Gũtirĩ ibuku rĩngĩ rĩa ndini rĩhaana ta Bibilia. No yo tu ĩhotete gũcenjia wĩtĩkio wa andũ aingĩ na ĩgeka ũguo kwa ihinda iraya. Ningĩ norĩo ibuku rĩrĩa rĩgucĩrĩirie athomi aingĩ mũno na norĩo rĩanokĩrĩrũo mũno.

Kwa ngerekano, athomi amwe nĩ mekagĩrĩra nganja kana Bibilia cia mahinda maya irutĩtwo harĩ maandĩko marĩa ma tene biũ. Profesa ũmwe wa maũndũ ma ndini oigire ũũ: “Tũtingĩkorũo na ma atĩ tũrĩ na Bibilia itariĩ o ta ũrĩa maandĩko marĩa ma tene biũ maarĩ. Bibilia iria tũrĩ nacio ciyũire mahĩtia, na nyingĩ cia cio ciaandĩkirũo mĩaka mĩingĩ thutha mũtheri na nĩ ngũrani mũno na maandĩko marĩa ma tene biũ.”

Angĩ nao mekagĩrĩra Bibilia nganja nĩ ũndũ wa wĩtĩkio wao wa ndini. Kwa ngerekano, Faizal nĩ aarutĩtwo nĩ famĩlĩ yao ĩtarĩ ya Gĩkristiano atĩ Bibilia nĩ ibuku itheru no nĩ rĩcenjetio. Oigire ũũ: “Ũndũ ũcio watũmaga ngorũo na nganja hĩndĩ ciothe rĩrĩa andũ marenda kũũhe ũhoro wa Bibilia. Ũndũ ũrĩa wokaga meciria-inĩ makwa nĩ atĩ Bibilia iria maarĩ nacio nĩ icenjetio!”

Hihi nĩ harĩ bata wa kũmenya kana Bibilia nĩ ĩcenjetio? Ta wĩcirie ciũria ici: Hihi no wĩtĩkie ciĩranĩro cia Bibilia ciĩgiĩ mahinda mokĩte angĩkorũo ndũũĩ kana nĩ ciarĩ ho maandĩko-inĩ marĩa ma tene biũ ma Bibilia? (Aroma 15:4) Hihi no ũhũthĩre motaaro ma Bibilia gũtua matua ma bata megiĩ wĩra, famĩlĩ, kana ũthathaiya angĩkorũo Bibilia cia mahinda maya no mabuku tu maiyũire mahĩtia na mandĩkĩtwo nĩ andũ?

O na gũtuĩka mabuku marĩa maandĩkirũo mbere biũ ma Bibilia matitũire, ũmũthĩ nĩ kũrĩ kobĩ cia tene biũ cia Bibilia, o hamwe na maandĩko mangĩ maingĩ ma tene mũno marĩa maakobirio na moko. Maandĩko macio ma tene-rĩ, maahotire atĩa gwĩtiiria gũthũka, gũũkĩrĩrũo, kana gũcenjio ũrĩa moigĩte? Kũmenya ũrĩa maahotire gwĩtiria kũngĩgũteithia atĩa kwĩhoka Bibilia iria tũrĩ nacio ũmũthĩ? Rora macokio ma ciũria icio thĩinĩ wa rũgano rũrũ rũrũmĩrĩire rũrĩa rũronania ũrĩa Bibilia ĩĩtirĩtie mogwati.

ŨGWATI ŨRĨA WARĨ HO: Marura na njũa nĩcio indo iria ciahũthagĩrũo mũno nĩ andĩki a Bibilia na arĩa maakobagia Maandĩko.a (2 Timotheo 4:13) Indo icio ciarĩ na ũgwati ũrĩkũ harĩ maandĩko ma Bibilia?

Marura makoragwo marĩ mahũthũ mũno, nĩ mahunyũkaga, na nĩ matarũkaga. Athuthuria Richard Parkinson na Stephen Quirke moigire ũũ: “Iratathi rĩthondeketwo na marura no rĩbuthũke na rĩitĩke mũtutu rĩtigare o marigi. Gĩkũnjo kĩa marura kĩigĩtwo handũ harĩ na ũigũ no kĩmere mbuu kana kĩbuthe, na no kĩrĩo nĩ mbĩa kana tũtambi, na makĩria mũthũa, kĩngĩkorũo gĩthikĩtwo.” Thutha wa ikũnjo imwe cia marura kuoneka, nĩ ciaigirũo ũtheri-inĩ mũingĩ kana ũigũ, na ũndũ ũcio ũgĩtũma ithũke narua.

Indo cia kwandĩkĩra iria ithondeketwo na njũa nĩ ciikaraga gũkĩra cia marura, no ingĩaga kũigwo wega kana irekererio ũrugarĩ mũingĩ, ũigũ, kana ũtheri, o nacio nĩ ithũkaga.b Njũa o nacio nĩ irĩagwo nĩ tũtambi. Nĩkĩo indo nyingĩ iria ciandĩkirũo tene itangĩoneka ũmũthĩ. Korũo Bibilia nĩ yabuthire o ũguo, ndũmĩrĩri yayo o nayo nĩ ĩngĩathirire.

ŨRĨA BIBILIA YETIRIRIE: Watho wa Kĩyahudi woigĩte atĩ o mũthamaki eyandĩkĩre kobĩ ya Watho—mabuku marĩa matano ma mbere ma Bibilia. (Gũcokerithia Maathani 17:18) Makĩria ma ũguo, andũ arĩa maarĩ njorua cia gũkobia Maandĩko na moko maarutire kobĩ nyingĩ mũno gũkinyĩria karine ya mbere, ũũ atĩ Maandĩko nĩ moonekaga thunagogi-inĩ ciothe thĩinĩ wa Isiraeli na nginya Makedonia! (Luka 4:16, 17; Atũmwo 17:11) Maandĩko mamwe marĩa ma tene biũ ma gũkobio na moko mahotete atĩa gwĩtiria nginya ũmũthĩ?

Mũthomi ũmwe wĩtagwo Philip W. Comfort oigire ũũ: “Nĩgetha ikũnjo iria ciarĩ na Maandĩko itigathũke, Ayahudi maacigaga thĩinĩ wa ibaba kana ndigithũ.” Akristiano o nao nĩ maathire na mbere gwĩka o ũguo. Nĩ ũndũ ũcio, Maandĩko mamwe marĩa ma tene nĩ monekete ndigithũ-inĩ cia rĩũmba, ngurunga-inĩ, na rĩmwe werũ-inĩ.

MOIMĨRĨRO: Icunjĩ ngiri nyingĩ cia Bibilia, imwe cia makĩria ma mĩaka 2,000 irĩ kuo nginya ũmũthĩ. Gũtirĩ ibuku rĩngĩ rĩa tene rĩrĩ na icunjĩ nyingĩ ũguo cia gũkobio na moko ciĩtirĩtie mĩaka mĩingĩ ta cia Bibilia.

ŨGWATI ŨRĨA WARĨ HO: Atongoria aingĩ a gĩũteti o hamwe na a ndini maatuire itua rĩa gũtheremia ndũmĩrĩri yarĩ mũgarũ mũno na ya Bibilia. Kaingĩ nĩ maahũthagĩra ũnene wao kũgiria andũ gũkorũo na Bibilia, kũmĩcabithia, o na kana kũmĩtaũra. Ta wĩcirie ngerekano ici igĩrĩ:

• Kĩndũ mwaka-inĩ wa 167 mbere ya Kristo: Mũthamaki Antiochus Epiphanes ũrĩa wathingʼagĩrĩria ndini ya Kĩngiriki kũrĩ Ayahudi, aathanire atĩ kobĩ ciothe cia Maandĩko ma Kĩhibirania iniinwo. Mwandĩki wa historĩ wĩtagwo Heinrich Graetz aandĩkire atĩ thigari cia mũthamaki ũcio “ciathũkangagia na igacina ikũnjo cia Watho harĩa hothe ciaciona, na ikooraga arĩa othe maathomaga na makarũmĩrĩra Watho ũcio.”

• Gatagatĩ-inĩ ka mĩaka ya 500 na 1500 thutha wa Kristo: Atongoria amwe a Gatoreki matiakenagio nĩ arũmĩrĩri ao arĩa maahunjagia ũrĩa Bibilia ĩrutanaga handũ ha morutani ma Gatoreki, na moonaga arĩa othe maarĩ na mabuku mangĩ ma Bibilia tiga ibuku rĩa Thaburi rĩa Kĩlatini marĩ aregenyũki. Nĩ ũndũ ũcio, kĩama kĩmwe gĩa kanitha nĩ kĩaheire arũme a kanitha ũcio watho wa gwetha aregenyũki acio na kinyi mategũtigithĩria na njĩra ya kũhũũra birigiceni nyũmba ciothe na miungu ĩrĩa yekũagĩrũo. Nyũmba o yothe ĩngĩakorirũo ĩrĩ na mũregenyũki yagĩrĩirũo nĩ gũthũkangio.

Korũo thũ icio cia Bibilia nĩ ciahotire kũmĩniina, ndũmĩrĩri yayo o nayo nĩ ĩngĩathirire.

ŨRĨA BIBILIA YETIRIRIE: Mũthamaki Antiochus eehotorete kũniina Bibilia thĩinĩ wa Isiraeli, ĩndĩ nĩ kũrĩ Ayahudi maatũũraga mabũrũri-inĩ mangĩ maingĩ. Athomi megeragĩria atĩ gũkinyĩria karine ya mbere, Ayahudi makĩria ma gĩcunjĩ kĩa 60 harĩ igana matiaikaraga Isiraeli. Ayahudi maaigaga kobĩ cia Maandĩko thĩinĩ wa thunagogi, na Maandĩko macio nĩmo maacokire kũhũthĩrũo thutha-inĩ nĩ andũ othe, o hamwe na Akristiano.—Atũmwo 15:21.

Gatagatĩ-inĩ ka mĩaka ya 500 na 1500, andũ arĩa meendete Ngai matiainainirio nĩ ũkararia ĩndĩ maathire na mbere gũtaũra na gũkobia Maandĩko. O na mbere ya macini cia gũcaba ithondeketwo gatagatĩ-inĩ ga karine ya 15, no kũhoteke icunjĩ cia Bibilia ciarĩ kuo na thiomi ta 33. Thutha ũcio Bibilia nĩ yataũrirũo na ĩgĩcabwo na gĩkĩro kĩnene mũno.

MOIMĨRĨRO: Bibilia nĩrĩo ibuku rĩrĩa rĩkinyĩire andũ aingĩ na rĩgataũrũo na thiomi nyingĩ mũno o na gũtuĩka nĩ rĩũkĩrĩirũo nĩ atongoria amwe a ndini na athamaki me hinya. Mũtũũrĩre wa andũ milioni nyingĩ, mawatho ma mabũrũri mamwe, o hamwe na thiomi ciamo, ciĩhocetie harĩ Bibilia.

ŨGWATI ŨRĨA WARĨ HO: Bibilia nĩ yetiririe maũndũ ta gũthũka na gũũkĩrĩrũo. O na kũrĩ ũguo, andũ amwe arĩa maamĩtaũraga na arĩa maamĩkobagia nĩ maageretie gũcenjia ndũmĩrĩri yayo. Rĩmwe na rĩmwe, nĩ maageragia kũgarũra Maandĩko matwarane na morutani mao handũ ha kũgarũra morutani mao matwarane na ma Bibilia. Ta wĩcirie ngerekano ici:

• Kũndũ gwa gũthathaĩria: Gatagatĩ-inĩ ga karine ya kana na ya kerĩ mbere ya Kristo, arĩa maandĩkire maandĩko marĩa matano ma Musa na Gĩsamaria, nĩ mongereire ciugo “Kĩrĩma-inĩ kĩa Gerizimu. Na hau nĩho mũgaaka kĩgongona,” thĩinĩ wa rĩandĩko rĩa Thama 20:17. Asamaria meendaga Maandĩko manyite mbaru mwako wao wa hekarũ Kĩrĩma-inĩ kĩa Gerizimu.

• Ũrutani wa Ũtatũ: Hakuhĩ mĩaka 300 thutha wa Bibilia kũrĩka, mwandĩki ũmwe wa ũrutani wa Ũtatũ nĩ ongereire ciugo “kũrĩa igũrũ, nĩo Ithe witũ, na Ũhoro, na Roho Mũtheru; nao atatũ nĩ ũmwe,” thĩinĩ wa 1 Johana 5:7. Ciugo icio itiarĩ maandĩko-inĩ marĩa ma tene biũ. Mũthomi ũmwe wa Bibilia wĩtagwo Bruce Metzger oigire ũũ: “Kuuma karine-inĩ ya gatandatũ gũthiĩ na mbere [ciugo icio nĩ] cionekaga kaingĩ na kaingĩ thĩinĩ wa maandĩko ma gũkobio na moko ma Kĩlatini ma tene na ma Vulgate ya Kĩlatini.”

• Rĩĩtwa rĩa Ngai: Ataũri aingĩ a Bibilia, maarũmĩrĩire mũtugo wa Kĩyahudi wa kweheria rĩĩtwa rĩa Ngai thĩinĩ wa Maandĩko. Handũ ha rĩo meekĩrire marĩĩtwa ma ũnene ta “Ngai” kana “Mwathani.” Thĩinĩ wa Bibilia, marĩĩtwa macio matihũthagĩrũo o harĩ Mũũmbi wiki ĩndĩ nĩ nginya harĩ andũ, mĩhianano, o na Mũcukani.—Johana 10:34, 35; 1 Akorintho 8:5, 6; 2 Akorintho 4:4.a

ŨRĨA BIBILIA YETIRIRIE: Wa mbere, o na gũtuĩka andũ amwe arĩa maakobagia Bibilia matiarĩ na ũbacĩrĩru na amwe nĩ maahongʼoraga ũhoro, nĩ kũrĩ angĩ aingĩ meerutanĩirie kwandĩka na ũbacĩrĩru. Gatagatĩ-inĩ ga karine ya gatandatũ na ya ikũmi thutha wa Kristo, Amasora nĩ maakobirie Maandĩko ma Kĩhibirania, na Maandĩko macio magĩĩtwo maandĩko ma Amasora. Kwĩrĩkanaga atĩ maataraga ciugo o hamwe na ndemwa nĩguo matigĩrĩre atĩ hatirĩ ihĩtia meka. Maangĩecirĩirie atĩ ũhoro ũrĩa marakobia kuuma kũrĩ guo ũrĩ na mahĩtia, nĩ maandĩkagĩrĩra hau mwena-inĩ. Amasora matietĩkĩrire gũcenjia ndũmĩrĩri ya Bibilia o na hanini. Profesa ũmwe wĩtagwo Moshe Goshen-Gottstein oigire ũũ: “Harĩ o, gũcenjia ndũmĩrĩri ya Bibilia makĩendaga rĩngĩarĩ ihĩtia rĩrĩa inene mũno.”

Wa kerĩ, gũkorũo kũrĩ na kobĩ nyingĩ cia maandĩko marĩa maakobirio na moko nĩ gũteithagia athuthuria a Bibilia kũmenya harĩa harĩ na mahĩtia. Kwa ngerekano, atongoria a ndini maakoretwo makĩrutana kwa ihinda rĩa mĩaka magana maingĩ atĩ Bibilia ciao cia Kĩlatini nĩcio itaarĩ na mahĩtia. O na kũrĩ ũguo, nĩ mongereire ciugo itarĩ cia ma thĩinĩ wa 1 Johana 5:7 ta ũrĩa honanĩtio hau igũrũ. Ihĩtia rĩu o na nĩ rĩaingĩririo thĩinĩ wa Bibilia ĩrĩa ĩkĩrĩirũo mũno ya King James Version! No rĩrĩa maandĩko mangĩ ma tene biũ monekire-rĩ, maaguũririe ũndũ ũrĩkũ? Bruce Metzger aandĩkire ũũ: “Ciugo icio [iria irĩ thĩinĩ wa 1 Johana 5:7] itirĩ maandĩko-inĩ marĩa mangĩ mothe ma tene biũ (ma Gĩsuriata, Gĩkoptika, Kĩarmenia, Kĩethiopia, Kĩarabu, Gĩslavonia) o tiga ma Kĩlatini.” Nĩ ũndũ wa gĩtũmi kĩu, Bibilia iria icokeretwo cia King James Version na ingĩ nĩ cieheretie ciugo icio hĩtanu.

Hihi maandĩko marĩa ma tene biũ nĩ monanagia atĩ ndũmĩrĩri ya Bibilia ndĩrĩ yacenjia? Rĩrĩa Ikũnjo cia Iria rĩa Cumbĩ cionekire mwaka-inĩ wa 1947, athuthuria a Bibilia nĩ maakenire tondũ nĩ mangĩaringithanirie maandĩko ma Kĩhibirania ma Amasora na ikũnjo icio iria ciandĩkĩtwo makĩria ma mĩaka ngiri ĩmwe mbere ĩyo. Ũmwe wa arĩa maathuthuragia Ikũnjo cia Iria rĩa Cumbĩ oigire atĩ gĩkũnjo kĩmwe “kĩheanaga ũira ũtangĩkararĩka atĩ Ayahudi arĩa maakobirie Bibilia kwa ihinda rĩa makĩria ma mĩaka ngiri ĩmwe maarĩ ehokeku biũ na maarĩ na ũbacĩrĩru.”

Nyũmba ĩmwe ya mabuku ĩtagwo Chester Beatty Library ĩrĩa ĩrĩ Dublin, Ireland, ĩkoragwo na ikũnjo cia marura cia hakuhĩ mabuku mothe ma Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki, o hamwe na maandĩko marĩa ma tene ma kuuma karine ya kerĩ thutha wa Kristo, mĩaka ta 100 tu thutha wa Bibilia kũrĩka. Ibuku rĩa The Anchor Bible Dictionary riugaga ũũ: “O na gũtuĩka ikũnjo cia marura nĩ itũteithagia kũmenya ciugo iria ciahũthĩrĩtwo, ningĩ nĩ itũteithagia kũmenya atĩ ndũmĩrĩri ya Bibilia yakobirio na ũbacĩrĩru mũnene.”

MOIMĨRĨRO: Handũ ha gũthũkia ndũmĩrĩri ya Bibilia, ũkũrũ na ũingĩ wa maandĩko marĩa ma tene biũ o na nĩ kũmĩagĩria cimĩagagĩrĩtie. Mwandĩki ũmwe wĩtagwo Sir Frederic Kenyon aandĩkire ũũ ũhoro-inĩ wĩgiĩ Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki: “Gũtirĩ ibuku rĩngĩ rĩrĩ na icunjĩ cia tene mũno, na rĩkorũo atĩ gũtirĩ mũthuthuria o na ũmwe ũtarĩ na mũthutũkanio ũngĩkĩrĩra nganja ndũmĩrĩri yarĩo ĩrĩa ĩkobetio kana ĩgataũrũo na thiomi ingĩ.” Nake mũthomi wĩtagwo William Henry Green aandĩkire ũũ ũhoro-inĩ wĩgiĩ Maandĩko ma Kĩhibirania: “No tuuge tũrĩ na ũmĩrĩru atĩ gũtirĩ ibuku rĩngĩ rĩa tene mũno rĩrĩ rĩataũrũo na njĩra nũngĩrĩru ũguo.”

Bibilia nĩ ĩĩtirĩtie mogwati maingĩ. Nĩ ũndũ ũcio, ũmũthĩ no ũgĩe na Bibilia yaku mwene na wĩthomere. Ũngĩgĩa na Bibilia ĩtaũrĩtwo wega no ũkorũo na ma atĩ ũrathoma Maandĩko ma kwĩhokeka matariĩ ta marĩa ma mbere biũ.a No nĩ kĩĩ gĩtũmĩte Bibilia ĩhote gwĩtiria na njĩra ya magegania maũndũ ta gũthũka, gũũkĩrĩrũo, na andũ kwenda gũcenjia ndũmĩrĩri yayo? Nĩ ya mwanya ũguo nĩkĩ?

O ta mũtũmwo Paulo, andũ aingĩ arĩa merutĩte Bibilia nĩ metĩkĩtie atĩ: “Maandĩko mothe matongoretio nĩ roho wa Ngai.” (2 Timotheo 3:16) Metĩkĩtie atĩ Bibilia ĩĩtirĩtie mogwati maingĩ tondũ nĩ Kiugo kĩa Ngai na atĩ nĩ Ngai ũkĩgitĩire nginya ũmũthĩ. Faizal ũrĩa ũgwetetwo gĩcunjĩ-inĩ kĩa mbere nĩ eendire gwĩtuĩrĩria maũndũ marĩa eerĩtwo, kwoguo agĩtua itua rĩa kwĩruta Bibilia. Maũndũ marĩa eerutire nĩ maamũgegirie mũno. Akĩmenya atĩ morutani maingĩ marĩa mekĩrĩirũo mũno nĩ ndini nyingĩ cia Gĩkristiano matikoragwo Bibilia-inĩ. Makĩria ma ũguo, nĩ aakenire mũno aamenya muoroto wa Ngai harĩ thĩ ta ũrĩa wonanĩtio thĩinĩ wa Bibilia.

Faizal oigire ũũ: “Rĩu ndĩ na ma atĩ Bibilia ĩrĩa ndĩ nayo nĩ kĩheo kuuma kũrĩ Ngai. Ningĩ angĩkorũo Ngai no ahote kũũmba thĩ na igũrũ-rĩ, hihi no aremwo gũtũhe ibuku na kũrĩgitĩra nĩguo rĩtũkinyĩre? Tũngiuga ndangĩhota, no tũkorũo tũkĩhũthia hinya wa Ngai. Kũhũthia hinya wa Ngai Mwene-Hinya-Wothe—na niĩ ngĩrĩ ũ njĩke ũguo?”—Isaia 40:8.