MŨNENE.

• Hekarũ.

  Nĩ nyũmba yaakirũo thĩinĩ wa Jerusalemu ĩgĩcoka ithenya rĩa hema ya gũtũnganwo ĩrĩ gatũũrũ ka ũthathaiya harĩ Aisiraeli. Hekarũ ya mbere yaakirũo nĩ Suleimani na ĩkĩmomorũo nĩ Ababuloni. Ya kerĩ yaakirũo nĩ Zerubabeli thutha wa gũcoka kuuma ithamĩrio Babuloni na thutha ũcio ĩgĩakwo rĩngĩ nĩ Herode Ũrĩa Mũnene. Rĩmwe na rĩmwe nĩ ĩĩtagwo o “nyũmba.”​​—Mat 21:13; Lu 11:51; 1Maũ 29:1; 2Maũ 2:4; Mat 24:1.

• Herime.

  Nĩ ngai ya Angiriki, mũrũ wa Zeu. Hĩndĩ ĩrĩa maarĩ Lusitera, Paulo nĩ eetirũo Herime mecirĩtie atĩ nĩwe ngai ĩyo ĩrĩa yoonagwo ĩrĩ mũtũmwo wa ngai na ĩkonwo ĩrĩ ngai ya ũhoti wa kwaria wega.​—Atũ 14:12.

• Herode.

  Nĩ rĩĩtwa rĩa famĩlĩ ĩrĩa yaathaga Ayahudi ĩheetwo wathani kuuma Roma. Wa mbere aarĩ Herode Ũrĩa Mũnene, ũrĩa warĩ ngumo nĩ ũndũ wa gwaka hekarũ rĩngĩ thĩinĩ wa Jerusalemu na gwathana twana tũũragwo akĩgeria kũũraga Jesu. (Mt 2:16; Lu 1:5) Herode Arikelau na Herode Antipa, ariũ a Herode Ũrĩa Mũnene, nĩo maamũrirũo gwathana icigo-inĩ imwe cia kũrĩa Ithe aathanaga. (Mt 2:22) Antipa aarĩ ũmwe wa arĩa ana maathanaga, na oĩkaine mũno ta “mũthamaki,” na nĩwe waathanaga ihinda-inĩ rĩa mĩaka ĩtatũ na nuthu ya ũtungata wa Kristo o nginya ihinda rĩa Atũmwo mũrango wa 12. (Mar 6:​14-17; Lu 3:​1, 19, 20; 13:​31, 32; 23:​6-15; Atũ 4:27; 13:1) Thutha ũcio, Herode Agiripa I, mũcũkũrũ wa Herode Ũrĩa Mũnene, akĩũragwo nĩ mũraika wa Ngai thutha wa gwathana gwa kahinda kanini. (Atũ 12:​1-6, 18-23) Nake mũrũwe, Herode Agiripa II, agĩcoka ithenya rĩake agĩathana o nginya hĩndĩ ĩrĩa Ayahudi maareganire na wathani wa Roma.​—Atũ 23:35; 25:​13, 22-27; 26:​1, 2, 19-32.

• Hitho ya Ngai.

  Nĩ ũndũ uumanĩte na Ngai na ũkonainie na muoroto wake, ũikaraga ũtaguũrĩtio nginya hĩndĩ ĩrĩa yagĩrĩire, na aũguũragĩria o arĩa athuuraga kũguũrĩria.​—Mar 4:11; Kol 1:26.

• Hĩa cia kĩgongona.

  Nĩ mĩthia yacomokete na nja ta hĩa kona-inĩ inya cia igongona imwe.​—Ala 8:15; 1Ath 2:28; Kũg 9:13.

I

• Icoki.

  Nĩ mũtĩ wacuuragio mĩrigo mĩthia-inĩ yerĩ ũkaigĩrĩrũo kĩande-inĩ kĩa mũndũ, kana mũtĩ waigagĩrĩrũo ũkĩranĩtie ngingo-inĩ cia nyamũ igĩrĩ (kaingĩ ciakoragwo irĩ ngʼombe) rĩrĩa iragucia mũraũ kana gĩkaari. Icoki nĩ rĩahũthagĩrũo na njĩra ya ngerekano kuonania ũkombo kana mũndũ gwathwo nĩ ũngĩ tondũ kaingĩ ngombo ciahũthagĩra macoki gũkuua mĩrigo mĩritũ. Ningĩ nĩ rĩonanagia ũhinyanĩrĩria na mĩnyamaro. Kweheria kana kuuna icoki kuoonanagia gũkũũrũo kuumana na ũkombo, ũhinyanĩrĩria na kũhũthĩrũo ũũru.​—Ala 26:13; Mat 11:​29, 30.

• Igongona.

  Nĩ kĩndũ kĩrutagĩrũo Ngai gĩa kuonania ngatho, kuumbũra mahĩtia, na gũcokia ũiguano mwega hamwe nake. Kuuma o hĩndĩ ya Habili, andũ nĩ maarutaga magongona matiganĩte meyendeire, ta magongona ma nyamũ, o nginya hĩndĩ ĩrĩa kĩrĩkanĩro kĩa Watho wa Musa kĩoonanirie atĩ nĩ maabataraga kũruta magongona macio. Magongona ma nyamũ matiabataranagia rĩngĩ thutha wa Jesu kũruta muoyo wake ũrĩ igongona ikinyanĩru, no Akristiano nĩ mathiaga na mbere kũrutĩra Ngai magongona ma kĩĩroho.​—Kĩa 4:4; Ahi 13:​15, 16; 1Joh 4:10.

• Igongona rĩa mehia.

  Nĩ igongona mũndũ aarutaga angĩakorirũo ekĩte mehia atekwenda nĩ ũndũ wa kwaga gũkinyanĩra. Nyamũ itiganĩte ta ndegwa na ndirahũgĩ nĩ ciarutagwo magongona, gũkĩringana na maũndũ o hamwe na ũhoti wa mũndũ ũcio wĩhĩtie.​—Ala 4:​27, 29; Ahi 10:8.

• Iheo cia tha.

  Iheo iria ciaheanagwo cia gũteithia mũndũ ũrĩ na thĩna. Iheo icio itigwetetwo ĩmwe kwa ĩmwe thĩinĩ wa Maandĩko ma Kĩhibirania, no Watho nĩ werĩte Aisiraeli maũndũ marĩa maagĩrĩirũo gwĩkĩra athĩni.​—Mat 6:2.

• Ihiga inene rĩa gĩthĩi.

  Nĩ ihiga rĩa gĩthiũrũrĩ rĩaigagĩrĩrũo igũrũ rĩa ihinga rĩngĩ o tarĩo na rĩahũthagĩrũo gũthĩa mũtu. Ihiga rĩa thĩ rĩekagĩrũo kĩndũ ta cuma gatagatĩ na nĩkĩo kĩanyitagĩrĩra ihiga rĩa igũrũ. Mahinda-inĩ ma Bibilia, ithĩi cia moko iria ciathiũrũrũkagio nĩ atumia nĩcio ciahũthagĩrũo mĩciĩ mĩingĩ. Tondũ gĩthĩi kĩu kĩa moko nĩkĩo famĩlĩ ciahũthagĩra kũhaarĩria irio cia o mũthenya, Watho wa Musa nĩ wagirĩtie mũndũ gũkĩoya kana kuoya ihiga rĩakĩo rĩa igũrũ rĩrũgamĩrĩre thiirĩ. Ithĩi iria nene cia mũthemba ũcio ciathiũrũrũkagio nĩ nyamũ.​—Gũc 24:6; Mar 9:42.

• Ihiga rĩa kona.

  Nĩ ihiga rĩakagwo kona-inĩ ya nyũmba harĩa thingo igĩrĩ icemanĩirie, na nĩ rĩa bata harĩ gũcinyitithania. Ihiga rĩu rĩa bata mũno nĩrĩo rĩarĩ ihiga rĩa kona rĩa mũthingi; ihiga rĩrĩ na hinya nĩrĩo rĩathuuragwo gũgĩakwo nyũmba cia mũingĩ kana thingo cia itũũra. Kiugo kĩu nĩ kĩhũthĩrĩtwo na njĩra ya mũhaano harĩ kĩambĩrĩria gĩa thĩ, na Jesu etĩtwo “ihiga rĩrĩa rĩa mũthingi rĩa kona” rĩa kĩũngano gĩa Gĩkristiano, kĩrĩa kĩringithanĩtio na nyũmba ya kĩĩroho.​—Ef 2:20; Ayu 38:6.

• Ikũnjo cia njũa.

  Nĩ njũa cia ngʼondu, mbũri, kana njaũ, iria ciakoragwo ithondeketwo irĩ cia kwandĩkĩra. Ciakoragwo irĩ cia gũtũũra gũkĩra marura na nĩ ciahũthagĩrũo gũthondeka ikũnjo cia Bibilia. No kũhoteke atĩ ikũnjo cia njũa iria Paulo eerire Timotheo amũtwarĩre ciarĩ cia Maandĩko mamwe ma Kĩhibirania. Ikũnjo imwe cia Iria rĩa Cumbĩ ciaandĩkĩtwo njũũa-inĩ.​—2Ti 4:13.

• Iluriko.

  Nĩ gĩcigo kĩarĩ rungu rwa Roma mwena wa rũgongo wa Ngiriki. Paulo nĩ aathiire nginya kuo arĩ ũtungata-inĩ wake, no gũtigwetetwo kana nĩ aahunjirie kuo kana no gũkinya aakinyire kuo.​—Ro 15:19.

• Iria rĩa mwaki.

  Nĩ handũ ha mũhaano harĩa ‘hakanaga mwaki na ũbiriti,’ na noho hetĩtwo “gĩkuũ kĩrĩa gĩa kerĩ.” Ehia arĩa materiraga, Mũcukani, o na gĩkuũ na Mbĩrĩra (kana, Hadesi) igaikio kuo. Gũkorũo atĩ kĩũmbe kĩa roho o hamwe na gĩkuũ na Hadesi nĩ igaikio kuo, indo itangĩcinwo na mwaki, kũronania atĩ iria rĩu rĩrũgamĩrĩire kũniinwo tene na tene, no ti kũherithio tene na tene.​—Kũg 19:20; 20:​14, 15; 21:8.

• Irigithathi.

  Kiugĩte mũrũ wa mbere harĩ Ithe. Mahinda-inĩ ma Bibilia, mũrũ wa irigithathi aakoragwo aheetwo gĩtĩo mũno thĩinĩ wa famĩlĩ na nĩwe watongoragia maũndũ ma mũciĩ ithe akua. Makĩria ma gũkorũo arĩ irigithathi rĩa Jehova, Jesu nĩwe warĩ irigithathi harĩ ũũmbi wothe na wa mbere kuuma kũrĩ arĩa akuũ.​—Kĩa 25:33; Tham 11:5; Kol 1:15; Kũg 1:5.

• Irio cia Hwaĩ-inĩ cia Mwathani.

  Nĩ irio ikoragwo na mũgate ũtarĩ mwĩkĩre ndawa ya kũimbia o hamwe na ndibei iria irũgamagĩrĩra mwĩrĩ na thakame ya Kristo; kĩririkano gĩa gĩkuũ kĩa Jesu. Tondũ Akristiano nĩ maathĩtwo nĩ Maandĩko maririkanage ũndũ ũcio, nĩkĩo wĩtagwo “Kĩririkano.”​—1Ko 11:​20, 23-26.

• Isiraeli.

  Nĩ rĩĩtwa rĩrĩa Ngai aaheire Jakubu. Rĩacokire kũhũthagĩrũo harĩ njiarũa ciake ciothe irĩ hamwe. Njiarũa cia ariũ arĩa 12 a Jakubu kaingĩ nĩ cietagwo ciana cia Isiraeli, nyũmba ya Isiraeli, andũ a Isiraeli, kana Aisiraeli. Isiraeli ningĩ nĩ rĩahũthagĩrũo rĩrĩ rĩĩtwa rĩa mĩhĩrĩga ikũmi ya ũthamaki wa mwena wa rũgongo ĩrĩa yaamũkire kuuma harĩ ũthamaki wa mũhuro, na thutha ũcio rĩkĩhũthĩrũo rĩrĩ rĩĩtwa rĩa Akristiano arĩa aitĩrĩrie maguta, “Isiraeli a Ngai.”​—Ga 6:16; Kĩa 32:28; Atũ 4:10; Ro 9:6.

• Ithandũkũ rĩa kĩrĩkanĩro.

  Rĩathondeketwo na mbaũ cia mũgaa na rĩkaarũo thahabu na igũrũ, na rĩaigagwo Harĩa Hatheru Mũno hema-inĩ ya gũtũnganwo na thutha-inĩ Harĩa Hatheru Mũno ha hekarũ ĩrĩa yaakirũo nĩ Suleimani. Rĩarĩ na gĩkunĩko gĩa thahabu kĩrĩ na makerubi merĩ maroranĩte. Kĩndũ kĩrĩa kĩnene kĩaigĩtwo thĩinĩ warĩo nĩ mahiga marĩa merĩ maarĩ na Maathani Ikũmi.​—Gũc 31:26; 1Ath 6:19; Ahi 9:4.

• Ithirĩro rĩa mũtabarĩre wa maũndũ.

  Nĩ ihinda rĩa nginyagia mũico wa mũtabarĩre ũyũ wa maũndũ, kana maũndũ marĩa marĩ kuo, marĩa maratongorio nĩ Shaitani. Rĩkoretwo rĩrĩ kuo hĩndĩ ĩmwe na gũkorũo kuo gwa Kristo. Araika magĩtongorio nĩ Jesu, nĩ ‘makaamũrania arĩa aganu kuuma kũrĩ arĩa athingu’ na mamaniine. (Mat 13:​40-42, 49) Arutwo a Jesu nĩ meendaga kũmenya ũhoro wa hĩndĩ ya “ithirĩro” rĩu. (Mat 24:3) Atanacoka igũrũ, nĩ eerĩire arutwo ake atĩ nĩ angĩgaakorũo hamwe nao o nginya hĩndĩ ĩyo.​—Mat 28:20.

J

• Jakubu.

  Nĩ mũrũ wa Isaaka na Rebeka. Thutha-inĩ Ngai nĩ aamũheire rĩĩtwa Isiraeli, na agĩtuĩka ithe wa andũ a Isiraeli (arĩa ningĩ meetirũo Aisiraeli na thutha-inĩ Ayahudi). Nĩwe warĩ ithe wa ariũ 12 arĩa hamwe na njiarũa ciao maathondekire mĩhĩrĩga 12 ya rũrĩrĩ rwa Isiraeli. Rĩĩtwa Jakubu nĩ rĩathiire na mbere kũhũthĩrũo harĩ rũrĩrĩ kana andũ a Isiraeli.​—Kĩa 32:28; Mat 22:32.

• Jehanamu.

  Nĩ rĩĩtwa rĩa Kĩngiriki rĩa Mũkuru wa Hinomu, ũrĩa ũkoragwo mwena wa mũhuro wa Jerusalemu ya tene. (Je 7:31) Ũrathi nĩ woigĩte atĩ mĩĩrĩ ya andũ akuũ nĩ ĩngĩgaikio kũu. (Je 7:32; 19:6) Gũtirĩ ũira wonanagia atĩ nyamũ kana andũ nĩ maaikagio thĩinĩ wa Jehanamu nĩguo macinwo marĩ muoyo kana maherithio. Kwoguo kũndũ kũu gũtirũgamagĩrĩra handũ hatonekaga harĩa mĩoyo ya andũ ĩthiaga kũherithio tene na tene mwaki-inĩ. Handũ ha ũguo, Jehanamu yahũthagĩrũo nĩ Jesu na arutwo ake kũrũgamĩrĩra ituĩro rĩa tene na tene rĩa “gĩkuũ kĩrĩa gĩa kerĩ,” ũguo nĩ kuuga, kũniinwo gwa tene na tene, kwanangwo.​—Kũg 20:14; Mat 5:22; 10:28.

• Jehova.

  Bibilia ya New World Translation of the Holy Scriptures ĩhũthĩrĩte rĩĩtwa “Jehova” maita 237 thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki. Itua rĩa kũhũthĩra rĩĩtwa rĩa Ngai rĩĩhocetie harĩ maũndũ maya:

  1. Maandĩko ma Kĩhibirania marĩa maahũthagĩrũo mahinda-inĩ ma Jesu na atũmwo ake nĩ maarĩ na Tetragrammaton (ũguo nĩ kuuga, rĩĩtwa rĩa Ngai, rĩrũgamĩrĩirũo nĩ ndemwa iria inya cia Kĩhibirania יהוה) kũndũ kũingĩ.

  2. Matukũ-inĩ ma Jesu na atũmwo ake, Tetragrammaton nĩ cionekaga thĩinĩ wa Maandĩko ma Kĩhibirania marĩa maataũrĩtwo na Kĩngiriki.

  3. Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki mo mene nĩ moigaga atĩ Jesu nĩ aahũthagĩra rĩĩtwa rĩa Ngai kaingĩ na akarĩmenyithania kũrĩ andũ angĩ.​—Johana 17:​6, 11, 12, 26.

  4. Tondũ Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki nĩ maandĩko maatongoretio na roho wa Ngai marĩa moongereirũo harĩ Maandĩko ma Kĩhibirania, ũhoro wa gũtiga kũhũthĩra rĩĩtwa Jehova o ro rĩmwe nĩ ũranĩtwo na maandĩko macio mangĩ.

  5. Rĩĩtwa rĩa Ngai nĩ rĩonekaga rĩrĩ rĩandĩke na njĩra nguhĩhie thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki.​—Kũguũrĩrio 19:​1, 3, 4, 6.

  6. Maũndũ marĩa maandĩkagwo tene nĩ Ayahudi nĩ monanagia atĩ Akristiano arĩa maarĩ Ayahudi nĩ maahũthagĩra rĩĩtwa rĩa Ngai makĩandĩka.

  7. Athomi amwe a ũhoro wa Bibilia nĩ metĩkagĩra atĩ no kũhoteke rĩĩtwa rĩa Ngai nĩ rĩoonekaga thĩinĩ wa Maandĩko ma Kĩhibirania marĩa magwetetwo thĩinĩ wa Maandĩko ma Kĩngiriki.

  8. Bibilia nyingĩ iria itaũrĩtwo na thiomi makĩria ma igana rĩmwe nĩ ihũthagĩra rĩĩtwa rĩa Ngai thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki.

  Gũkĩrĩ ũguo-rĩ, harĩ na mũthingi mwega wa gũcokia rĩĩtwa rĩa Ngai, Jehova, thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki. Na ũguo nĩguo ataũri a New World Translation mekĩte. Nĩ maheete rĩĩtwa rĩa Ngai gĩtĩo mũno na matingĩtĩkĩra kweheria kĩndũ o na kĩmwe kĩrĩa kĩarĩ maandĩko-inĩ marĩa ma tene.​—Kũg 22:​18, 19.

• Juda.

  Mũrũ wa Jakubu wa kana ũrĩa waciarirũo nĩ mũtumia wake Lea. Hĩndĩ ĩrĩa aarĩ hakuhĩ gũkua, Jakubu nĩ aarathire atĩ mũthamaki mũnene na wa gũtũũra angĩkoima famĩlĩ-inĩ ya Juda. Jesu aaciarĩirũo famĩlĩ-inĩ ya Juda. Rĩĩtwa Juda ningĩ nĩ riugaga ũhoro wa rũrĩrĩ na thutha-inĩ ũthamaki ũrĩa wetanirio na Juda.​—Kĩa 29:35; 49:10; Ahi 7:14.

K

• Kaisari.

  Rĩarĩ rĩĩtwa rĩa famĩlĩ ĩmwe ya Roma rĩrĩa rĩacokire gũtuĩka rĩĩtwa rĩa atongoria a Roma. Augusto, Tiberio, na Kilaudio nĩ magwetetwo na marĩĩtwa thĩinĩ wa Bibilia, na o na gũtuĩka Nero ndagwetetwo na rĩĩtwa, o nake nĩ eetagwo ũguo. Kiugo “Kaisari” ningĩ nĩ kĩhũthĩrĩtwo thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki kuuga wathani wa andũ, kana wa Bũrũri.​—Mar 12:17; Atũ 25:12.

• Karumbeta.

  Nĩ kĩndũ gĩa cuma, kĩahuuhagwo kũmenyithia andũ ũndũ mũna na hĩndĩ ya nyĩmbo. Kaingĩ mũgambo wa tũrumbeta ũrũgamagĩrĩra na njĩra ya mũhaano kũmenyithanio kwa matuĩro ma Jehova kana maũndũ mangĩ moimanĩte na Ngai.​—1Ko 15:52; Kũg 8:7–11:15.

• Karũgamo ka mweri.

  Nĩ mũthenya wa mbere wa o mweri thĩinĩ wa karenda ya Ayahudi, ũrĩa woonagwo ũrĩ wa gũtũngana hamwe, gũkũngũĩra, na kũruta magongona ma mwanya. Matukũ ma thutha-inĩ, mũthenya ũcio nĩ watuĩkire gĩkũngũĩro kĩa mwanya kĩa bũrũri, na andũ matiarutaga wĩra mũthenya ũcio.​—Nda 10:10; 2Maũ 8:13; Kol 2:16.

• Kĩaramu.

  Nĩ rũthiomi rũkuhanĩrĩirie na rwa Kĩhibirania, na cierĩ ihũthagĩra ndemwa imwe. Tene rwaragio nĩ Aaramu no thutha-inĩ rũgĩtuĩka rũthiomi rwa kĩmabũrũri maũndũ-inĩ ma biacara na gũkinyanĩria ũhoro mothamaki-inĩ ma Siria na Babuloni. Ningĩ noruo rwahũthagĩrũo ũthamaki-inĩ wa Perisia. (Eza 4:7) Icunjĩ imwe cia ibuku rĩa Ezara, Jeremia, na Danieli ciandĩkirũo na Kĩaramu. Ciugo imwe cia Kĩaramu nĩ ihũthĩrĩtwo Maandĩko-inĩ ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki.​—Eza 4:8–6:18; 7:​12-26; Je 10:11; Mar 14:36; Atũ 9:36.

• Kĩgongona.

  Nĩ kĩndũ kana handũ hatũũgĩru hakĩtwo na tĩri, mahiga, ihiga rĩmwe inene, kana mĩtĩ ĩrĩ na cuma igũrũ harĩa magongona kana ũbumba ciarutagĩrũo hĩndĩ ya ũthathaiya. Thĩinĩ wa kanyũmba ka mbere ka hema na ka hekarũ, kwarĩ na ‘kĩgongona kĩnini gĩa thahabu’ gĩa kũrutĩrũo ũbumba. Gĩakĩtwo na mĩtĩ na igũrũ kĩarĩ gĩa thahabu. Nja ya hekarũ haarĩ na ‘kĩgongona kĩnenanene gĩa gĩcango’ gĩa kũrutĩrũo magongona ma njino. Igongona ningĩ nĩ ciakoragwo kuo ũthathaiya-inĩ wa maheeni.​—Tham 39:​38, 39; 1Ath 6:20; Mat 5:​23, 24; Lu 1:11; Atũ 17:23.

• Kĩhihĩro kĩa ndibei.

  Nĩ marima merĩ meenjagwo ihiga-inĩ, rĩmwe rĩrĩ igũrũ gũkĩra rĩrĩa rĩngĩ, na magakorũo na kamũtaro ga kũmanyitithania. Thabibũ ciahihwo irima-inĩ rĩa igũrũ, maĩ macio magatherera irima-inĩ rĩrĩa rĩrĩ kĩanda. Kiugo kĩu nĩ kĩhũthagĩrũo na njĩra ya mũhaano kuonania ituĩro rĩa Ngai.​—Kũg 19:15.

• Kĩmenyithia.

  Nĩ kĩndũ, gĩĩko, kana ũndũ wa mwanya wa kuonania ũndũ ũngĩ, wa ihinda rĩrĩ kana rĩrĩa rĩroka.​—Mat 24:3; Kũg 1:1.

• Kĩrĩkanĩro.

  Nĩ kũiguithanĩria, kana kũrĩkanĩra, gatagatĩ ka Ngai na andũ kana gatagatĩ ka andũ erĩ gwĩka kana kwaga gwĩka ũndũ mũna. Rĩmwe na rĩmwe mwena o ũmwe tu noguo wakoragwo na itemi harĩ kũhingia kĩrĩkanĩro (kĩrĩkanĩro kĩa mwena ũmwe tu, kĩu nĩ kĩĩranĩro). Mahinda-inĩ mangĩ mĩena yerĩ nĩ yakoragwo na itemi harĩ kũhingia kĩrĩkanĩro (kĩrĩkanĩro kĩa mĩena ĩrĩ). Makĩria ma irĩkanĩro iria Ngai aarĩkanĩire na andũ, Bibilia ningĩ nĩ ĩgwetaga irĩkanĩro gatagatĩ ka andũ, mĩhĩrĩga ya andũ, ndũrĩrĩ, kana ikundi. Irĩkanĩro imwe iria cianahutia andũ na njĩra nene nĩ iria Ngai aarĩkanĩire na Iburahimu, Daudi, rũrĩrĩ rwa Isiraeli (kĩrĩkanĩro kĩa Watho), na Isiraeli a Ngai (kĩrĩkanĩro kĩerũ).​—Kĩa 9:11; 15:18; 21:27; Tham 24:7; 2Maũ 21:7; Lu 22:29; Atũ 3:25; 2Ko 3:6; Ahi 8:6.

• Kĩrumi.

  Nĩ kũmakia mũndũ kana kwendera mũndũ kana kĩndũ ũndũ mũru. Ti ũndũ ũmwe na ciugo tu cia kũrumana kana gũkorũo na marakara manene. Kĩrumi kaingĩ nĩ ciugo ciarĩtio cia kũgweta kana kũratha ũndũ mũru, na hĩndĩ ĩrĩa cioigwo nĩ Ngai kana mũndũ ũngĩ ũrĩ na wathani, kĩrumi kĩu gĩkoragwo na hinya ta wa ũrathi.​—Kĩa 12:3; Nda 22:12; Mar 11:21; Atũ 23:12; Ro 12:14; Ga 3:10.

• Kĩũngano.

  Nĩ gĩkundi kĩa andũ macemanĩtie hamwe marĩ na muoroto ũmwe kana nĩguo mahingie ũndũ mũna. Thĩinĩ wa Maandĩko ma Kĩhibirania, kĩaragia ũhoro wa rũrĩrĩ rwa Isiraeli. Thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki, kĩaragia ũhoro wa ciũngano cia Akristiano irĩ kĩmwe kĩmwe no kaingĩ kĩaragia ũhoro wa kĩũngano gĩa Gĩkristiano kĩrĩ gĩothe.​—1Ath 8:22; Atũ 9:31; Ro 16:5.

• Kori.

  Nĩ gĩthimi kĩa indo nyũmũ na indo itariĩ ta maĩ. Kĩaiganaine na lita 220 (ngalani 58.1 kana ta kilo 200), kũringana na gĩthimi kĩa bathi.​—1Ath 5:11; Lu 16:​7, kohoro ka magũrũ-inĩ.

• Kristo.

  Nĩ rĩĩtwa rĩa Jesu, riumanĩte na kiugo gĩa Kĩngiriki Khri·stosʹ, kĩringaine na kiugo gĩa Kĩhibirania kĩrĩa gĩtaũrĩtwo “Mesia,” kana “Mũitĩrĩrie Maguta.”​—Mat 1:16; Joh 1:41.

• Kũhuuha; Kĩhuuhĩro.

  Kũhuuha nĩ gũtigithũkania mbegũ na mahuti; kĩhuuhĩro nĩ harĩa wĩra ũcio ũrutagĩrũo. Mbegũ ciatigithũkanagio na mahuti na njĩra ya kũhũũra na mũtĩ, kana hĩndĩ ĩrĩa irĩ nyingĩ, gũkahũthĩrũo indo ingĩ ciakururagio nĩ nyamũ. Indo icio ciageragĩrio igũrũ rĩa ngano ĩrĩa yakoragwo yaraganĩtio kĩhuuhĩro-inĩ, kĩrĩa kaingĩ gĩakoragwo handũ igũrũ haaraganu ha gĩthiũrũrĩ harĩ na rũhuho.​—Ala 26:5; Isa 41:15; Mat 3:12.

• Kũhũũrũo iboko.

  Thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki, ciugo icio irũgamĩrĩire kũhũũrũo na kĩboko kĩarĩ na makundo kana mĩthia yarĩ na cuma.​—Joh 19:1.

• Kũigĩrĩra mũndũ moko.

  Mũndũ aaigagĩrĩrũo moko nĩguo amũrũo arute wĩra mũna wa mwanya kana amũkĩre kĩrathimo, ahonio, kana amũkĩre kĩheo kĩa roho mũtheru.​—Nda 27:18; Atũ 19:6; 1Ti 5:22.

• Kũriũkio.

  Nĩ gũũkĩra kuuma gĩkuũ-inĩ. Kiugo gĩa Kĩngiriki a·naʹsta·sis kiugĩte “gũũkĩra; kũrũgama.” Bibilia nĩ ĩgwetete andũ kenda arĩa maariũkirio, hamwe na Jesu, ũrĩa wariũkirio nĩ Jehova Ngai. O na gũtuĩka andũ acio angĩ maariũkirio nĩ Elija, Elisha, Jesu, Petero, na Paulo-rĩ, ciama icio ciaringirũo na hinya wa Ngai. Kũriũkio kwa “andũ arĩa athingu na arĩa matarĩ athingu” gũkũ thĩ nĩ ũndũ wa bata harĩ kũhinga kwa muoroto wa Ngai. (Atũ 24:15) Ningĩ Bibilia nĩ ĩgwetaga kũriũkio kwa andũ arĩa magaathiĩ igũrũ, kũrĩa gwĩtĩtwo “kũriũka kũrĩa kwa mbere,” harĩ ariũ a Ithe na Jesu arĩa maamũrĩtwo na roho.​—Afi 3:11; Kũg 20:​5, 6; Joh 5:​28, 29; 11:25.

• Kũrua.

  Nĩ kweherio gwa gĩkonde kĩa igũrũ gĩa kĩĩga kĩa ũciari kĩa mũndũrũme. Iburahimu na njiaro ciake meerĩtwo atĩ no nginya mangĩaruire, no ũndũ ũcio ti wa o mũhaka harĩ Akristiano. Ningĩ kũrua nĩ kũhũthĩrĩtwo kũndũ gũtiganĩte na njĩra ya mũhaano.​—Kĩa 17:10; 1Ko 7:19; Afi 3:3.

• Kwĩhia; Mehia.

  Nĩ kwagarara watho. Thĩinĩ wa Maandĩko, ciugo icio ikoniĩ kwagarara watho wa Ngai.​—Thab 51:3; Ro 5:12; 6:23.

• Kwĩhinga.

  Nĩ gwĩthema kũrĩa irio cia mĩthemba yothe kwa ihinda. Aisiraeli nĩ meehingaga Mũthenya wa Ũiguithanio, hĩndĩ ya thĩna, na rĩrĩa marabatara ũtongoria wa Ngai. Ayahudi maagĩire na mĩthenya ĩna ya kwĩhinga nĩguo maririkanage maũndũ maritũ marĩa maagereire. Akristiano matiathĩtwo mehingage.​—Eza 8:21; Isa 58:6; Mat 4:2; 9:14; Lu 18:12; Atũ 13:​2, 3; 27:9.

• Kwĩrira.

  Thĩinĩ wa Bibilia, kwĩrira nĩ kũgarũrũka meciria o hamwe na mũndũ kũigua ũũru nĩ ũndũ wa mĩthiĩre ya hau kabere, ciĩko njũru, kana ũndũ mũndũ aragĩte gwĩka. Kwĩrira kwa ma nĩ kũrehaga maciaro, mũndũ agacenjia biũ.​—Mat 3:8; Atũ 3:19; 2Pe 3:9.

• Kwĩrutĩra harĩ Ngai.

  Nĩ gũtĩa, gũthathaiya, na gũtungatĩra Jehova Ngai, mũndũ arĩ na wĩhokeku kwerekera ũnene wake wa igũrũ na thĩ.​—1Ti 4:8; 2Ti 3:12.

L

• Lawii; Mũlawii.

  Nĩ rĩĩtwa rĩa mũrũ wa Jakubu wa gatatũ ũrĩa aaciarĩirũo nĩ mũtumia wake Lea; ningĩ nĩ rĩĩtwa rĩa mũhĩrĩga ũrĩa wetanagio nake. Ariũ ake atatũ nĩo maambĩrĩirie ikundi iria ithatũ nene cia athĩnjĩri-Ngai a kuuma mũhĩrĩga-inĩ wa Lawii. Rĩmwe na rĩmwe rĩĩtwa “Alawii” rĩhũthagĩrũo kuonania mũhĩrĩga ũcio wothe, no kaingĩ famĩlĩ ya Haruni ndĩkoragwo ĩgĩtarũo. Mũhĩrĩga wa Lawii ndwaheirũo igai rĩa mĩgũnda thĩinĩ wa Bũrũri wa Kĩĩranĩro ĩndĩ waheirũo matũũra 48 thĩinĩ wa icigo iria ciagaĩirũo mĩhĩrĩga ĩyo ĩngĩ.​—Gũc 10:8; 1Maũ 6:1; Ahi 7:11.

M

• Maandĩko.

  Nĩ ciugo theru cia Kiugo kĩa Ngai. Kiugo kĩu kĩonekaga o Maandĩko-inĩ ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki.​—Lu 24:27; 2Ti 3:16.

• Maciaro ma mbere.

  Nĩ maciaro ma kĩambĩrĩria ma kĩmera kĩa magetha; moimĩrĩro kana maciaro ma mbere ma kĩndũ o gĩothe. Jehova aathĩte rũrĩrĩ rwa Isiraeli rũmũrutagĩre maciaro ma mbere, kana nĩ ma andũ, nyamũ, o na kana ma indo iria ikũragio mũgũnda. Marĩ rũrĩrĩ, Aisiraeli maarutagĩra Ngai maciaro ma mbere hĩndĩ ya Gĩathĩ kĩa Mĩgate Ĩtarĩ Mĩimbie na hĩndĩ ya Pentekoste. Ciugo icio “maciaro ma mbere” ningĩ nĩ ciahũthĩrirũo na njĩra ya ngerekano harĩ Kristo na arũmĩrĩri ake arĩa aitĩrĩrie maguta.​—1Ko 15:23; Nda 15:21; Thi 3:9; Kũg 14:4.

• Magongona ma njino.

  Nĩ magongona ma nyamũ marĩa maacinagĩrũo kĩgongona-inĩ makarutĩrũo Ngai marĩ magima; gũtirĩ gacunjĩ ka nyamũ ĩyo (ndegwa, ndũrũme, thenge, ndutura, kana ndirahũgĩ) gaatigagwo na ũrĩa waruta.​—Tham 29:18; Ala 6:9; Mar 12:33; Ahi 10:6.

• Mahuti.

  Nĩ makoni marĩa meheragio harĩ indo ta ngano hĩndĩ ya kũhũũrũo na kũhuuhwo. Mahuti nĩ mahũthagĩrũo na njĩra ya ngerekano kuonania kĩndũ gĩa tũhũ na gĩtarendeka.​—Thab 1:4; Mat 3:12.

• Mairo.

  Nĩ gĩthimi kĩa ũraihu kĩrĩa kĩonekaga o riita rĩmwe thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki ma tene thĩinĩ wa Mathayo 5:​41, na no kũhoteke kĩrũgamĩrĩire gĩthimi kĩa Aroma kĩa mairo kĩrĩa kĩaiganaine na mita 1,479.5 (fiti 4,854). Maita marĩa mangĩ kiugo “mairo” kĩonekaga thĩinĩ wa Luka 24:​13, Johana 6:19 na Johana 11:18 kĩrũgamagĩrĩra mairo iria ciacenjagio kuuma harĩ gĩthimi kĩa stadia kĩrĩa kĩhũthĩrĩtwo maandĩko-inĩ ma tene.

• Makedonia.

  Nĩ gĩcigo kĩrĩ mwena wa rũgongo wa Ngiriki kĩrĩa kĩagĩire ngumo hĩndĩ ya wathani wa Aleksanda Ũrĩa Mũnene na gĩkĩĩyatha o nginya hĩndĩ ĩrĩa gĩatooririo nĩ Aroma. Makedonia yarĩ rungu rwa Roma hĩndĩ ĩrĩa mũtũmwo Paulo aathiire Rũraya riita rĩa mbere. Paulo aathiire kuo maita matatũ.​—Atũ 16:9.

• Makerubi.

  Nĩ araika makoragwo maheetwo ũnene na mawĩra ma mwanya. Makoragwo marĩ ngũrani na aserafi.​—Kĩa 3:24; Tham 25:20; Isa 37:16; Ahi 9:5.

• Mana.

  Ciarĩ irio iria Aisiraeli maarĩaga ihinda rĩa mĩaka 40 marĩ werũ-inĩ. Jehova nĩwe wamaheaga. Cioonekaga na njĩra ya kĩama igũĩte thĩ rungu rwa ime o rũcinĩ tiga mũthenya wa Thabatũ. Hĩndĩ ĩrĩa Aisiraeli maacionire riita rĩa mbere, mooririe, “Ĩ nĩ kĩ gĩkĩ?” kana na Kĩhibirania, “man huʼ?” (Tham 16:​13-15, 35) Ningĩ Jesu nĩ aaririe ũhoro wa mana na njĩra ya ngerekano.​—Joh 6:​49, 50.

• Manemane.

  Nĩ ngamu ĩnungaga wega yarutagwo mahuti-inĩ ma mĩtĩ ĩtagwo Commiphora. Manemane maarĩ kĩmwe kĩa indo iria ciathondekaga maguta matheru marĩa maaitagĩrĩrio andũ. Nĩ maahũthagĩrũo gwĩkĩra mũnungo mwega harĩ indo ta nguo kana marĩrĩ, na nĩ mongagĩrĩrũo harĩ maguta ma gwĩcocora na ma kwĩhaka. Nĩ maatukanagio na ndibei kũmĩtua kĩndũ kĩngĩgiria mũndũ ahote gwĩciria wega. Manemane ningĩ nĩ maahũthagĩrũo kũhaarĩria mĩĩrĩ nĩ ũndũ wa mathiko.​—Tham 30:23; Thi 7:17; Mar 15:23; Joh 19:39.

• Mangũ; Mũndũ ũrĩ na mangũ.

  Nĩ mũrimũ mũũru mũno wa ngothi. Thĩinĩ wa Maandĩko-rĩ, kiugo mangũ gĩtionanagia o ũhoro wa mũrimũ ũrĩa wĩtagwo ũguo ũmũthĩ, nĩ gũkorũo ndwanyitaga o andũ ĩndĩ wanyitaga nginya nguo na nyũmba.​—Ala 14:54; Lu 5:12.

• Marĩhi.

  Thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki, nĩ igooti mũndũ aarĩhaga mũndũ ũngĩ.​—Ne 5:4; Ro 13:7.

• Matukũ ma kũrigĩrĩria.

  Ciugo icio o hamwe na ingĩ ihaanaine nacio, ta “matukũ ma ithirĩro,” ihũthĩrĩtwo ũrathi-inĩ wa Bibilia kuonania hĩndĩ ĩrĩa maũndũ macio magwetetwo magaakinya mũthia. (Ezk 38:16; Da 10:14; Atũ 2:17) Kũringana na ũrĩa ũrathi mũna ũtariĩ, ihinda rĩu no rĩkorũo rĩrĩ rĩa mĩaka mĩnini kana mĩingĩ. Kaingĩ Bibilia nĩ ĩhũthagĩra kiugo kĩu kuonania “matukũ ma kũrigĩrĩria” ma mũtabarĩre ũyũ wa maũndũ, hĩndĩ ya gũkorũo kuo kwa Jesu atekuoneka.​—2Ti 3:1; Jak 5:3; 2Pe 3:3.

• Maũndũ ma ũgo.

  Nĩ wĩtĩkio atĩ maroho ma andũ arĩa maakuire nĩ matigaraga mwĩrĩ wakua na atĩ no mahote na nĩ maaragia na arĩa marĩ muoyo, na makĩria kũgerera mũndũ wĩingĩranĩtie na maũndũ ma maroho macio. Kiugo gĩa Kĩngiriki kĩrĩa gĩtaũrĩtwo “kwĩingĩria maũndũ-inĩ ma ũgo” nĩ phar·ma·kiʹa, na kiugaga “kũhũthĩra ndawa.” Kiugo kĩu gĩakuruhithanirio na maũndũ ma ũgo tondũ mahinda-inĩ ma tene, ndawa nĩ ciahũthagĩrũo rĩrĩa mũndũ aracaria hinya wa ndaimono nĩguo eingĩrie maũndũ-inĩ ma ũragũri.​—Ga 5:20; Kũg 21:8.

• Mbĩrĩra.

  Rĩrĩa yandĩkwo na ndemwa nini, yonanagia mbĩrĩra ĩmwe; rĩrĩa yandĩkwo na ndemwa nene, yonanagia kũrĩa andũ mathikagwo, kũrĩa kũringaine na “Sheoli” na Kĩhibirania na “Hadesi” na Kĩngiriki. Thĩinĩ wa Bibilia ĩrũgamĩrĩire kũndũ kwa ngerekano kũrĩa gũtarĩ ũndũ gwĩkagwo na gũtarĩ ũmenyo.​—Kĩa 47:30; Koh 9:10; Mat 27:61; Atũ 2:31.

• Mbĩrĩra cia kĩririkano.

  Nĩ handũ andũ maaigagwo thutha wa gũkua. Kiugo kĩu gĩtaũrĩtwo kuuma harĩ kiugo gĩa Kĩngiriki mne·meiʹon, kĩrĩa kiumanĩte na kiugo “kũririkania,” kuonania atĩ mũndũ ũcio ũkuĩte nĩ araririkanwo.​—Joh 5:​28, 29.

• Mbũtũ ya Mũthamaki.

  Nĩ gĩkundi gĩa thigari cia Roma kĩarĩ gĩa kũrangĩra mũtongoria wa Roma. Mbũtũ ĩyo nĩ yagĩire na hinya mũnene wa gĩũteti wa kũnyita mbaru kana kweheria mũtongoria.​—Afi 1:13.

• Mesia.

  Nĩ kiugo kĩrutĩtwo harĩ kiugo gĩa Kĩhibirania kĩrĩa kiugaga “gũitĩrĩrio maguta” kana “ũrĩa mũitĩrĩrie maguta.” “Kristo” nĩkĩo kiugo gĩa Kĩngiriki kĩrĩa kĩringaine na kĩu.​—Da 9:25; Joh 1:41.

• Mina.

  Thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki mina ĩmwe yaiganaine na drakma 100. Yakoragwo na ũritũ wa ngiramu 340 (oz t 10.9).​—Lu 19:13.

• Mĩgate ya magongona.

  Nĩ mĩgate ikũmi na ĩĩrĩ ĩrĩa yaiganagĩrĩrũo metha-inĩ ĩrĩ ĩtandatũ ĩtandatũ Harĩa Hatheru thĩinĩ wa hema ya gũtũnganwo na thĩinĩ wa hekarũ. Ningĩ nĩ ĩtĩtwo “mĩgate ĩrĩa yaigagwo mbere ya Ngai.” Mĩgate ĩyo ĩrĩa yarutagĩrũo Ngai yacenjagio na ĩngĩ hingo ya Thabatũ ciothe. Mĩgate ĩrĩa yeheragio yarĩagwo no athĩnjĩri-Ngai tu.​—2Maũ 2:4; Tham 25:30; Ala 24:​5-9; Mat 12:4; Ahi 9:2.

• Mĩtĩ.

  Yakoragwo ĩrĩ tũnyamũ twathondekagwo na tũmĩtĩ kana tũhiga tũrĩa twahũthagĩrũo harĩ gũtua matua. Twaikagio mũhuko-inĩ wa nguo kana thĩinĩ wa kĩndũ kĩngĩ tũgacoka tũkainainio. Mũtĩ ũrĩa wagwa kana woywo nĩguo wathuuragwo. Kaingĩ andũ nĩ maahoyaga magĩcuka mĩtĩ.​—Mat 27:35; Atũ 1:26.

• Mĩtugo ya rũtũrĩko.

  Kiumĩte harĩ kiugo gĩa Kĩngiriki a·selʹgei·a, kĩrĩa kĩaragia ũhoro wa ciĩko iria ikoragwo irĩ mũgarũ mũno na mawatho ma Ngai na cionanagia mwerekera wa rũtũrĩko wa kwaga gwĩtigĩra o na hanini; nĩ roho wonanagia kwaga gĩtĩo biũ kana kũnyarara wathani, mawatho, na ithimi. Ciugo icio itikoragwo ikĩaria ũhoro wa mehia matarĩ maritũ.​—Ga 5:19; 2Pe 2:7.

• Moloku.

  Nĩ ngai ya Aamoni; no kũhoteke noyo ĩtagwo Malikamu, Milikomu, na Moleku.​—Atũ 7:43.

• Mondo ya ndibei.

  Nĩ cuba ya rũũa yathondekagwo na ngothi ngʼima ya nyamũ, ta ya mbũri kana ya ngʼondu, na yahũthagĩrũo kũiga ndibei. Ndibei yekĩragwo thĩinĩ wa mondo njerũ cia rũũa tondũ nĩ ciaimbaga nĩ ũndũ wa rĩera rĩrĩa riumanaga nayo ĩkĩgagata. Njũa njerũ nĩ kwarama ciaramaga hĩndĩ ĩrĩa ciaimba, no iria ngũrũ nĩ gũtũrĩka itũrĩkaga tondũ itiaramaga.​—Jos 9:4; Mat 9:17.

• Muoyo.

  Gĩtaũrĩtwo kuuma harĩ kiugo gĩa Kĩhibirania neʹphesh na kiugo gĩa Kĩngiriki psy·kheʹ. Gũthuthuria ũrĩa ciugo icio ihũthĩrĩtwo thĩinĩ wa Bibilia, nĩ kuonanagia wega atĩ ciaragia ũhoro wa (1) andũ, (2) nyamũ, kana (3) ũtũũro wa mũndũ kana nyamũ. (Kĩa 1:20; 2:7; Nda 31:28; 1Pe 3:20) Ngũrani na ũrĩa kiugo “muoyo” kĩhũthagĩrũo thĩinĩ wa ndini nyingĩ, Bibilia yonanagia atĩ neʹphesh na psy·kheʹ, cikĩaria ũhoro wa ciũmbe cia gũkũ thĩ, cionanagia kĩndũ kĩngĩhutio, kĩngĩonwo na maitho, na kĩngĩkua. Thĩinĩ wa Bibilia ĩno, ciugo icio cia Kĩngiriki na Kĩhibirania kaingĩ itaũrĩtwo kũringana na ũhoro ũrĩa ũraarĩrĩrio, igataũrũo na ciugo ta “ũtũũro,” “kĩũmbe,” “mũndũ,” “mũndũ arĩ wothe,” kana o kũhũthĩra ciugo ta “niĩ” gũtaũra “muoyo wakwa.” Kũndũ kũmwe nĩ gwĩkĩrĩtwo kohoro ka magũrũ-inĩ na kiugo kĩu “muoyo.” Harĩa kiugo kĩu “muoyo” kĩhũthĩrĩtwo, mũhari-inĩ kana kohoro ka magũrũ-inĩ, kĩagĩrĩirũo gũtaũkĩka kũringana na ũguo hataarĩirio hau igũrũ. Gĩkĩaria ũhoro wa mũndũ gwĩka ũndũ na muoyo wake wothe, nĩ kuuga kũwĩka na ngoro yake yothe, kana na ũtũũro wake wothe. (Gũc 6:5; Mat 22:37) Maandĩko-inĩ mamwe ciugo icio no ihũthĩrũo kwaria ũhoro wa merirĩria kana thuti ya irio ya kĩndũ kĩrĩ muoyo. Ningĩ no ikorũo ikĩaria ũhoro wa mũndũ mũkuũ kana kĩimba.​—Nda 6:6; Thi 23:2; Isa 56:11; Hag 2:13.

• Mũcengi.

  Nĩ mũtĩ mũraihu ũkoragwo na mũthia mũũgĩ wa cuma, ũhũthagĩrũo nĩ arĩmi gũturuma nyamũ. Mũcengi ũgerekanĩtio na ciugo cia mũndũ mũũgĩ iria itũmaga mũthikĩrĩria etĩkĩre ũtaaro wa ũũgĩ. “Kũhũũra mĩcengi haati” nĩ ciugo irutĩtwo harĩ gĩĩko kĩa ndegwa ĩrarega gũthiĩ o na yaturumwo na mũcengi ĩgaikia haati, ũndũ ũcio ũgatũma ĩĩgurarie yo nyene.​—Atũ 26:14; Ati 3:31.

• Mũcukani.

  Nĩ rĩĩtwa rĩrĩa Shaitani etĩtwo thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki, na riugĩte “Mũcambania.” Shaitani aaheirũo rĩĩtwa Mũcukani tondũ nĩwe mũcambania ũrĩa mũnene na nĩwe ũthitangaga Jehova, kiugo Gĩake kĩega, na rĩĩtwa Rĩake itheru na njĩra ya maheeni.​—Mat 4:1; Joh 8:44; Kũg 12:9.

• Mũethiopia.

  Nĩ mũndũ wa kuuma Ethiopia, bũrũri wa tene warĩ mũhuro wa Misiri ũrĩa wahutĩtie gĩcigo kĩa mũhuro biũ kĩa Misiri ya rĩu na nuthu ya mwena wa rũgongo wa kũrĩa ũmũthĩ gwĩtagwo Sudan.​—Atũ 8:27.

• Mũhianano; Kũhoya mĩhianano.

  Mũhianano nĩ mũhianĩre wa kĩndũ, kana kĩndũ o gĩothe kĩrarũgamĩrĩra kĩndũ kĩngĩ, kĩrĩ kuo kana gĩa gwĩcirĩrio, kĩrĩa kĩhũthagĩrũo nĩ andũ ũthathaiya-inĩ. Kũhoya mũhianano nĩ gũtĩa, kwenda, gũthathaiya, kana gũtũũgĩria mũhianano.​—Thab 115:4; Atũ 17:16; 1Ko 10:14.

• Mũhibirania.

  Nĩ rĩĩtwa rĩahũthĩrirũo riita rĩa mbere harĩ Aburamu (Iburahimu), kũmũtigithũkania na Aamori arĩa maariganĩtie nake. Thutha ũcio nĩ rĩahũthĩrirũo harĩ njiarũa cia Iburahimu iria cioimanire na mũcũkũrũ wake Jakubu na rũthiomi rwao rũgĩtwo Kĩhibirania. Mahinda-inĩ ma Jesu, rũthiomi rwa Kĩhibirania rwarĩ na ciugo nyingĩ cia Kĩaramu na nĩruo Kristo aaragia o hamwe na arutwo ake.​—Kĩa 14:13; Tham 5:3; Atũ 26:14.

• Mũhũũri.

  Nĩ kĩndũ kĩahũthagĩrũo gwĩkĩra rũũri (rĩũmba-inĩ kana mũhũra-inĩ) rwa kuonania mwene kĩndũ, ũũma wa ũndũ, kana ũndũ mũiguanĩre na nĩ wagiragĩrĩria kũgarũra maũndũ mandĩke kana indo-inĩ ingĩ ciahingĩtwo na mũhũũri ta mĩrango na mbĩrĩra. Mĩhũũri ya tene yarĩ ya kĩndũ kĩũmũ (ihiga, mũguongo, kana rũbaũ) gĩkarĩtwo ndemwa kana mĩcoro kuuma na thutha. Mũhũũri nĩ ũhũthagĩrũo na njĩra ya mũhaano kuonania kĩndũ kĩonanĩtio atĩ nĩ kĩa ma, kana arĩ rũũri rwa kuonania mwene kĩndũ, kana kĩndũ kĩhithe kana ũndũ wa hitho.​—Mat 27:66; Joh 6:27; Ef 1:13; Kũg 5:1; 9:4.

• Mũiguithania.

  Nĩ mũndũ ũrĩa ũkaga gatagatĩ-inĩ ka andũ erĩ nĩguo amaiguithanie. Thĩinĩ wa Maandĩko, Musa nĩwe mũiguithania wa Kĩrĩkanĩro kĩa Watho, nake Jesu nĩwe mũiguithania wa kĩrĩkanĩro kĩrĩa kĩerũ.​—Ga 3:19; 1Ti 2:5; Ahi 12:24.

• Mũkono.

  Nĩ gĩthimi kĩa ũraihu ta wa kuuma mũthia-inĩ wa kaara ga gatagatĩ nginya kĩgookora-inĩ. Aisiraeli kaingĩ maahũthagĩra mũkono ta wa centimita 44.5 (inji 17.5), no ningĩ nĩ maahũthagĩra mũkono mũnenanene, ũrĩa wakoragwo na ũraihu ta wa centimita 51.8 (inji 20.4).​—Kĩa 6:15; Mat 6:27; Lu 12:25; Kũg 21:17.

• Mũkristiano.

  Nĩ rĩĩtwa Ngai aheete arũmĩrĩri a Jesu Kristo.​—Atũ 11:26; 26:28.

• Mũmaraya.

  Nĩ mũndũ wĩingĩragia thĩinĩ wa ngomanio nja ya kĩhiko, makĩria nĩguo arĩhwo. (Kiugo gĩa Kĩngiriki kĩrĩa gĩtaũrĩtwo “mũmaraya,” porʹne, kiumanĩte na kiugo kiugĩte “kwendia.”) Kaingĩ kiugo kĩu kĩaragia ũhoro wa mũtumia, o na gũtuĩka Bibilia nĩ yaragia ũhoro wa ũmaraya wa arũme. Ũmaraya nĩ wakaananĩtio thĩinĩ wa Watho wa Musa, na mbeca ciumanĩte na ũmaraya itietĩkagĩrũo irĩ mĩhothi thĩinĩ wa hekarũ, na ũndũ ũcio warĩ ngũrani na mũtugo wa ahoi a ngai cia mĩhianano wa kũhũthĩra ahũri maraya a hekarũ kuona mbeca. (Gũc 23:​17, 18; 1Ath 14:24) Ningĩ Bibilia nĩ ĩhũthagĩra kiugo kĩu na njĩra ya mũhaano, kwaria ũhoro wa andũ, ndũrĩrĩ, kana ikundi iria ciĩingĩragia ũndũ-inĩ o wothe wa ũhoi mĩhianano o ikiugaga atĩ nĩ irathathaiya Ngai. Kwa ngerekano-rĩ, thĩinĩ wa ibuku rĩa Kũguũrĩrio, “Babuloni Ũrĩa Mũnene” etagwo mũmaraya tondũ nĩ anyitanĩire na atongoria a gũkũ thĩ nĩguo aheo ũnene na mbeca.​—Kũg 17:​1-5; 18:3; 1Maũ 5:25.

• Mũmera mũrũrũ.

  Nĩ mĩmera mwanya mwanya ĩkoragwo ĩrĩ mĩrũrũ mũno na ĩrĩ na mũtararĩko mũnene. “Mũmera mũrũrũ” thĩinĩ wa Kũguũrĩrio 8:11 nĩ kuuga kĩndũ kĩrũrũ na kĩrĩ thumu.

• Mũnazarini.

  Nĩ rĩĩtwa rĩa Jesu, kuonania oimĩte taũni-inĩ ya Nazarethi. No kũhoteke nĩ rĩkonainie na kiugo gĩa Kĩhibirania “thuuna” kĩrĩa kĩhũthĩrĩtwo thĩinĩ wa Isaia 11:1. Ningĩ thutha-inĩ nĩ rĩahũthĩrirũo harĩ arũmĩrĩri a Jesu.​—Mat 2:23; Atũ 24:5.

• Mũndũ mũhakũre.

  Nĩ mũndũrũme ũniinĩtwo ũhoti wake wa ũciari. Arũme ta acio kaingĩ maathuuragwo gũtungata nyũmba-inĩ cia athamaki kana kũrũmbũiya mũtumia wa mũthamaki na thuriya. Ningĩ kiugo kĩu nĩ kĩahũthagĩrũo kwaria ũhoro wa mũndũrũme ũtarĩ mũhakũre mwĩrĩ, ĩndĩ mũnene ũheetwo mawĩra nyũmba-inĩ ya mũthamaki. Nĩ kĩhũthĩrĩtwo na njĩra ya mũhaano harĩ mũndũ ‘mũhakũre nĩ ũndũ wa Ũthamaki,’ ũrĩa wĩgiragĩrĩria nĩ getha eheane biũ ũtungata-inĩ wa Ngai.​—Mat 19:12; Es 2:15; Atũ 8:27.

• Mũndũ ũgarũrũkĩte.

  Thĩinĩ wa Maandĩko, nĩ mũndũ watuĩkaga wa ndini ya Ayahudi, na angĩakorirũo arĩ mũndũrũme nĩ aaruaga.​—Mat 23:15; Atũ 13:43.

• Mũndũ ũtarĩ ngombo; Mũndũ ũkũũrĩtwo ũkombo-inĩ.

  Hĩndĩ ya wathani wa Roma, mũndũ “ũtaarĩ ngombo” nĩ ũrĩa waciaragwo arĩ na wĩyathi, arĩ na ihooto ciothe cia ũraiya. Nake mũndũ ‘wakũũrĩtwo ũkombo-inĩ’ nĩ ũrĩa woohoragwo agatiga gũtuĩka ngombo. Mũndũ ohorũo na njĩra ya watho aagĩaga na ũraiya wa Roma, no ndangĩaingĩrire thirikari-inĩ. Mũndũ ohorũo na njĩra ĩtarĩ ya watho aatigaga gũtuĩka ngombo no ndaagĩaga na ihooto ciothe cia ũraiya.​—1Ko 7:22.

• Mũngiriki.

  Nĩ rĩĩtwa rĩa mũndũ ũciarĩirũo Ngiriki kana rĩa mũndũ famĩlĩ yao yumĩte kuo. Thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki, kiugo kĩu ningĩ nĩ kĩhũthagĩrũo kuuga ũhoro wa andũ arĩa othe matarĩ Ayahudi kana arĩa ũtũũro wao ũhutĩtio nĩ rũthiomi kana ũndũire wa Angiriki.​—Joe 3:6; Joh 12:20.

• Mũragũri.

  Nĩ mũndũ ũhũthagĩra hinya uumanĩte na maroho moru.​—Atũ 13:6.

• Mũraika Ũrĩa Mũnene.

  Nĩ kuuga “mũnene wa araika.” Ũndũ ũcio, o hamwe na atĩ ciugo “mũraika ũrĩa mũnene” thĩinĩ wa Bibilia ihũthĩrĩtwo kuonania mũndũ o ũmwe, ũronania atĩ mũraika ũrĩa mũnene no ũmwe tu. Bibilia nĩ ĩheanĩte rĩĩtwa rĩa mũraika ũrĩa mũnene, ĩkoiga nĩ Mikaeli.​—Da 12:1; Jud 9; Kũg 12:7.

• Mũrangi.

  Nĩ mĩmera mĩthemba mĩingĩ ĩkũraga kaingĩ kũndũ kũrĩ maĩ maingĩ. Kaingĩ mũmera ũrĩa ũgwetetwo nĩ Arundo donax.​—Mat 27:29; Kũg 11:1.

• Mũrangĩri.

  Nĩ mũndũ ũrangagĩra andũ kana indo itikaiywo kana ithũkio, na makĩria ũtukũ, na no etane kũngĩgĩa ũgwati. Arangĩri kaingĩ maaikaraga thingo igũrũ cia itũũra na nyũmba-inĩ ndaya na igũrũ cia arangĩri nĩguo makona andũ magĩũka matanakuhĩrĩria. Mũrangĩri ũrĩ thĩinĩ wa mbũtũ nĩ etagwo mũthigari wa kũrangĩra.​—Mat 27:65; 28:4.

• Mũrathi wa mohoro.

  Nĩ mũndũ ugaga atĩ arĩ na ũhoti wa kũmenya maũndũ marĩa magekĩka hĩndĩ yũkĩte. Arogi, aragũri, atuĩria a njata, na angĩ nĩ metĩtwo ũguo thĩinĩ wa Bibilia.​—Ala 19:31; Gũc 18:11; Atũ 16:16.

• Mũrimũ wa kũgwatanio.

  Nĩ mũrimũ o wothe ũtheeremaga na ihenya na njĩra ya kũgwatanio na no ũrehe gĩkuũ.​—Lu 21:11.

• Mũrori.

  Nĩ mũndũrũme ũheetwo wĩra wa kũrora na kũrĩithia kĩũngano. Kiugo kĩrĩa gĩtaũrĩtwo gĩa Kĩngiriki e·piʹsko·pos kĩrehaga rĩciria rĩa kũrora na njĩra ya kũgitĩra. Ciugo “mũrori” na “mũthuri” (pre·sbyʹte·ros) cionanagia mweke o ũmwe wa ũtungata thĩinĩ wa kĩũngano gĩa Gĩkristiano, kiugo “mũthuri” gĩkĩonania ngumo cia ũrĩa wamũrĩtwo, nakĩo kiugo “mũrori” gĩkĩonania mawĩra ma ũcio wamũrĩtwo.​—Atũ 20:28; 1Ti 3:​2-7; 1Pe 5:2.

• Mũrũ wa Daudi.

  Nĩ ciugo kaingĩ ciaragia ũhoro wa Jesu, gũtĩtĩrithia atĩ nĩwe Mũgai wa kĩrĩkanĩro kĩa Ũthamaki kĩrĩa kĩarĩ kĩhingio nĩ mũndũ wa rũciaro rwa Daudi.​—Mat 12:23; 21:9.

• Mũrũ wa mũndũ.

  Nĩ ciugo cionekaga ta maita 80 thĩinĩ wa mabuku ma Injiri. Ciaragia ũhoro wa Jesu Kristo na cionanagia atĩ kũgerera gũciarũo gwake arĩ na mwĩrĩ wa nyama, aatuĩkire mũndũ no ndaarĩ kĩũmbe gĩa kĩĩroho kĩĩhumbĩte mwĩrĩ wa nyama. Ningĩ ciugo icio nĩ cionanagia atĩ Jesu nĩ angĩkaahingia ũrathi wa Danieli 7:​13, 14. Thĩinĩ wa Maandĩko ma Kĩhibirania, ciugo icio nĩ ciahũthĩrirũo harĩ Ezekieli na Danieli, kuonania ngũrani ya andũ acio maahũthagĩrũo gũkinyia ndũmĩrĩri na Ngai ũrĩa warĩ Kĩhumo kĩa ndũmĩrĩri ĩyo.​—Ezk 3:17; Da 8:17; Mat 19:28; 20:28.

• Mũtabarĩre wa maũndũ.

  Ciugo icio itaũrĩtwo kuumana na kiugo gĩa Kĩngiriki ai·onʹ rĩrĩa kĩraria ũhoro wa ũrĩa maũndũ maikarĩte, kana maũndũ marĩa marakũũrana ihinda rĩna. Bibilia nĩ yaragia ũhoro wa “mũtabarĩre ũyũ wa maũndũ,” ĩkĩenda kuonania ũrĩa maũndũ matariĩ thĩinĩ wa thĩ na mũtũũrĩre wa andũ gũkũ thĩ. (2Ti 4:10) Kũgerera kĩrĩkanĩro kĩa Watho, Ngai nĩ aambĩrĩirie mũtabarĩre wa maũndũ ũrĩa andũ amwe meetaga mahinda ma Aisiraeli kana ma Ayahudi. Kũgerera igongona rĩake rĩa ũkũũri, Jesu Kristo nĩ aahũthĩrirũo nĩ Ngai kwambĩrĩria mũtabarĩre ngũrani wa maũndũ, ũrĩa mũno wakoniĩ kĩũngano kĩa Akristiano aitĩrĩrie maguta. Kĩu gĩgĩtuĩka kĩambĩrĩria kĩa mahinda merũ, marĩa maarehire ũũma wa maũndũ marĩa maarũgamagĩrĩrũo nĩ kĩrĩkanĩro kĩa Watho. Rĩrĩa ciandĩkĩtwo na ũingĩ, ciugo icio ciaragia ũhoro wa mĩtabarĩre ĩigana ũna ya maũndũ, kana maũndũ maigana ũna marĩa marĩ kuo, kana manakorũo kuo o na kana marĩa marĩũka.​—Mat 24:3; Mar 4:19; Ro 12:2; 1Ko 10:11.

• Mũthenya wa Cira.

  Nĩ mũthenya kana ihinda, rĩrĩa ikundi, ndũrĩrĩ, kana andũ magaacirithio nĩ Ngai. Nĩ ihinda rĩrĩa arĩa magaatuĩrũo gĩkuũ makaaniinwo, na ituĩro rĩu nĩ rĩkaahe andũ amwe mweke wa kũhonokio na magĩe na muoyo wa tene na tene. Jesu Kristo na atũmwo ake nĩ maagwetire ũhoro wa “Mũthenya wa Cira” ũrĩa ũkaahutia andũ arĩa marĩ muoyo o na arĩa maakuire tene.​—Mat 12:36.

• Mũthenya wa Kũhaarĩria.

  Wakoragwo ũrĩ mũthenya ũmwe mbere ya Thabatũ, hĩndĩ ĩrĩa Ayahudi meehaaragĩria nĩ ũndũ wayo. Mũthenya ũcio wathiraga riũa rĩathũa mũthenya ũrĩa rĩu wĩtagwo Njumaa, na hĩndĩ ĩyo nĩrĩo Thabatũ yaambagĩrĩria. Mũthenya wa Ayahudi wambagĩrĩria hwaĩ-inĩ ũgathira hwaĩ-inĩ mũthenya ũyũ ũngĩ.​—Mar 15:42; Lu 23:54.

• Mũthenya wa Ũiguithanio.

  Warĩ mũthenya mũtheru na ũrĩa wa bata mũno harĩ Aisiraeli, ningĩ nĩ wetagwo Yom Kippur (kuumana na kiugo gĩa Kĩhibirania yohm hak·kip·pu·rimʹ, “mũthenya wa kũhumbĩra”), na wakũngũyagĩrũo Ethanimu 10. Maandĩko-inĩ ma Kĩhibirania, wĩtagwo Mũthenya wa Ũiguithanio. Mũthenya ũcio wiki thĩinĩ wa mwaka noguo mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa mũnene aatonyaga Harĩa Hatheru Mũno thĩinĩ wa hema ya gũtũnganwo nĩguo arute thakame ya magongona nĩ ũndũ wa mehia make, ma Alawii arĩa angĩ, na ma andũ arĩa angĩ. Magongona macio moonanagia igongona rĩa Jesu, rĩrĩa rĩahumbĩrire biũ mehia ma andũ riita rĩmwe rĩa kũigana, rĩkĩhe andũ mweke wa kũiguithanio na Jehova. Wakoragwo ũrĩ mũthenya wa kĩgomano gĩtheru na wa kwĩhinga, ningĩ warĩ mũthenya wa thabatũ, ihinda rĩa kwaga kũruta wĩra.​—Ala 23:​27, 28; Atũ 27:9; Kol 1:20; Ahi 9:12.

• Mũthĩgi.

  Nĩ rũthanju rwakuagwo nĩ mũtongoria rwa kuonania ũnene.​—Kĩa 49:10; Ahi 1:8.

• Mũthĩnjĩri-Ngai.

  Nĩ mũndũrũme warũgamagĩrĩra Ngai harĩ andũ arĩa aatungataga, akamakinyagĩria motaaro ma Ngai na mawatho make. Ningĩ athĩnjĩri-Ngai nĩ maarũgamagĩrĩra andũ mbere ya Ngai, makaruta magongona nĩ ũndũ wao o na kũmathaithanĩrĩra. Watho wa Musa ũtanoka, mũtwe wa famĩlĩ nĩwe watungataga arĩ mũthĩnjĩri-Ngai harĩ famĩlĩ yake. Rungu rwa Watho wa Musa, arũme a famĩlĩ ya Haruni a mũhĩrĩga wa Lawii nĩo marĩ athĩnjĩri-Ngai. Arũme acio angĩ Alawii nĩo maamateithagĩrĩria. Hĩndĩ ĩrĩa kĩrĩkanĩro kĩrĩa kĩerũ kĩaambĩrĩirio, Aisiraeli a kĩĩroho nĩo maatuĩkire rũrĩrĩ rwa athĩnjĩri-Ngai, Jesu Kristo arĩ Mũthĩnjĩri-Ngai Ũrĩa Mũnene.​—Tham 28:41; Ahi 9:24; Kũg 5:10.

• Mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa mũnene.

  Watho-inĩ wa Musa, mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa mũnene nĩwe warũgamagĩrĩra andũ harĩ Ngai, na athĩnjĩri-Ngai arĩa angĩ maakoragwo rungu rwake. Nowe wiki wetĩkĩrĩtio gũtonya Harĩa Hatheru Mũno, kanyũmba ga thĩinĩ biũ ka hema ya gũtũnganwo na thutha ũcio ka hekarũ. Aatonyaga o mwaka hĩndĩ ya Mũthenya wa Ũiguithanio. Jesu o nake nĩ etagwo “mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa mũnene.” (Ala 16:​2, 17; 21:10; Mat 26:3; Ahi 4:14) Hĩndĩ ĩrĩa ciugo icio ciahũthĩrũo thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki, ciaragia ũhoro wa arũme arĩa maatongoragia harĩ ũthĩnjĩri-Ngai, hihi nginya athĩnjĩri-Ngai anene arĩa maatigĩte gũtungata na atongoria a ikundi iria 24 cia athĩnjĩri-Ngai.​—2Maũ 26:20; Eza 7:5; Mat 2:4; Mar 8:31.

• Mũthobi.

  Nĩ mũmera ũkoragwo na honge na mahuti mahoro, maahũthagĩrũo kũminjaminja thakame kana maĩ hĩndĩ ya magongona ma gũtheria. No kũhoteke nĩ mũmera ũrĩa wĩtagwo marjoram (Origanum maru; Origanum syriacum). Kũringana na ũrĩa ũhũthĩrĩtwo thĩinĩ wa Johana 19:​29, no kũhoteke warĩ mũmera wa marjoram ũnyitithanĩtio rũhonge-inĩ kana harĩ durra, mũthemba ũmwe wa mũhĩa (Sorghum vulgare), tondũ mũmera ũcio wakoragwo na mũtĩ mũraya ũngĩahotire gũkinyia thibonji ya ndibei ngagatu kanua-inĩ ka Jesu.​—Ahi 9:19.

• Mũthuri; Mũthuri mũkũrũ.

  Nĩ mũndũrũme mũgima kĩĩmwĩrĩ, no thĩinĩ wa Maandĩko, nĩ ũrĩa ũheetwo wathani na wĩra gatagatĩ-inĩ ka andũ o na kana rũrĩrĩ. Ibuku-inĩ rĩa Kũguũrĩrio kiugo kĩu ningĩ nĩ kĩhũthagĩrũo harĩ ciũmbe cia roho. Kiugo gĩa Kĩngiriki pre·sbyʹte·ros gĩtaũrĩtwo “mũthuri” rĩrĩa gĩkwaria ũhoro wa arĩa mehokeirũo gũtongoria kĩũngano-inĩ.​—Tham 4:29; Thi 31:23; 1Ti 5:17; Kũg 4:4.

• Mũtĩ.

  Nĩ gĩkĩngĩ kĩrũngarũ kĩrĩa mũndũ aahũũragĩrĩrũo igũrũ rĩakĩo. Wahũthagĩrũo nĩ ndũrĩrĩ imwe kũũraga mũndũ kana gũcuuria kĩimba kĩa mũndũ ĩrĩ njĩra ya kũhe andũ mũkaana kana kũmũconorithia. Aashuri nĩ mooĩkaine na kũhũthĩra njĩra njũru mũno mbaara-inĩ, mooragaga andũ arĩa manyita mĩgwate na njĩra ya kũmacuuria mũtĩ-inĩ ũrĩ na mũthia mũũgĩ makamatheca kuuma nda magatũrĩkania gĩthũri kĩa mũndũ ũcio maroraga. No thĩinĩ wa watho wa Ayahudi, arĩa meekaga mehia maritũ ta kũruma Ngai kana kũhoya mĩhianano maambaga makoragwo na njĩra ya kũhũũrũo na mahiga kana o ĩngĩ, thutha ũcio mĩĩrĩ yao ĩgacuurio igũrũ rĩa ikĩngĩ, kana mĩtĩ-inĩ, kũhe andũ arĩa angĩ mũkaana. (Gũc 21:​22, 23; 2Sa 21:​6, 9) Rĩmwe na rĩmwe Aroma moohagĩrĩra mũndũ mũtĩ-inĩ, na hihi agaikara ho thikũ cigana ũna agacoka agakua nĩ ruo, kũnyota, kũhũũta, kana kũhĩa nĩ riũa. Naguo hĩndĩ ĩngĩ ta rĩrĩa mooragaga Jesu, maahũũragĩrĩra moko na magũrũ ma mũndũ ũcio ũthitangĩtwo igũrũ rĩa mũtĩ. (Lu 24:20; Joh 19:​14-16; 20:25; Atũ 2:​23, 36)​—Rora MŨTĨ WA KŨNYARIRĨRŨO.

• Mũtĩ wa kũnyarirĩrũo.

  Ciugo icio ciumanĩte na kiugo gĩa Kĩngiriki stau·rosʹ, kĩrĩa kiugĩte mũtĩ kana gĩkĩngĩ kĩrũngarũ, ta kĩrĩa Jesu oragĩirũo. Gũtirĩ ũndũ wonanagia atĩ kiugo kĩu gĩa Kĩngiriki kĩaaragia ũhoro wa mũtharaba, ta ũrĩa athathaiya a ngai cia mĩhianano maaũhũthagĩra ũrĩ rũũri rwa kĩĩndini mĩaka magana maingĩ mbere ya Kristo. Ciugo “mũtĩ wa kũnyarirĩrũo” itaaragĩria biũ ũrĩa kiugo kĩrĩa gĩtaũrĩtwo gĩa Kĩngiriki kiugĩte, tondũ o na Jesu nĩ aahũthĩrire kiugo stau·rosʹ kuonania mĩnyamaro, moritũ, na maũndũ ma gũconorithio marĩa arũmĩrĩri ake mangĩacemanirie namo. (Mat 16:24; Ahi 12:2)​—Rora MŨTĨ.

• Mũtĩ wa muoyo.

  Nĩ mũtĩ warĩ thĩinĩ wa mũgũnda wa Edeni. Bibilia ndĩonanagia atĩ matunda ma mũtĩ ũcio nĩ maarĩ na ũhoti wa kũhe andũ muoyo; ithenya rĩa ũguo, warĩ ũira wa atĩ arĩa Ngai angĩetĩkĩririe marĩe matunda maguo nĩ angĩamaheire muoyo wa tene na tene. Thĩinĩ wa ibuku rĩa Kũguũrĩrio, mũtĩ ũcio ũhũthĩrĩtwo na njĩra ya mũhaano kũrũgamĩrĩra maũndũ marĩa Ngai aheanaga ma gũtũũria muoyo.​—Kĩa 2:9; 3:22; Kũg 2:7; 22:19.

• Mũtongoria Ũrĩa Mũnene.

  Ciugo icio cionanagia itemi rĩa bata rĩrĩa Jesu Kristo akoragwo narĩo harĩ gũkũũra andũ ehokeku kuumana na moimĩrĩro moru ma mehia na kũmatongoria harĩ muoyo wa tene na tene.​—Atũ 3:15; 5:31; Ahi 2:10; 12:2.

• Mũtuĩria wa njata.

  Nĩ mũndũ ũrĩa ũthuthuragia ũhoro wa riũa, mweri, na njata nĩ getha arathe maũndũ marĩa magooka.​—Mat 2:1.

• Mũtũmwo.

  Kiugo kĩu kiugĩte “ũrĩa ũtũmĩtwo,” na kĩhũthĩrĩtwo harĩ Jesu na andũ amwe arĩa maatũmĩtwo gũtungatĩra andũ angĩ. Kaingĩ kĩhũthagĩrũo harĩ arutwo arĩa Jesu we mwene aathuurire matuĩke gĩkundi kĩa andũ ikũmi na erĩ mamũrĩtwo marĩ a kũmũrũgamĩrĩra.​—Mar 3:14; Atũ 14:14.

• Mũũmbi.

  Nĩ mũndũ ũrĩa ũthondekaga nyũngũ cia rĩũmba, mbakũri, na indo ingĩ. Kiugo gĩa Kĩhibirania kĩrĩa gĩtaũrĩtwo mũũmbi nĩ “mũthondeki.” Wathani ũrĩa mũũmbi akoragwo naguo harĩ rĩũmba kaingĩ nĩ ũhũthagĩrũo kuonania ũnene wa Jehova harĩ andũ na harĩ ndũrĩrĩ.​—Isa 64:8; Ro 9:21.

• Mũyahudi.

  Nĩ rĩĩtwa rĩahũthagĩrũo harĩ mũndũ wa mũhĩrĩga wa Juda thutha wa ũthamaki ũrĩa wa mĩhĩrĩga ikũmi ya Isiraeli kũgwa. (2Ath 16:6) Thutha wa gũthamĩrio Babuloni, nĩ rĩahũthagĩrũo harĩ Aisiraeli a mĩhĩrĩga ĩtiganĩte arĩa maacokire Isiraeli. (Eza 4:12) Thutha ũcio rĩkĩambĩrĩria kũhũthĩrũo thĩ yothe gũtigithũkania Aisiraeli na andũ a Ndũrĩrĩ. (Es 3:6) Rĩĩtwa rĩu ningĩ nĩ rĩhũthĩrĩtwo na njĩra ya ngerekano nĩ mũtũmwo Paulo akĩenda kuonania atĩ rũrĩrĩ rũrĩa mũndũ oimĩte ti rwa bata thĩinĩ wa kĩũngano gĩa Gĩkristiano.​—Ro 2:​28, 29; Ga 3:28.

• Mwĩhĩtwa.

  Nĩ kwĩrĩra Ngai atĩ nĩ ũkũhingia ũndũ mũna, kũruta igongona kana kĩheo, kũingĩra ũtungata-inĩ mũna, kana gwĩthema maũndũ matagirĩtio nĩ watho. Ningĩ nĩ ciugo ciarĩtio cia kuonania atĩ ũndũ mũna nĩ wa ma, kana mũndũ kwĩranĩra atĩ nĩ egwĩka kana ndegwĩka ũndũ mũna. Kaingĩ mũndũ ehĩtaga harĩ mũndũ mũnene kũmũkĩra, na makĩria harĩ Ngai. Jehova eekĩrire hinya kĩrĩkanĩro gĩake na Iburahimu kũgerera mwĩhĩtwa.​—Kĩa 14:22; Mat 5:33; Ahi 6:​16, 17.

N

• Nado.

  Nĩ maguta ma goro manungaga wega ma rangi mũtune, marutagwo harĩ mũmera wĩtagwo spikenard (Nardostachys jatamansi). Tondũ maarĩ ma goro, maguta ma nado kaingĩ maatukanagio na maguta mangĩ matarĩ mega tamo, na rĩmwe na rĩmwe magakorũo matarĩ mo biũ. Mariko na Johana nĩ magwetete atĩ maguta ma “nado matatukanĩtio na kĩndũ” nĩmo Jesu aahakirũo.​—Mar 14:3; Joh 12:3.

• Ndaimono.

  Nĩ ciũmbe njũru itonekaga cia kĩĩroho, ikoragwo na hinya ũkĩrĩte wa andũ. Thĩinĩ wa Kĩambĩrĩria 6:2 ciĩtĩtwo “ariũ a Ngai” na thĩinĩ wa Judasi 6 cigetwo “araika,” itiombĩtwo irĩ njũru; ĩndĩ, ciarĩ araika arĩa meetuire thũ cia Ngai rĩrĩa maamũremeire matukũ-inĩ ma Nuhu na makĩnyitanĩra na Shaitani harĩ kũremera Jehova.​—Gũc 32:17; Lu 8:30; Atũ 16:16; Jak 2:19.

• Ndawa ya kũimbia.

  Nĩ kĩndũ kĩoongagĩrĩrũo harĩ mũtu wakandwo kana harĩ indo cia kũnyuo nĩguo igagate; kaingĩ gĩakoragwo kĩrĩ gĩcunjĩ kĩa mũtu mũgagatu ũrĩa ũrakandĩtwo hau mbere. Kaingĩ ĩhũthagĩrũo thĩinĩ wa Bibilia kũrũgamĩrĩra mehia na kũbutha, ningĩ nĩ ĩhũthĩragwo kuonania gũtherema na gũkũra na njĩra ĩtaroneka.​—Tham 12:20; Mat 13:33; Ga 5:9.

• Ndibei ya igongona.

  Nĩ ndibei yarutagwo ĩrĩ ya gũitĩrĩrio kĩgongona-inĩ na yarutanagĩrio hamwe na magongona mangĩ. Paulo nĩ amĩgwetete na njĩra ya mũhaano kuonania wendi wake wa kwĩrutĩra nĩ ũndũ wa Akristiano arĩa angĩ.​—Nda 15:​5, 7; Afi 2:17.

• Ndungata ya kĩũngano.

  Kiumanĩte na kiugo gĩa Kĩngiriki di·aʹko·nos, kĩrĩa maita maingĩ gĩtaũragwo “ndungata.” “Ndungata ya kĩũngano” nĩ mũndũ ũtungataga arĩ mũteithĩrĩria wa kĩama gĩa athuri thĩinĩ wa kĩũngano. No mũhaka ahingie ithimi cia Bibilia nĩguo agĩrĩre kũheo mweke ũcio wa ũtungata.​—1Ti 3:​8-10, 12.

• Ndungu.

  Nĩ kĩndũ mũndũ ohagĩrĩrũo ho akĩherithio. Ndungu imwe ciohagĩrĩrũo o magũrũ moiki, no ingĩ no kũhoteke cioohaga magũrũ, moko, na ngingo igatũma mwĩrĩ ũikare ũinamĩte.​—Je 20:2; Atũ 16:24.

• Ngari ya mbarathi.

  Nĩ ngari ya magũrũ merĩ yakururagio nĩ mbarathi na yahũthagĩrũo gũkuua indo na ĩkahũthĩrũo mbaara-inĩ.​—Tham 14:23; Ati 4:13; Atũ 8:28; Kũg 9:9.

• Ngavana.

  Nĩwe wakoragwo arĩ mũtongoria mũnene wa gĩcigo kĩmwe rungu rwa Mbunge ya Roma. Aakoragwo na wathani wa gũtuithania maciira na wa gũtongoria mbũtũ, na o na gũtuĩka matua make nĩ maaroragwo nĩ Mbunge, nĩwe wakoragwo na wathani ũrĩa mũnene gĩcigo-inĩ gĩake.​—Atũ 13:7; 18:12.

• Ngigĩ.

  Nĩ mĩthemba ya itono ithiaga irĩ gĩtutu kĩnene. Thĩinĩ wa Watho wa Musa cioonagwo irĩ theru cia kũrĩo. Itutu nene iria irĩaga kĩndũ gĩothe harĩa irahĩtũkĩra, ikarehe mwanangĩko mũnene, cioonagwo irĩ ihũũra.​—Tham 10:14; Mat 3:4.

• Ngĩo.

  Nĩ indo ciathondekagwo na thahabu, betha, kana gĩcango, na ciahũthagĩrũo thĩinĩ wa hema ya gũtũnganwo na hekarũ-inĩ gũcinĩra ũbumba na kũruta makara kĩgongona-inĩ na ndambĩ iria hĩu mũtĩ-inĩ wa thahabu wa kũigĩrĩrũo matawa. Ningĩ nĩ ciahũthagĩrũo gũkuua mwaki.​—Tham 37:23; 2Maũ 26:19; Ahi 9:4.

• Ngomanio itagĩrĩire.

  Kuumana na kiugo gĩa Kĩngiriki por·neiʹa, kĩrĩa kĩrũgamagĩrĩra mĩthemba yothe ya ngomanio itetĩkĩrĩtio. Kĩhutĩtie ũtharia, ũmaraya, ngomanio gatagatĩ ka andũ matahikanĩtie, ngomanio cia arũme kwa arũme na atumia gwa atumia, na ngomanio na nyamũ. Ciugo icio nĩ ihũthĩrĩtwo thĩinĩ wa Kũguũrĩrio ũhoro-inĩ wĩgiĩ mũmaraya wa ndini ũrĩa wĩtagwo “Babuloni Ũrĩa Mũnene” kuonania ũrĩa anyitanagĩra na atongoria a thĩ nĩguo aheo wathani na mbeca. (Kũg 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Atũ 15:29; Ga 5:19)​—Rora MŨMARAYA.

• Nguo cia makũnia.

  Nĩ ngora nyũmũ yahũthagĩrũo gũthondeka makũnia, kana mĩhuko, ta ĩrĩa ĩkĩragwo indo ta ngano. Kaingĩ yatumagwo na guoya mũirũ wa mbũri na nĩyo nguo ĩrĩa yekĩragwo hĩndĩ ya macakaya.​—Kĩa 37:34; Lu 10:13.

• Nisani.

  Thutha wa gũcoka kuuma ithamĩrio-inĩ Babuloni, Nisani nĩrĩo rĩatuĩkire rĩĩtwa rĩerũ rĩa mweri wa Abibu, mweri wa mbere wa karenda ya Ayahudi ya maũndũ ma ndini na nĩguo mweri wa mũgwanja wa karenda ĩrĩa maahũthagĩra maũndũ-inĩ mangĩ. Waringanaga na mweri wa Machi gatagatĩ-inĩ nginya mweri wa Ĩpuro gatagatĩ-inĩ. (Ne 2:1) Pasaka ya Ayahudi yakũngũyagĩrũo Nisani 14, na Jesu Kristo aambĩrĩirie Irio cia Hwaĩ-inĩ cia Mwathani mũthenya ũcio. (Lu 22:​15, 19, 20) Oragĩirũo mũtĩ-inĩ wa kũnyarirĩrũo o mũthenya ũcio.​—Lu 23:​44-46.

• Nja.

  Nĩ handũ harĩa haarĩ hairigĩre gũthiũrũrũka hema ya gũtũnganwo, na thutha ũcio harĩa haairigĩirũo na thingo gũthiũrũrũkĩria hekarũ. Kĩgongona gĩa gũcinĩra magongona gĩakoragwo nja ya hema ya gũtũnganwo, na nja ya thĩinĩ ya hekarũ. Ningĩ Bibilia nĩ ĩgwetaga nja ĩkĩaria ũhoro wa nyũmba cia athamaki na nyũmba ingĩ.​—Tham 8:13; 27:9; 1Ath 7:12; Mat 26:3; Mar 15:16; Kũg 11:2.

• Njata ya mũthenya.

  Yugĩte o ũndũ ũmwe na ‘njata ya rũcinĩ.’ Nĩ njata ĩrĩa ĩkoragwo ĩrĩ ya mũthia kũratha mwena wa irathĩro riũa rĩtanoimĩra, ĩkĩonania rũcinĩ rwa mũthenya ũngĩ.​—Kũg 22:16; 2Pe 1:19.

• Njata ya rũcinĩ.​—

  Rora NJATA YA MŨTHENYA.

• Njĩra Ĩrĩa.

  Nĩ ciugo ihũthĩrĩtwo na njĩra ya mũhaano thĩinĩ wa Maandĩko kuonania ciĩko kana mĩthiĩre ĩtĩkĩrĩkĩte kana ĩtetĩkĩrĩkĩte nĩ Jehova. Arĩa maatuĩkaga arũmĩrĩri a Jesu Kristo meetagwo a “Njĩra Ĩrĩa,” kuuga atĩ maatũũraga ũtũũro ũronania wĩtĩkio harĩ Jesu Kristo, makarũmagĩrĩra kĩonereria gĩake.​—Atũ 19:9.

P

• Paradiso.

  Nĩ handũ kana mũgũnda mũthaka. Paradiso ya mbere yarĩ Edeni, ĩrĩa yathondekeirũo andũ a mbere nĩ Jehova. Hĩndĩ ĩrĩa aaragia na mwĩki-naĩ ũmwe wa arĩa maariganĩtie nake acuurĩtio mũtĩ-inĩ wa kũnyarirĩrũo, Jesu nĩ aagwetire atĩ thĩ nĩ ĩgaatuĩka paradiso. Thĩinĩ wa 2 Akorintho 12:​4, kiugo kĩu kĩonanagia paradiso ya mũhaano, na thĩinĩ wa Kũguũrĩrio 2:​7, kĩonanagia paradiso ya igũrũ.​—Rũĩ 4:13; Lu 23:43.

• Pasaka.

  Nĩ gĩkũngũĩro gĩekagwo o mwaka mũthenya wa 14 wa Abibu (mweri ũrĩa wacokire gwĩtwo Nisani) kũririkana gũkũũrũo kwa Aisiraeli kuuma Misiri. Wakũngũyagĩrũo na njĩra ya gũthĩnja na kũhĩhia kagondu (kana mbũri), karĩa gaacokaga gakarĩanĩrio na nyeni ndũrũ na mũgate ũtarĩ mũimbie.​—Tham 12:27; Joh 6:4; 1Ko 5:7.

• Pentekoste.

  Nĩ gĩathĩ gĩa kerĩ harĩ iria ithatũ nene arũme othe Ayahudi maagĩrĩirũo gũkũngũĩra thĩinĩ wa Jerusalemu. Kiugo Pentekoste, kiugĩte “Mũthenya wa Mĩrongo Ĩtano,” na nĩ kĩhũthĩrĩtwo thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki harĩ Gĩathĩ kĩa Imatha kana Gĩathĩ gĩa Ciumia thĩinĩ wa Maandĩko ma Kĩhibirania. Yakũngũyagĩrũo mũthenya wa 50 kuuma Nisani 16.​—Tham 23:16; 34:22; Atũ 2:1.

• Porneia.​—

  Rora NGOMANIO ITAGĨRĨIRE.

R

• Roho.

  Kiugo gĩa Kĩhibirania ruʹach na gĩa Kĩngiriki pneuʹma, iria kaingĩ itaũragwo “roho,” ikoragwo ikĩaria ũhoro wa maũndũ matiganĩte. Ciothe ciaragia ũhoro wa kĩndũ gĩtangĩoneka nĩ andũ na cionanagia hinya ũraruta wĩra. Ciugo icio cia Kĩhibirania na Kĩngiriki ihũthagĩrũo kwaria ũhoro wa (1) rũhuho, (2) hinya wa muoyo ũrĩa ũkoragwo thĩinĩ wa ciũmbe iria irĩ gũkũ thĩ, (3) hinya ũrĩa ũtindĩkaga mũndũ kuuma ngoro-inĩ yake ya mũhaano eke na oige maũndũ na njĩra na, (4) ciugo itongoretio nĩ roho ciumanĩte na hinya ũtaroneka, (5) ciũmbe cia roho, na (6) hinya wa Ngai wa gwĩka maũndũ, kana roho mũtheru.​—Tham 35:21; Thab 104:29; Mat 12:43; Lu 11:13.

• Roho mũtheru.

  Nĩ hinya ũtonekaga ũrĩa Ngai ahũthagĩra nĩguo ahingie wendi wake. Ũkoragwo ũrĩ mũtheru tondũ uumaga kũrĩ Jehova, o we mũtheru na mũthingu biũ, na ningĩ tondũ nĩ hinya wa Ngai wa kũhingia maũndũ matheru.​—Lu 1:35; Atũ 1:8.

• Rũhĩa.

  Rũkoragwo rũkĩonania hĩa cia nyamũ, iria ciahũthagĩrũo kũnyuĩra kĩndũ, gwĩkĩra maguta, kũiga rangi na indo cia kwĩgemia, na ikahũthĩrũo irĩ ta indo cia kũina kana kũmenyithia andũ ũndũ mũna. (1Sa 16:​1, 13; 1Ath 1:39; Ezk 9:2) “Rũhĩa” kaingĩ rũhũthagĩrũo na njĩra ya ngerekano kuonania hinya, ũhootani, kana ũtoorania.​—Gũc 33:17; Mik 4:13; Lu 1:69.

S

• Samaria.

  Nĩ itũũra rĩrĩa rĩarĩ inene rĩa ũthamaki wa rũgongo wa mĩhĩrĩga ĩrĩa ikũmi ya Isiraeli kwa ihinda rĩa mĩaka ta magana merĩ, na norĩo rĩarĩ rĩĩtwa rĩa gĩcigo kĩu gĩothe. Itũũra rĩu rĩakĩtwo kĩrĩma-inĩ gĩetagwo Samaria. Mahinda-inĩ ma Jesu, Samaria rĩarĩ rĩĩtwa rĩa gĩcigo kĩarĩ rungu rwa Roma kĩrĩa kĩarĩ gatagatĩ ka Galili mwena wa rũgongo na Judea mwena wa mũhuro. Jesu ndaahunjagia gĩcigo-inĩ kĩu, no rĩmwe na rĩmwe nĩ aahĩtũkagĩra kuo na akaria na aikari a kuo. Petero aahũthĩrire cabi ya kerĩ ya Ũthamaki ya mũhaano hĩndĩ ĩrĩa Asamaria maaheirũo roho mũtheru.​—1Ath 16:24; Joh 4:7; Atũ 8:14.

• Sanhedrini.

  Rĩarĩ igooti rĩrĩa inene rĩa Ayahudi thĩinĩ wa Jerusalemu. Mahinda-inĩ ma Jesu, rĩarĩ na andũ 71, na nĩ hamwe na mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa mũnene na arĩa maatuĩkĩte athĩnjĩri-Ngai mbere ĩyo, andũ a famĩlĩ cia athĩnjĩri-Ngai, athuri, anene a mĩhĩrĩga na famĩlĩ, na andĩki-Watho.​—Mar 15:1; Atũ 5:34; 23:​1, 6.

• Shaitani.

  Nĩ kiugo gĩa Kĩhibirania kiugĩte “Mũregani.” Nĩwe mũkararia ũrĩa mũnene wa Ngai. Ningĩ nĩ etagwo Mũcukani.​—Ayu 1:6; Mat 4:10; Kũg 12:9.

• Siria; Aasiria.

  Thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki, Siria yarĩ gĩcigo kĩarĩ rungu rwa Roma na Antiokia nĩrĩo rĩarĩ itũũra rĩayo inene. Kĩahutĩtie gĩcigo kĩnene gĩa Siria (kĩrĩa gĩtĩtwo na rĩĩtwa rĩngĩ Aramu) ĩrĩa ĩgwetetwo thĩinĩ wa Maandĩko ma Kĩhibirania. Ngavana wa Siria ningĩ nowe wakoragwo arũgamĩrĩire Palestina guothe.​—Lu 2:2; Atũ 18:18; Ga 1:21.

• Sutirisi.

  Ciarĩ icigo igĩrĩ nene cia iria itarĩ ndiku gĩcũa-inĩ kĩa Libia Afrika ya Rũgongo, na nĩ cietigĩrĩtwo nĩ aruti wĩra a meri a tene nĩ ũndũ wa mũthanga wa hũgũrũrũ-inĩ ũrĩa waikaraga ũgĩthamaga nĩ ũndũ wa makũmbĩ ma iria.​—Atũ 27:17.

T

• Taranda.

  Nĩyo yarĩ gĩthimi kĩrĩa kĩnene mũno gĩa Kĩhibirania kĩa ũritũ na kĩa mbeca. Yakoragwo na ũritũ wa kilo 34.2 (lb 75.5; lb t 91.75; oz t 1,101). Taranda ya Kĩngiriki yarĩ ninanini, yakoragwo na ũritũ wa kilo 20.4 (lb 44.8; lb t 54.5; oz t 654).​—1Maũ 22:14; Mat 18:24.

• Tarataro.

  Thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki nĩ kũndũ kwa mũhaano gũtariĩ ta njera kũrĩa araika arĩa maaremire matukũ-inĩ ma Nuhu maaikirio. Thĩinĩ wa 2 Petero 2:4 kiugo tar·ta·roʹo (“gũikia Tarataro”) gĩtionanagia atĩ “araika arĩa meehirie” maikirio thĩinĩ Tarataro ĩrĩa ĩrutanagwo nĩ ndini cia maheeni (njera ĩrĩ na gũkũ rungu kũndũ kwa nduma kũrĩa gũtũũragwo nĩ ngai iria itarĩ kĩene). Handũ ha ũguo, kĩonanagia atĩ nĩ meeheririo nĩ Ngai kuuma ciikaro ciao kũrĩa igũrũ na magĩtunywo mĩeke ĩrĩa maarĩ nayo magĩikio nduma-inĩ ndumanu ya kĩĩmeciria ũhoro-inĩ ũkoniĩ mĩoroto ya Ngai. Ningĩ nduma nĩ yonanagia ũrĩa mũthia wao ũgakorũo ũtariĩ, tondũ Maandĩko monanagia atĩ makaaninwo tene na tene marĩ hamwe na mũnene wao, Shaitani ũrĩa Mũcukani. Kwoguo-rĩ, Tarataro yonanagia kũregwo biũ kwa araika acio aremi. Gĩtiugĩte ũndũ ũmwe na “irima rĩrĩa rĩtarĩ gĩturi” rĩgwetetwo thĩinĩ wa Kũguũrĩrio 20:​1-3.

• Thabatũ.

  Kiumanĩte na kiugo gĩa Kĩhibirania kĩrĩa kiugĩte “kũhuurũka; gũtiga.” Nĩ mũthenya wa mũgwanja wa kiumia kĩa Ayahudi (kuuma Njumaa riũa rĩathũa nginya Njuuma riũa rĩathũa). Ningĩ mĩthenya ĩngĩ ya ikũngũĩro thĩinĩ wa mwaka, o hamwe na mĩaka ya mũgwanja na ya mĩrongo ĩtano, nĩ yetagwo thabatũ. Gũtirĩ wĩra warutagwo mũthenya wa Thabatũ, o tiga ũtungata wa athĩnjĩri-Ngai thĩinĩ wa hekarũ. Mĩaka ya Thabatũ, mĩgũnda yaagĩrĩirũo gũtigwo ĩtekũrĩmwo na Mũhibirania ndangĩatindĩkĩrĩirie ũrĩa ũngĩ kũrĩha mathiirĩ. Thĩinĩ wa Watho wa Musa, mawatho ma mũthenya wa Thabatũ matiarĩ maritũ, no kahora kahora atongoria a ndini makĩongerera mawatho, ũũ atĩ hĩndĩ ya Jesu andũ nĩ maaritũhagĩrũo kũrũmĩrĩra Thabatũ.​—Tham 20:8; Ala 25:4; Lu 13:​14-16; Kol 2:16.

• Thaburi.

  Nĩ rwĩmbo rwa kũgooca Ngai. Thaburi nĩ ciainagwo nĩ athathaiya, nginya hĩndĩ ya gũthathaiya Jehova Ngai mũingĩ-inĩ thĩinĩ wa hekarũ yake Jerusalemu.​—Lu 20:42; Atũ 13:33; Jak 5:13.

• Thahu.

  Nĩ kĩonanagia gũkorũo na gĩko kana kuuna mawatho megiĩ mĩtugo. No thĩinĩ wa Bibilia, kiugo kĩu kaingĩ kĩaragia ũhoro wa kĩndũ gĩtarĩ gĩtĩkĩrĩku, kana gĩtarĩ gĩtheru, kũringana na Watho wa Musa. (Ala 5:2; 13:45; Mat 10:1; Atũ 10:14; Ef 5:5)​—Rora GŨTHERA.

• Thimo.

  Nĩ ciugo cia ũũgĩ kana rũgano rwa kũrutana ũndũ mũna kana gũtaarĩria ũndũ wa ma na ciugo nini mũno. Thimo ya Bibilia no ĩkorũo ĩrĩ ũtaaro ũteyumĩrĩtie mũno kana ĩrĩ ndaĩ. Thimo nĩ ĩtũmaga ũhoro wa ma ũtaarĩrio na njĩra ũgũtaũkĩka, kaingĩ na njĩra ya ngerekano. Thimo imwe nĩ ciahũthĩrirũo kũnyũrũria kana kũmenereria andũ amwe.​—Koh 12:9; 2Pe 2:22.

• Thĩna mũnene.

  Kiugo gĩa Kĩngiriki gĩa “thĩna” kĩonanagia mĩtangĩko kana mĩnyamaro ĩroimana na hatĩka cia maũndũ. Jesu nĩ aaririe ũhoro wa “thĩna mũnene” ũtarĩ wonwo ũrĩa ũngĩgaakora Jerusalemu na makĩria ũrĩa ũgaakora andũ thutha-inĩ rĩrĩa ‘agooka arĩ na riri.’ (Mat 24:​21, 29-31) Paulo onanirie atĩ thĩna ũcio nĩ gĩĩko kĩa ũthingu kĩa Ngai kwerekera “andũ arĩa matoĩ Ngai na arĩa matathĩkagĩra ũhoro ũrĩa mwega” wĩgiĩ Jesu Kristo. Kũguũrĩrio mũrango wa 19 yonanagia Jesu arĩ we ũratongoria mbũtũ ya igũrũ kũrũa na “nyamũ ĩrĩa na athamaki a thĩ na mbũtũ ciao.” (2The 1:​6-8; Kũg 19:​11-21) “Kĩrĩndĩ kĩnene” nĩ kĩonanĩtio gĩkĩhonoka thĩna ũcio. (Kũg 7:​9, 14)​—Rora HARI-MAGEDONI.

• Thunagogi.

  Nĩ kiugo kiugĩte “gũcokanĩrĩria hamwe; kĩgomano,” no maandĩko-inĩ maingĩ, kĩaragia ũhoro wa nyũmba kana harĩa Ayahudi maacemanagia gũthoma Maandĩko, kũheo ũtongoria, kũhunjia, na kũhoya. Matukũ-inĩ ma Jesu taũni ciothe nene thĩinĩ wa Isiraeli nĩ ciarĩ na thunagogi ĩmwe, namo matũũra marĩa manene maakoragwo na makĩria ma thunagogi ĩmwe.​—Lu 4:16; Atũ 13:​14, 15.

• Thũ ya Kristo.

  Kiugo gĩa Kĩngiriki kĩrĩa gĩtaũrĩtwo kĩaragia ũhoro wa maũndũ merĩ. Kĩaragia ũhoro wa andũ arĩa mathũũrĩte kana makararagia Kristo. Ningĩ no kĩarie ũhoro wa Kristo a maheeni, arĩa metuaga Kristo. Mathondeka mothe, ikundi, kana andũ, arĩa metuaga atĩ marũgamĩrĩire Kristo kana makoiga nĩo Mesia kana magakararia Kristo na arutwo ake no metwo thũ cia Kristo.​—1Joh 2:22.

Ũ

• Ũbani.

  Nĩ indo ciũmithagio (ngamu) irutĩtwo mĩtĩ-inĩ ĩmwe ĩnungaga wega ya mũthemba wĩtagwo Boswellia. Rĩrĩa wacinwo warutaga mũtararĩko ũranunga wega. Nĩ wahũthagĩrũo gũthondeka ũbumba mũtheru ũrĩa wahũthagĩrũo thĩinĩ wa hema ya gũtũnganwo na hekarũ-inĩ. Ningĩ nĩ warutanagĩrio hamwe na igongona rĩa mũtu na waigagwo harĩ o mũhari wa mĩgate ya igongona thĩinĩ wa Harĩa Hatheru.​—Tham 30:​34-36; Ala 2:1; 24:7; Mat 2:11.

• Ũbatithio; Kũbatithia.

  Ciugo icio ciugĩte “kũrinda,” kana kũrikia thĩinĩ wa maĩ. Jesu oigire no mũhaka arũmĩrĩri ake mabatithagio. Maandĩko ningĩ nĩ maaragia ũhoro wa Ũbatithio wa Johana, kũbatithio na roho mũtheru, kũbatithio na mwaki, na kũbatithio kwa mĩthemba ĩngĩ.​—Mat 3:​11, 16; 28:19; Joh 3:23; 1Pe 3:21.

• Ũbumba.

  Nĩ kĩndũ gĩthondekagwo na ngamu na maguta manungaga wega kĩrĩa kĩhĩaga o kahora gĩacinwo, gĩkaruta mũtararĩko mwega. Ũbumba wa mwanya ũrĩa wahũthagĩrũo thĩinĩ wa hema ya gũtũnganwo na thĩinĩ wa hekarũ wathondekagwo na indo mĩthemba ĩna. Wacinagĩrũo Harĩa Hatheru kĩgongona-inĩ kĩa ũbumba rũcinĩ na ũtukũ, na Mũthenya wa Ũiguithanio ũgacinĩrũo Harĩa Hatheru Mũno. Warũgamagĩrĩra mahoya maretĩkĩrĩka ma ndungata njĩhokeku cia Ngai. Akristiano matiaathĩtwo macinage ũbumba.​—Tham 30:​34, 35; Ala 16:13; Kũg 5:8.

• Ũhoro ũrĩa mwega.

  Thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki, nĩ ũhoro mwega wa Ũthamaki wa Ngai na ũhonokio kũgerera wĩtĩkio harĩ Jesu Kristo.​—Lu 4:​18, 43; Atũ 5:42; Kũg 14:6.

• Ũkũũri.

  Nĩ marĩhi marĩhagwo ma kuohora mũndũ kuuma ũkombo-inĩ, ihera-inĩ, mĩnyamaro-inĩ, mehia-inĩ, kana o na wĩra-inĩ mũna. Ti hĩndĩ ciothe marĩhi macio mangĩakorirũo marĩ ma mbeca. (Isa 43:3) Ũkũũri nĩ wabataranagia maũndũ-inĩ matiganĩte. Kwa ngerekano-rĩ, ciana ciothe cia tũhĩĩ cia irigithathi kana nyamũ cia njamba thĩinĩ wa Isiraeli ciarĩ cia Jehova, na marĩhi ma ũkũũri nĩ maabataranagia gũkũũra nyamũ kana ciana icio. (Nda 3:​45, 46; 18:​15, 16) Ndegwa njũru ĩngĩagire kuohwo na yũrage mũndũ, mwene nĩ aabataraga kũruta marĩhi ma ũkũũri kũmuohora kuumana na gĩkuũ kĩrĩa aakoragwo atuĩrĩirũo. (Tham 21:​29, 30) No rĩrĩ, gũtirĩ ũkũũri wetĩkagĩrũo mũndũ angĩoraganire akĩendaga. (Nda 35:31) Ningĩ Bibilia nĩ yonanagia ũhoro wĩgiĩ ũkũũri ũrĩa Kristo aarĩhire kũgerera igongona rĩa gĩkuũ gĩake nĩ getha akũũre andũ athĩki kuumana na mehia na gĩkuũ.​—Thab 49:​7, 8; Mat 20:28; Ef 1:7.

• Ũmaraya.​—

  Rora NGOMANIO ITAGĨRĨIRE.

• Ũrathi.

  Nĩ ndũmĩrĩri yumĩte kwĩ Ngai, na no ĩkorũo ĩrĩ ya kũguũria wendi wake kana kũũmenyithania. Ũrathi no ũkorũo ũrĩ ũrutani umĩte kwĩ Ngai, rĩathani kana itua, kana ũhoro wa kũmenyithania ũndũ ũgooka.​—Mat 13:14; 2Pe 1:​20, 21.

• Ũregenyũki.

  Kiugo gĩkĩ na Kĩngiriki (a·po·sta·siʹa) kĩrutĩtwo harĩ kiugo kiugĩte “kwĩyeheria harĩ.” Kiugo kĩu gĩkoragwo na rĩciria rĩa “gũtiganĩria, kweherera, kana kũregana.” Thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki, kiugo “ũregenyũki” kaingĩ kĩhũthĩrĩtwo kuuga arĩa mareganĩte na ũthathaiya wa ma.​—Thi 11:9; Atũ 21:21; 2The 2:3.

• Ũrĩa mũru.

  Nĩ rĩĩtwa rĩa Shaitani ũrĩa Mũcukani, ũrĩa ũkararagia Ngai o hamwe na ithimi ciake cia ũthingu.​—Mat 6:13; 1Joh 5:19.

• Ũthamaki wa Ngai.

  Nĩ ciugo iria ihũthagĩrũo kuonania ũnene wa Ngai ũrĩa ũrũgamĩrĩirũo nĩ thirikari ya Mũrũ wake, Kristo Jesu.​—Mat 12:28; Lu 4:43; 1Ko 15:50.

• Ũtharia.

  Nĩ gĩĩko kĩa mũthuri kana mũtumia ũrĩ thĩinĩ wa kĩhiko gũkomania na mũndũ ũngĩ eyendeire tiga ũrĩa mahikanĩtie nake.​—Tham 20:14; Mat 5:27; 19:9.

• Ũtheru.

  Nĩ ngumo ĩkoragwo ĩrĩ ya Jehova we mwene; nĩ gũthera kĩĩmĩtugo na gĩkĩro kĩa igũrũ biũ. (Tham 28:36; 1Sa 2:2; Joh 17:11) Hĩndĩ ĩrĩa kĩroiga ũhoro wa andũ (Mar 6:20; Atũ 3:21), indo (Ro 7:12; 11:16; 2Ti 3:15), handũ (Mat 4:5; Atũ 7:33; Ahi 9:1), na mawĩra (Tham 36:4), kiugo kĩrĩa gĩtaũragwo gĩa Kĩhibirania na gĩa Kĩngiriki kiugaga kwamũrũo kana gũtherio nĩ ũndũ wa Ngai mũtheru; kwamũrũo nĩ ũndũ wa ũtungata wa Jehova. Thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki, kiugo “ũtheru” ningĩ nĩ kĩhũthĩrĩtwo kuonania ũtheru harĩ mĩthiĩre ya mũndũ we mwene.​—2Ko 7:1; 1Pe 1:​15, 16.

• Ũthingu.

  Thĩinĩ wa Maandĩko, nĩ ũndũ ũrĩa wagĩrĩire kũringana na ithimi cia Ngai cia wega na ũũru.​—Kĩa 15:6; Gũc 6:25; Zef 2:3; Mat 6:33.

• Ũtugi mũnene.

  Nĩ ciugo ciumanĩte na kiugo gĩa Kĩngiriki kiugĩte kĩndũ gĩtĩkĩrĩku na kĩragucĩrĩria. Ciugo icio kaingĩ nĩ ihũthagĩrũo kuonania kĩheo kĩheanĩtwo na njĩra ya ũtugi. Ikĩaria ũhoro wa ũtugi mũnene wa Ngai, ciugo icio cionanagia kĩheo kĩheanĩtwo nĩ Ngai na ũtana, atekwĩrĩgĩrĩra kũrĩhwo. Nĩ ũndũ ũcio, nĩ njĩra ya Ngai ya kuonania ũheani mũnene na wendo ũrĩ na ũtana na ũtugi kwerekera andũ. Kiugo gĩa Kĩngiriki ningĩ nĩ gĩtaũragwo na ciugo ta “kĩheo kĩa ũtugi.” Gĩtiheagwo mũndũ nĩ ũndũ wa kwĩrutanĩria na gũkorũo agĩrĩire, ũtana wa mũkĩheani nĩguo ũmũtindĩkaga gũkĩheana.​—2Ko 6:1; Ef 1:7.

• Ũtungata mũtheru.

  Nĩ wĩra mũtheru, na ũkonainie ĩmwe kwa ĩmwe na ũthathaiya wa mũndũ harĩ Ngai.​—Ro 12:1; Kũg 7:15.

W

• Watho.

  Hĩndĩ ĩrĩa kĩandĩkwo na ndemwa nene, kiugo kĩu kĩonanagia Watho wa Musa kana mabuku matano ma mbere ma Bibilia. Hĩndĩ ĩrĩa kĩandĩkwo na ndemwa nini, kĩonanagia watho mũna thĩinĩ wa Watho wa Musa kana ũtaaro wa watho.​—Nda 15:16; Gũc 4:8; Mat 7:12; Ga 3:24.

• Watho wa Musa.

  Nĩ Watho ũrĩa Jehova aaheire Aisiraeli kũgerera harĩ Musa werũ-inĩ wa Sinai mwaka wa 1513 M.K. Mabuku marĩa matano ma mbere ma Bibilia kaingĩ metagwo Watho.​—Mat 5:17; Lu 24:44.

Z

• Zayuni; Kĩrĩma gĩa Zayuni.

  Nĩ rĩĩtwa rĩa itũũra rĩarĩ rĩirigĩre rĩa Ajebusi rĩrĩa rĩarĩ karĩma-inĩ ka irathĩro mwena wa mũhuro wa Jerusalemu. Rĩrĩa Daudi aarĩtooririe, aakire mũciĩ wake kũu, na rĩkĩambĩrĩria gwĩtwo “itũũra rĩa Daudi.” (2Sa 5:​7, 9) Zayuni nĩ yatuĩkire kĩrĩma gĩtheru harĩ Jehova rĩrĩa Daudi aathaamĩirie Ithandũkũ rĩa kĩrĩkanĩro kuo. Thutha-inĩ rĩĩtwa rĩu nĩrĩo rĩahũthagĩrũo kuonania harĩa hekarũ yarĩ igũrũ rĩa Kĩrĩma kĩa Moria, na rĩmwe na rĩmwe kuonania itũũra rĩothe rĩa Jerusalemu. Nĩ rĩhũthagĩrũo kaingĩ na njĩra ya ngerekano thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki.​—Thab 2:6; 1Pe 2:6; Kũg 14:1.

• Zeu.

  Yarĩ ngai ĩrĩa nene biũ ya Angiriki arĩa maahoyaga ngai nyingĩ. Andũ a Lusitera meeciragia atĩ Baranaba nĩwe warĩ ngai ĩyo yetagwo Zeu. Ciugo cia gũcongwo mahiga-inĩ cia tene iria cioonekire hakuhĩ na Lusitera nĩ igwetete “athĩnjĩri-ngai a Zeu” na “Zeu, ngai wa riũa.” Meri ĩrĩa Paulo aahũthĩrire akiuma Melita yarĩ na mũcongo wa “Ariũ a Zeu.” Acio maarĩ mahatha, ũmwe eetagwo Castor na ũcio ũngĩ Pollux.​—Atũ 14:12; 28:11.