Kĩĩrĩgĩrĩro​—Hihi no Gĩtũteithie Ũtũũro-inĩ?

DANIEL aarĩ na mĩaka ikũmi tu, no aakoretwo akĩrũa na mũrimũ wa kansa kwa ihinda rĩa mwaka mũgima. Mandagĩtarĩ, andũ ao a famĩlĩ, na arata ake nĩ maatete mwĩhoko. No Daniel ndaatete mwĩhoko. Eetĩkĩtie atĩ nĩ angĩakũrire na ateithĩrĩrie harĩ gũcaria ndawa ya kansa. Nĩ eerĩgagĩrĩra mũno iceera rĩa ndagĩtarĩ ũmwe warigitanaga mũthemba wa kansa ĩrĩa aarĩ nayo. Rĩrĩa mũthenya wa iceera rĩu wakinyire, ndagĩtarĩ ũcio agĩtĩĩra tondũ rĩera rĩtiarĩ rĩega. Daniel nĩ aakuire ngoro mũno, na agĩthirũo nĩ hinya. Aakuire thikũ cigana ũna thutha ũcio.

Rũgano rũu rwa Daniel rwaheanirũo nĩ mũtaaramu ũmwe werutaga ũrĩa gũkorũo na kĩĩrĩgĩrĩro kana kwaga kĩĩrĩgĩrĩro kũngĩhutia ũgima wa mwĩrĩ wa mũndũ. No gũkorũo o nawe wanaigua rũgano ta rũu. Kwa ngerekano, mũndũ mũkũrũ no athiĩ na mbere gũkorũo arĩ muoyo tondũ wa kwĩrĩgĩrĩra ũndũ wa bata, ta hihi gũceererũo nĩ mũndũ endete kana kuona ũndũ mũna wa mwanya ũgĩkĩka. No ihinda inini thutha wa ũndũ ũcio gwĩkĩka, mũndũ ũcio agakua. Ũndũ-inĩ ta ũcio-rĩ, hihi kĩĩrĩgĩrĩro no gĩkorũo nĩkĩo gĩateithirie?

Athuthuria aingĩ a maũndũ ma ũrigitani metĩkĩtie atĩ ũtũũro witũ na ũgima witũ wa mwĩrĩ no wagagĩre tũngĩkorũo na kĩĩrĩgĩrĩro na tũkorũo na mawoni mega megiĩ ihinda rĩũkĩte. No ti athuthuria othe metĩkanagia na ũndũ ũcio. Amwe moigaga atĩ gũtirĩ na ũira wa kuonania atĩ kĩĩrĩgĩrĩro no gĩteithie mũndũ. Moigaga atĩ mũrimũ ndũngĩcenjia nĩ ũndũ wa mũndũ gũkorũo na kĩĩrĩgĩrĩro.

O na mahinda-inĩ ma tene, andũ amwe matietĩkĩtie atĩ gũkorũo na kĩĩrĩgĩrĩro no gũteithie mũndũ. Mĩaka ngiri nyingĩ mĩhĩtũku, mũthomi ũmwe Mũngiriki wetagwo Aristotle ooigire atĩ kĩĩrĩgĩrĩro no kĩroto tu. Na mĩaka-inĩ ya ica-ikuhĩ, mũteti ũmwe wa Amerika wĩtagwo Benjamin Franklin ooigire na kĩnyũrũri atĩ gũkorũo na kĩĩrĩgĩrĩro gũtingĩteithia mũndũ kuona kĩrĩa arenda.

Gũkĩrĩ ũguo-rĩ, tũngiuga atĩa igũrũ rĩgiĩ kĩĩrĩgĩrĩro? Hihi no kĩroto tu gĩa gũtũma tũigue wega? Kana hihi tũrĩ na itũmi njega cia gwĩtĩkia atĩ gũkorũo na kĩĩrĩgĩrĩro no gũtũteithie ithuothe gũkorũo na gĩkeno na ũgima mwega wa mwĩrĩ?

Tũrabatara Kĩĩrĩgĩrĩro Nĩkĩ?

HIHI kũngĩathiire atĩa korũo Daniel ũrĩa ũgwetetwo kĩambĩrĩria-inĩ gĩa gĩcunjĩ kĩa mbere nĩ aathiire na mbere gũkorũo na mwĩhoko? Hihi nĩ angĩatooririe mũrimũ ũcio wa kansa? Hihi nĩ angĩrĩ muoyo nginya rĩu? No kũhoteke o na andũ arĩa metĩkĩtie biũ atĩ kĩĩrĩgĩrĩro nĩ gĩteithagĩrĩria mũndũ kũhona, matingiuga ũguo. Tũtiagĩrĩirũo gwĩciria atĩ kĩĩrĩgĩrĩro no kĩniine mathĩna mothe.

Ndagĩtarĩ ũmwe wĩtagwo Nathan Cherney akĩhoywo ũhoro nĩ ceceni ĩmwe ya mohoro, nĩ oonanirie atĩ ti wega kwĩra mũndũ mũrwaru mũno atĩ no aigue wega angĩkorũo na kĩĩrĩgĩrĩro. Ooigire ũũ: “Rĩrĩa atumia marwara, rĩmwe athuri ao nĩ mamatetagia makameera atĩ matirecũrania kũigana na atĩ matirĩ na muonere mwega wa maũndũ.” Ndagĩtarĩ ũcio aacokire akĩonania atĩ mwĩcirĩrie ta ũcio ũtũmaga mũndũ akorũo na mawoni matarĩ mega ma atĩ ũngĩkorũo na muonere mwega wa maũndũ, no ũhote gũtooria mũrimũ, na ũngĩaga kũhona, andũ amwe no mecirie atĩ nĩwe wagĩte kwĩrutanĩria, na ũcio ti ũhoro wa ma.

Andũ arĩa makoragwo na mũrimũ wa gũtũũra nĩ mabataraga hinya mũingĩ wa kũrũa naguo. Nĩ ũndũ ũcio, andũ ao a famĩlĩ na arata matiagĩrĩirũo kũmaritũhĩria ũtũũro makĩria na njĩra ya gũtũma maigue ta mahĩtĩtie. No hihi ũguo nĩ kuuga atĩ gũkorũo na kĩĩrĩgĩrĩro gũtingĩtũteithia?

Aca. Kwa ngerekano, ndagĩtarĩ ũcio ateithagia arwaru arĩa makoragwo na mũrimũ ũtangĩhonwo, nĩguo matigakorũo na ruo rũingĩ ihinda-inĩ rĩu rĩa mũthia wa ũtũũro wao. Mandagĩtarĩ ta acio metĩkĩtie atĩ ũrigitani mwega nĩ ũrĩa ũteithagia arwaru othe, nginya arĩa arwaru mũno, makorũo na gĩkeno. Kũrĩ na ũira wa kuonania atĩ gũkorũo na kĩĩrĩgĩrĩro no gũteithie mũndũ akorũo na gĩkeno na gũteithie na njĩra ingĩ.

Kĩĩrĩgĩrĩro no Gĩkũgune

Ndagĩtarĩ ũmwe wĩtagwo W. Gifford-Jones ooigire, “Kĩĩrĩgĩrĩro nĩ kĩrĩ hinya wa kũhonia.” Nĩ aathuthuririe ũtuĩria wa ũrigitani ũrĩa wekĩtwo wĩgiĩ bata wa gwĩkĩra ngoro arwaru arĩa marĩ hakuhĩ gũkua. Andũ aingĩ monaga atĩ gwĩka ũguo nĩ gũteithagia mũndũ kwaga gũte mwĩhoko na gũkorũo na muonere mwega wa maũndũ. Ũthuthuria ũmwe wa mwaka wa 1989 woonanirie atĩ arwaru arĩa mekĩragwo ngoro nĩ maikaraga ihinda iraiharaihu, no ũthuthuria ũrĩa wĩkĩtwo thutha ũcio ndwĩkĩrĩte ũhoro ũcio mũkonde. O na kũrĩ ũguo, ũthuthuria nĩ wonanĩtie atĩ arwaru arĩa mekĩragwo ngoro matithuthĩkaga ngoro mũno na matikoragwo na ruo rũingĩ ta arĩa matekĩragwo ngoro.

Ta wĩcirie ũhoro wa ũthuthuria ũngĩ wekirũo wĩgiĩ ũrĩa gũkorũo na muonere mwega kana mũũru wa maũndũ kũhutanĩtie na mũrimũ wa ngoro. Arũme makĩria ma 1,300 nĩ mooririo kana makoragwo na muonere mwega kana mũũru ũtũũro-inĩ. Thutha wa mĩaka ikũmi, ũthuthuria ũngĩ nĩ wekirũo na gũkĩoneka atĩ arũme 160 harĩ acio nĩ maarwarĩte mũrimũ wa ngoro, na aingĩ ao nĩ arĩa maakoragwo na muonere mũũru wa maũndũ. Ndagĩtarĩ ũmwe wĩtagwo Laura Kubzansky wa Harvard School of Public Health ooigire atĩ ũcio nĩguo ũthuthuria wa mbere wa sayansi ũrĩa ũnyitaga mbaru rĩciria rĩa atĩ gũkorũo na muonere mwega wa maũndũ nĩ kũgunaga ngoro.

Ũthuthuria ũmwe wĩgiĩ maũndũ ma ũrigitani wonanagia atĩ andũ arĩa metĩkĩtie atĩ makoragwo na ũgima mwega wa mwĩrĩ nĩ mahonaga na ihenya thutha wa gũthĩnjwo, gũkĩra arĩa metĩkĩtie atĩ matikoragwo na ũgima mwega wa mwĩrĩ. Ũthuthuria ũngĩ o na nĩ wonanagia atĩ andũ arĩa makoragwo na muonere mwega wa maũndũ nĩ matũũraga ihinda iraihu makĩria. Athuthuria amwe nĩ maatuĩririe ũrĩa gũkorũo na mawoni mega megiĩ gũkũra kũngĩhutia andũ akũrũ. Athuthuria acio moonirie andũ akũrũ ndũmĩrĩri nguhĩ iroiga atĩ andũ akũrũ makoragwo marĩ ogĩ mũno na marĩ ũmenyeru mũnene wa maũndũ. Thutha ũcio, andũ acio akũrũ magĩthiĩ moonekaga marĩ na hinya gũkĩra mbere ĩyo. Moonekaga marĩ na hinya ta mũndũ wĩmenyeretie mwĩrĩ ciumia 12!

Nĩ kĩĩ gĩtũmaga gũkorũo na kĩĩrĩgĩrĩro na gũkorũo na muonere mwega wa maũndũ kuoneke ta kũrateithia ũgima witũ wa mwĩrĩ? No kũhoteke athomi a sayansi na mandagĩtarĩ matirĩ mataũkĩrũo wega nĩ meciria na mwĩrĩ wa mũndũ ũndũ mangĩhota kũheana macokio mega ma kĩũria kĩu. O na kũrĩ ũguo, athuthuria a maũndũ ta macio nĩ megeragĩria macokio makĩhũthĩra ũthuthuria ũrĩa mekĩte. Kwa ngerekano, profesa ũmwe ooigire ũũ: “Mũndũ nĩ aiguaga wega rĩrĩa arĩ mũkenu na rĩrĩa arerĩgĩrĩra maũndũ mega. Mũndũ arĩ mũkenu ndakoragwo na mĩtangĩko mĩingĩ, na ũndũ ũcio nĩ ũteithagia ũgima wake wa mwĩrĩ. Ũcio nĩ ũndũ ũngĩ andũ mangĩka nĩguo matũũrie ũgima mwega wa mwĩrĩ.”

Ũndũ ũcio no ũkorũo ũrĩ mũgeni harĩ mandagĩtarĩ amwe, athomi amwe a meciria, na athomi amwe a sayansi, no ti mũgeni harĩ andũ arĩa mathomaga Bibilia. Hakuhĩ mĩaka 3,000 mĩhĩtũku, Mũthamaki Suleimani nĩ aatongoririo nĩ roho wa Ngai kwandĩka ũũ: “Ngoro ĩrĩ na gĩkeno nĩ ndawa njega, no roho mũthuthĩku nĩ ũniinaga mũndũ hinya.” (Thimo 17:22) Rĩandĩko rĩu nĩ rĩronania ũigananĩru. Rĩtiroiga atĩ ngoro ĩrĩ na gĩkeno nĩ ĩhonagia mũrimũ o wothe no rĩroiga “nĩ ndawa njega.”

Ma nĩ atĩ, korũo kĩĩrĩgĩrĩro nĩ ndawa ĩhonagia mĩrimũ, gũtirĩ ndagĩtarĩ ũtangĩhe mũrwaru wake. No ũguni wa gũkorũo na kĩĩrĩgĩrĩro nĩ ũkĩrĩte o kwagagĩria ũgima witũ wa mwĩrĩ.

Ũrĩa Gũkorũo na Muonere Mwega Kana Mũũru Kũhutagia Ũtũũro Waku

Athuthuria nĩ monete atĩ andũ arĩa makoragwo na muonere mwega wa maũndũ nĩ magunĩkaga na njĩra nyingĩ nĩ ũndũ wa gũkorũo na muonere ũcio. Nĩ magaacagĩra cukuru, wĩra-inĩ, o na nginya mathaako-inĩ. Kwa ngerekano, harĩ ũthuthuria wekirũo harĩ timu ĩmwe ya atengʼeri ya atumia. Arutani ao maathuthuririe o mũndũ timu-inĩ nĩguo mamenye ũhoti wa gũtengʼera wa o mũndũ. Ihinda-inĩ o rĩu, makĩũria atumia acio moimĩrĩro marĩa marerĩgĩrĩra hĩndĩ ya macindano. Kuonekire atĩ atumia acio meekire kũringana na ũrĩa meerĩgagĩrĩra no ti kũringana na ũrĩa arutani ao moonete mathuthuria ũhoti wao. Hihi kĩĩrĩgĩrĩro gĩtũhutagia na njĩra nene ũguo nĩkĩ?

Athomi a sayansi nĩ merutĩte maũndũ maingĩ kuumana na gũthuthuria andũ arĩa makoragwo na muonere mũũru wa maũndũ. Makĩria ma mĩaka 50 mĩhĩtũku, athomi a sayansi nĩ maamenyire atĩ nyamũ o hamwe na andũ no merute gũikaraga matarĩ na kĩĩrĩgĩrĩro. Kwa ngerekano, maageririe andũ na njĩra ya kũmatwara rumu yarĩ na inegene rĩtarĩ rĩega na makĩmeera atĩ nĩ mangĩaniinire inegene rĩu mangĩahihinyire mbatoni ciarũmanĩrĩire. Na meka ũguo inegene rĩu rĩgĩthira.

Andũ angĩ nĩ meerirũo o ũguo, no mahihinya mbatoni icio, inegene rĩu rĩtiathirire. O ta ũrĩa ũngĩĩcirĩria, andũ aingĩ a gĩkundi kĩu gĩa kerĩ nĩ maakuire ngoro. Thutha ũcio rĩrĩa maageririo rĩngĩ, matierutanagĩria gwĩka ũndũ o wothe tondũ maarĩ na ma atĩ gũtirĩ ũndũ ũngĩacenjirie. No o na gĩkundi-inĩ kĩu gĩa kerĩ, andũ arĩa maarĩ na muonere mwega wa maũndũ maathiire na mbere kwĩrutanĩria handũ ha gũkua ngoro.

Ũndũ ũcio watũmire ndagĩtarĩ ũmwe wĩtagwo Martin Seligman, ũrĩa wanyitire itemi harĩ kũhaarĩrĩria ũthuthuria ũcio, atue itua rĩa gũthiĩ na mbere gũthomera ũhoro wĩgiĩ andũ arĩa makoragwo na muonere mwega wa maũndũ na arĩa makoragwo na muonere mũũru wa maũndũ. Nĩ aathuthuririe kĩrĩa gĩtũmaga andũ amwe mone ta gũtarĩ ũndũ mangĩhota gwĩka, na akĩona atĩ muonere ũcio mũũru nĩ ũtũmaga maritũhĩrũo kana o na maremwo gwĩka maũndũ ũtũũro-inĩ wao. Seligman ooigire ũũ igũrũ rĩgiĩ gũkoragwo na muonere mũũru wa maũndũ na ũrĩa ũndũ ũcio ũhutagia mũndũ: “Thutha wa gwĩka ũthuthuria kwa ihinda rĩa mĩaka 25, rĩu ndĩ na ma atĩ angĩkorũo mũndũ etĩkĩtie atĩ arakorũo nĩ maũndũ moru nĩ ũndũ wa mahĩtia make, atĩ no megũthiĩ na mbere kũmũkora, na atĩ o na angĩka atĩa no nginya ũndũ mũũru wĩkĩke, mũndũ ũcio arĩkoragwo nĩ maũndũ moru gũkĩra mũndũ ũrĩa ũkoragwo na muonere mwega wa maũndũ.”

Andũ amwe no mone ũcio arĩ ũndũ mũgeni, no ti mũgeni harĩ andũ arĩa mathomaga Bibilia. Thimo ĩmwe ya Bibilia yugaga ũũ: “Ũngĩkua ngoro mũthenya wa mĩtangĩko, hinya waku ũgũkorũo ũrĩ mũnini.” (Thimo 24:10) Bibilia nĩ yonanagia wega atĩ gũkua ngoro kana gũkorũo na muonere mũũru wa maũndũ, gũtũmaga mũndũ age hinya wa kuoya ikinya. No hihi ũngĩka atĩa nĩguo ũtoorie muonere mũũru wa maũndũ na ũkoragwo na muonere mwega wa maũndũ ũtũũro-inĩ?

Gũkorũo na kĩĩrĩgĩrĩro no gũteithie mũndũ mũno

No Ũtoorie Muonere Mũũru wa Maũndũ

Hihi wee wonaga moritũ marĩa ũcemanagia namo atĩa? Athomi aingĩ rĩu metĩkĩtie atĩ macokio ma kĩũria kĩu nĩ monanagia kana mũndũ akoragwo na muonere mwega kana mũũru wa maũndũ. Ithuothe nĩ tũhiũranagia na magerio matiganĩte ũtũũro-inĩ, na amwe aitũ magacemania na magerio maritũ gũkĩra arĩa angĩ. No nĩ kĩĩ gĩtũmaga andũ amwe mahote gũcokereria o na thutha wa gũcemania na moritũ, na magakorũo mehaarĩirie kũgeria o rĩngĩ, no angĩ magakua ngoro o na macemania na moritũ matarĩ manene?

Kwa ngerekano-rĩ, ta reke tũtue atĩ nĩ ũracaria wĩra. Ũgetĩrũo wĩra handũ no wathiĩ ũkaga kwandĩkwo. Ũngĩigua atĩa thutha ũcio nĩ ũndũ wa kwaga kwandĩkwo wĩra ũcio? Wahota kuona ta arĩ we ũrĩ na thĩna na hihi wĩĩre ũũ, ‘Gũtirĩ hĩndĩ ngona wĩra.’ Kana hihi o na ũndũ mũũru makĩria, ũndũ ũcio ũmwe ũtũme wĩyagĩre kĩene biũ ũtũũro-inĩ waku, wĩcirie, ‘Niĩ gũtirĩ ũndũ ingĩhota gwĩka. Ndirĩ wa bata harĩ andũ arĩa angĩ.’ Maũndũ macio mothe maronania mũndũ ũrĩ na muonere mũũru wa maũndũ.

Kũrũa na Muonere Mũũru wa Maũndũ

Ũngĩrũa na muonere ta ũcio atĩa? Ikinya rĩa mbere rĩa bata nĩ kũmenya rĩrĩa ũrĩ na meciria ta macio moru. Ikinya rĩa kerĩ nĩ kũrũa namo. Geria gwĩciria itũmi ingĩ iria ciatũmire wage kwandĩkwo wĩra ũcio. Kwa ngerekano-rĩ, hihi nĩ ma atĩ waagire kwandĩkwo tondũ gũtirĩ mũndũ ũngĩkwandĩka. Kana hihi no kũhoteke atĩ mwandĩkani aacaragia mũndũ ũthomeire maũndũ mangĩ ngũrani?

Ringithania maũndũ marĩa ũĩ na marĩa ũreciria nĩguo wone kana hihi ũrĩ na muonere mũũru wa maũndũ. Hihi kwaga kwandĩkwo wĩra-inĩ ũmwe nĩ kuuga atĩ gũtirĩ ũndũ ũngĩhota gwĩka, kana hihi nĩ kũrĩ maũndũ mangĩ wĩkaga wega ũtũũro-inĩ waku, ta maũndũ-inĩ megiĩ ũrata waku na Ngai, andũ a famĩlĩ, kana na andũ arĩa angĩ? Wĩrute kwaga gwĩciragia atĩ ũndũ o wothe ũreka no mũhaka ũkorũo na moimĩrĩro moru. Ũhoro wa ma nĩ atĩ, ndũngiuga atĩ gũtirĩ hĩndĩ ũkona wĩra. Nĩ kũrĩ maũndũ mangĩ ũngĩka nĩguo weherie muonere ũtarĩ mwega.

Koragwo na Mwerekera Mwega

Mĩaka-inĩ ya ica ikuhĩ, athomi aingĩ nĩ mataarĩirie kĩĩrĩgĩrĩro na njĩra ngunderu. Moigaga atĩ kĩĩrĩgĩrĩro kĩhutĩtie gwĩtĩkia atĩ nĩ ũkũhota kũhingia mĩoroto yaku. O ta ũrĩa gĩcunjĩ kĩrĩa kĩrũmĩrĩire gĩkuonania, kĩĩrĩgĩrĩro nĩ kĩhutĩtie maũndũ maingĩ makĩria, no ũndũ ũcio athomi moigaga no ũtũteithie gũkorũo na mwerekera mwega wĩgiĩ maũndũ marĩa tũngĩhota kũhingia.

Nĩguo tũkoragwo na mwerekera mwega wĩgiĩ maũndũ marĩa tũngĩhota kũhingia, tũrabatara kwambĩrĩria na kwĩigĩra mĩoroto mĩnini. Rĩrĩa twamĩkinyĩra, nĩ tũrĩkoragwo na ma atĩ no tũhote kũhingia mĩoroto ĩngĩ ya bata makĩria. Angĩkorũo nĩ ũrona atĩ gũtirĩ muoroto ũrĩ wakinyĩra, nĩ wega gwĩciria ũhoro wĩgiĩ mĩoroto yaku. No wĩyũrie ũũ: ‘Hihi nĩ ndĩigĩire muoroto o wothe?’ No tũkorũo na mĩhangʼo mĩingĩ mũno nginya tũkaga mahinda ma gwĩcũrania maũndũ marĩa tũrenda kũhingia ũtũũro-inĩ, na marĩa ma bata makĩria harĩ ithuĩ. Bibilia ĩtwĩrĩte ũũ ũhoro-inĩ ũcio: “Mũkũũranage maũndũ marĩa ma bata makĩria.”—Afilipi 1:10.

Rĩrĩa twataũkĩrũo nĩ maũndũ marĩa ma bata makĩria, nĩ ũndũ mũhũthũ kwĩigĩra mĩoroto ĩkonainie na ũthathaiya witũ harĩ Ngai, famĩlĩ itũ, na maũndũ mangĩ ma ũtũũro. O na kũrĩ ũguo, tũtiagĩrĩirũo kwĩigĩra mĩoroto mĩingĩ mũno kĩambĩrĩria-inĩ, na nĩ wega kwĩigĩra mĩoroto tũkũhota gũkinyĩra na njĩra hũthũ. Muoroto witũ ũngĩkorũo ũrĩ mũritũ mũno gũkinyĩra, no ũtũritũhĩre, na tũkue ngoro. Kwoguo nĩ wega kwĩigĩra mĩoroto ya ihinda inini ĩrĩa ĩgũtũteithia gũkinyĩra muoroto ũcio mũnene.

Thimo ĩmwe yugaga: “Mageria nomo mahota.” Na maita maingĩ ũndũ ũcio ũkoragwo ũrĩ wa ma. Twarĩkia kũmenya mĩoroto itũ, tũrabatara kwĩrutanĩria nĩguo tũmĩkinyĩre. No tũhote kwĩrutanĩria o na makĩria tũngĩciria ũhoro wa ũguni ũrĩa ũkuumana na gũkinyĩra mĩoroto ĩyo itũ. Hatarĩ nganja nĩ tũrĩcemanagia na mĩhĩnga, no tũtiagĩrĩirũo gũkua ngoro nginya tũtiganĩrie mĩoroto itũ.

O na kũrĩ ũguo, ningĩ nĩ tũrabatara kũbanga wega ũrĩa tũkũhingia mĩoroto itũ. Mwandĩki ũmwe wĩtagwo C. R. Snyder, ũrĩa wathuthuririe mũno ũhoro wĩgiĩ ũguni wa kĩĩrĩgĩrĩro, ooigire nĩ wega kũbanga njĩra cigana ũna cia kũhingia muoroto o wothe tũngĩkorũo naguo. Na rĩrĩa njĩra ĩmwe yaga kũhingia muoroto ũcio, tũkageria ya kerĩ, ya gatatũ, o na kana ĩngĩ.

Snyder ningĩ ooigire atĩ nĩ wega kũmenya rĩrĩa mũndũ angĩbatara gũcenjia muoroto wake. Angĩkorũo nĩ tũremetwo biũ nĩ kũhingia muoroto mũna, gũikara tũgĩtangĩkaga nĩ ũndũ waguo no ngoro kũngĩtũũraga. No tũngĩcenjia muoroto ũcio tũthingate ũngĩ tũngĩhota gũkinyĩra, no tũgĩe na ũndũ ũngĩ wa kwĩrĩgĩrĩra.

Bibilia nĩ ĩkoragwo na kĩonereria kĩega kĩgiĩ ũndũ ũcio. Mũthamaki Daudi nĩ eeriragĩria mũno gwakĩra Jehova Ngai hekarũ. No Ngai akĩmwĩra atĩ mũrũwe Suleimani nĩwe ũngĩagĩire na mweke ũcio wa gwaka. No kũhoteke atĩ Daudi nĩ aaiguire ũũru, no handũ ha kũrakara kana kũgeria gwaka kĩa hinya, aacenjirie muoroto wake. Eerutanĩirie gũcokanĩrĩria mbeca na indo iria mũrũwe Suleimani angĩabatarire nĩguo ake hekarũ ĩyo.—1 Athamaki 8:17-19; 1 Maũndũ ma Matukũ ma Tene 29:3-7.

O na angĩkorũo nĩ twĩrutĩte kũgĩa na mwerekera mwega na muonere mwega wa maũndũ ũtũũro-inĩ witũ, no gũkorũo no tuonaga arĩ ũndũ mũritũ gũkorũo na kĩĩrĩgĩrĩro. Gũthiaga ũguo nĩkĩ? Tondũ tũtikoragwo na ũhoti wa kũniina mathĩna maingĩ marĩa matũmaga andũ thĩinĩ wa thĩ ĩno mage kĩĩrĩgĩrĩro. Nĩ ũndũ ũcio-rĩ, tũngĩkorũo na kĩĩrĩgĩrĩro atĩa tũkĩonaga ũthĩni, mbaara, wagi wa kĩhooto, na tũgĩtangĩkaga hingo ciothe nĩ ũndũ wa gwĩciria atĩ no tũrware kana tũkue?

Ũngĩaga kwandĩkwo wĩra-inĩ ũmwe-rĩ, hihi wonaga atĩ gũtirĩ hĩndĩ ũkona wĩra?

Mũthamaki Daudi nĩ aahotire kũgarũrĩra na agĩcenjia muoroto wake

Tũngĩruta Kũ Kĩĩrĩgĩrĩro kĩa Ma?

TA HŨŨRA MBICA thaa yaku ya guoko ĩthũkĩte. Nĩ ũkũbatara gũtua itua ũrĩa ũkũmĩthondekithia. Andũ aingĩ magakwĩra atĩ no mahote kũmĩthondeka yagĩre. No ũgacoka ũkamenya atĩ mũndũ ũrĩa mũriganĩtie nake nĩwe wathondekire mũthemba ũcio wa thaa, na nĩ ehaarĩirie gũgũthondekera ategũkũrĩhia. Ũndũ ũcio no ũhũthie itua rĩrĩa ũrabatara gũtua.

Ngerekano ĩyo nĩ ĩronania ũrĩa mũndũ angĩka nĩguo akorũo na kĩĩrĩgĩrĩro. Ũngĩkorũo ũtarĩ na kĩĩrĩgĩrĩro, ta ũrĩa andũ aingĩ makoragwo mahinda-inĩ maya maritũ-rĩ, hihi ũngĩruta kũ ũteithio? Andũ aingĩ moigaga atĩ no mateithie mũndũ kũniina mathĩna make, no maheanaga mawoni maingĩ ngũrani mangĩtũma mũndũ atukanĩrũo. Nĩ kaba gũcaria ũteithio kuuma kũrĩ Mũũmbi witũ, tondũ no atũteithie gũkorũo na kĩĩrĩgĩrĩro kĩa ma. Bibilia yugaga atĩ “ndarĩ haraya na o ũmwe witũ” na atĩ akoragwo ehaarĩirie gũtũteithia.—Atũmwo 17:27; 1 Petero 5:7.

Ũrĩa Gũkorũo na Kĩĩrĩgĩrĩro Kuugĩte

Bibilia nĩ ĩtaaragĩria kĩĩrĩgĩrĩro na njĩra njariĩ gũkĩra ũrĩa mandagĩtarĩ, athomi a sayansi, na athomi a meciria mataaragĩria. Thĩinĩ wa Bibilia, ciugo iria itaũrĩtwo “kĩĩrĩgĩrĩro” ciugĩte gweterera mũno ũndũ mũna na kwĩrĩgĩrĩra ũndũ mwega wĩkĩke. Kĩĩrĩgĩrĩro kĩhutĩtie maũndũ merĩ. Kĩhutĩtie kwĩrirĩria ũndũ mwega, na gũkorũo na gĩtũmi gĩa gwĩtĩkia atĩ ũndũ ũcio mwega nĩ ũgwĩkĩka. Kĩĩrĩgĩrĩro kĩrĩa kĩheanĩtwo nĩ Bibilia nĩ kĩa ma. Gĩkoragwo kĩhocetie harĩ maũndũ ma kwĩhokeka.

Kĩĩrĩgĩrĩro nĩ kĩhaanaine na wĩtĩkio, ũrĩa arĩ o mũhaka ũkorũo wĩhocetie harĩ maũndũ ma kwĩhokeka. (Ahibirania 11:1) O na kũrĩ ũguo, Bibilia nĩ yonanagia atĩ nĩ harĩ ngũrani ya kĩĩrĩgĩrĩro na wĩtĩkio.—1 Akorintho 13:13.

Kwa ngerekano, ũngĩra mũrata waku wa hakuhĩ agũteithie ũndũ mũna, no wĩrĩgĩrĩre atĩ nĩ egũgũteithia. Tondũ nĩ ũĩ mũrata waku wega na wanona akĩonania tha na ũtugi, no ũmwĩtĩkie. Wĩtĩkio na kĩĩrĩgĩrĩro nĩ ihutanĩtie mũno, no nĩ maũndũ merĩ ngũrani. Hihi ũngĩka atĩa nĩguo ũkorũo na kĩĩrĩgĩrĩro ta kĩu harĩ Ngai?

Itũmi cia Gũkorũo na Kĩĩrĩgĩrĩro

Ngai nĩwe kĩhumo gĩa kĩĩrĩgĩrĩro kĩa ma. Mahinda-inĩ ma Bibilia, Jehova nĩ eetagwo “kĩĩrĩgĩrĩro kĩa Isiraeli.” (Jeremia 14:8) Kĩĩrĩgĩrĩro o gĩothe gĩa kwĩhokeka kĩrĩa andũ ake maarĩ nakĩo kĩoimĩte harĩ we; kwoguo nĩwe warĩ kĩĩrĩgĩrĩro kĩao. Kĩĩrĩgĩrĩro kĩu kĩa Aisiraeli kĩarĩ kĩa ma. Ngai nĩ aamaheete itũmi cia gũkorũo na kĩĩrĩgĩrĩro kĩu. Mĩaka yothe ĩrĩa aarũmbũyanirie nao, hingo ciothe nĩ aahingagia ciĩranĩro ciake. Joshua ũrĩa watongoragia Aisiraeli aameerire ũũ: “Nĩ mũĩ wega . . . atĩ gũtirĩ kiugo o na kĩmwe harĩ ciĩranĩro ciothe njega iria Jehova Ngai wanyu aamwĩrĩire kĩagĩte kũhinga.”—Joshua 23:14.

O na mahinda-inĩ maya, no twĩhoke ciĩranĩro cia Ngai nĩ ũndũ wa gĩtũmi o kĩu. Bibilia nĩ ĩkoragwo na ciĩranĩro nyingĩ cia Ngai na nĩ yonanagia ũrĩa ciĩranĩro icio ihingĩte. Ciĩranĩro ciake nĩ cia kwĩhokeka biũ ũũ atĩ imwe ciaandĩkirũo ta ciahingĩte ihinda-inĩ rĩrĩa ciandĩkagwo.

Kwoguo no twĩte Bibilia ibuku rĩa kĩĩrĩgĩrĩro. Weruta ũrĩa Ngai akoretwo akĩhiũrania na andũ, nĩ ũkũgĩa na itũmi makĩria cia kũmwĩhoka. Mũtũmwo Paulo aandĩkire ũũ: “Maũndũ mothe marĩa maandĩkirũo tene maandĩkirũo marĩ ma gũtũruta, nĩgetha kũgerera ũkirĩrĩria witũ na kũgerera kũũmĩrĩrio nĩ Maandĩko tũgĩe na kĩĩrĩgĩrĩro.”—Aroma 15:4.

Ngai Atũheaga Kĩĩrĩgĩrĩro Kĩrĩkũ?

Nĩ rĩ tũiguaga tũkĩbatara kĩĩrĩgĩrĩro mũno? Na githĩ ti rĩrĩa tũkuĩrĩirũo nĩ mũndũ twendete? No ihinda-inĩ ta rĩu, andũ aingĩ maiguaga matarĩ na kĩĩrĩgĩrĩro o na hanini. Gũtirĩ ũndũ ũngĩ ũtũmaga twage kĩĩrĩgĩrĩro ta gĩkuũ. Gũtirĩ mũndũ ũngĩhota gwĩthema gĩkuũ na tũtingĩhota gũcokia mũndũ twendete muoyo angĩkua. Nĩkĩo Bibilia ĩtaga gĩkuũ “thũ ya mũico.”—1 Akorintho 15:26.

Gũkĩrĩ ũguo-rĩ, tũngĩgĩa na kĩĩrĩgĩrĩro atĩa rĩrĩa twakuĩrũo? Rĩandĩko rĩu rĩĩtĩte gĩkuũ thũ ya mũico ningĩ riugĩte atĩ thũ ĩyo nĩ “ĩkaaniinwo.” Jehova Ngai arĩ hinya gũkĩra gĩkuũ. Nĩ oonanirie ũguo maita maingĩ. Na njĩra ĩrĩkũ? Na njĩra ya kũriũkia andũ maakuĩte. Bibilia nĩ yarĩrĩirie ũhoro wa andũ kenda arĩa Ngai aahũthĩrire hinya wake kũmariũkia.

Kwa ngerekano, Jehova nĩ aaheire Mũrũ wake, Jesu, hinya wa kũriũkia mũratawe Lazaro, ũrĩa waniinĩte thikũ inya kuuma akua. Jesu ndaamũriũkĩirie hitho-inĩ, no eekire ũguo andũ aingĩ meroreire.—Johana 11:38-48, 53; 12:9, 10.

Wahota kwĩyũria, ‘Andũ maariũkirio nĩkĩ? Na githĩ matiacokire magĩkũra na magĩkua o rĩngĩ?’ Ĩĩ. No nĩ ũndũ wa ũhoro ũcio Bibilia ĩheanĩte wĩgiĩ andũ acio maariũkirio, nĩ twĩriragĩria gũkona endwa aitũ makĩriũkio, na tũrĩ na itũmi njega cia gwĩtĩkia atĩ nĩ makaariũkio. Kwoguo kĩĩrĩgĩrĩro gitũ nĩ kĩa ma.

Jesu ooigire: “Nĩ niĩ ũriũkio na nĩ niĩ muoyo.” (Johana 11:25) Jehova akaahe Jesu hinya wa kũriũkia andũ thĩinĩ wa thĩ yothe. Jesu ooigire: “Ihinda nĩ rĩroka, rĩrĩa arĩa othe marĩ thĩinĩ wa mbĩrĩra makaaigua mũgambo [wa Kristo] na moime kuo.” (Johana 5:28, 29) Kwoguo tũrĩ na kĩĩrĩgĩrĩro atĩ arĩa othe makomete mbĩrĩra-inĩ nĩ magaacokio muoyo thĩinĩ wa Paradiso gũkũ thĩ.

Mũnabii Isaia nĩ aataarĩirie ũhoro wa kũriũka na ciugo ici: “Andũ aaku arĩa makuĩte nĩmagaatũũra muoyo, mĩĩrĩ yao nĩkaariũka. Inyuĩ mũkomeete rũkũngũinĩ, ũkĩraai mũine mũkĩrũũharũũhagia. O ta ũrĩa ime rĩnyootoraga thĩ, noguo MWATHANI akaarahũra arĩa maakuire tene.”—Isaia 26:19, The Holy Bible in Gĩkũyũ Language.

Na githĩ ũcio ti ũndũ wa gũtũũmĩrĩria? No tũkorũo na ma atĩ endwa aitũ arĩa makuĩte marĩ kĩririkano-inĩ kĩa Ngai Mwene-Hinya-Wothe na nĩ akaamariũkia tondũ arĩ na ũhoti mũkinyanĩru wa kũririkana o ũmwe wao. Gũtirĩ o na ũmwe wao ũkaariganĩra. (Luka 20:37, 38) Ica ikuhĩ makaariũkio thĩinĩ wa thĩ njerũ na maamũkĩrũo nĩ andũ mamendete! Kwoguo no tũkorũo na kĩĩrĩgĩrĩro o na rĩrĩa twakuĩrũo.

Ũguni wa Kĩĩrĩgĩrĩro

Mũtũmwo Paulo nĩ arĩrĩirie ũguni wa kĩĩrĩgĩrĩro. Aaringithanirie kĩĩrĩgĩrĩro na ngũbia. (1 Athesalonike 5:8) Nĩkĩ? Mahinda-inĩ ma Bibilia, mũthigari eekagĩra ngũbia ya cuma agĩthiĩ mbaara, na kaingĩ aamĩkĩraga igũrũ rĩa ngũbia ĩngĩ ya rũũa. Nĩ ũndũ wa ngũbia ĩyo ya cuma, o na angĩagũthirũo mũtwe ndangĩatiihirio ũũru. Paulo eendaga kũrutana atĩa? O ta ũrĩa ngũbia ĩgitagĩra mũtwe, noguo kĩĩrĩgĩrĩro kĩgitagĩra meciria ma mũndũ. Ũngĩkorũo na kĩĩrĩgĩrĩro kĩrũmu harĩ ciĩranĩro cia Ngai, nĩ ũrĩkoragwo na thayũ wa meciria o na rĩrĩa ũrahiũrania na mathĩna maritũ. Ithuothe nĩ tũbataraga ũgitĩri ta ũcio.

Paulo nĩ aahũthĩrire ngerekano ĩngĩ kuonania ũrĩa kĩĩrĩgĩrĩro kĩrĩ kĩa bata. Aandĩkire ũũ: “Kĩĩrĩgĩrĩro kĩu gĩtariĩ ta nanga ya muoyo, nĩ kĩa ma na nĩ kĩrũmu.” (Ahibirania 6:19) Paulo nĩ aamenyaga bata wa nanga, tondũ nĩ aahonokete maita maigana ũna meri ĩthũkĩte. Atwarithia a meri mangĩacemanirie na kĩhuhũkanio, nĩ maarekagia nanga yayo thĩ. Nanga ĩyo ĩngĩathecire thĩ wa iria na ĩrũme wega, nĩ yanyitagĩrĩra meri ndĩgatwarũo mahiga-inĩ nĩ kĩhuhũkanio.

Na njĩra o ta ĩyo, angĩkorũo kĩĩrĩgĩrĩro gitũ kĩgiĩ ciĩranĩro cia Ngai nĩ “kĩa ma na nĩ kĩrũmu,” no gĩtũteithie kũhiũrania na moritũ marĩa tũcemanagia namo mahinda-inĩ maya. Jehova eranĩire atĩ ica ikuhĩ gũtigũcoka gũkorũo na mbaara, wĩki-naĩ, kĩeha, o na kana gĩkuũ. (Rora gacunjĩ haha mũhuro karĩ na kĩongo, “Itũmi cia Gũkorũo na Kĩĩrĩgĩrĩro.”) Kĩĩrĩgĩrĩro kĩu no gĩtũgitĩre na gĩtũhe hinya ũrĩa tũrabatara nĩguo twathĩkĩre Ngai handũ ha kwĩgerekania na andũ arĩa matũthiũrũrũkĩirie.

Jehova nĩ endaga o nawe ũkorũo na kĩĩrĩgĩrĩro ta kĩu. Endaga ũkorũo na ũtũũro ũrĩ na gĩkeno na wendi wake nĩ “andũ a mĩthemba yothe mahonokio.” Tũngĩka atĩa nĩguo tũkaahonokio? Wa mbere, no nginya o mũndũ agĩe “na ũmenyo wa ma wĩgiĩ ũhoro wa ma.” (1 Timotheo 2:4) Tũragwĩkĩra ngoro wĩrute ũhoro wa ma wĩgiĩ Kiugo kĩa Ngai. Kĩĩrĩgĩrĩro kĩrĩa Ngai angĩkũhe gĩkĩrĩte kĩĩrĩgĩrĩro kĩngĩ o gĩothe ũngĩgĩa nakĩo thĩinĩ wa thĩ ĩno.

Ũrĩ na kĩĩrĩgĩrĩro ta kĩu, ndũrabatara gwĩtigĩra, tondũ Ngai no akũhe hinya ũrĩa ũrabatara nĩguo ũhingie muoroto o wothe ũngĩkorũo naguo ũringaine na wendi wake. (2 Akorintho 4:7; Afilipi 4:13) Na githĩ kĩu tikĩo kĩĩrĩgĩrĩro kĩrĩa tũrabatara? Kwoguo, angĩkorũo nĩ ũkoretwo ũgĩcaria kĩĩrĩgĩrĩro, ndũgakue ngoro. No ũgĩe nakĩo!

Itũmi cia Gũkorũo na Kĩĩrĩgĩrĩro

Maandĩko maya no magũteithie gwĩkĩra hinya kĩĩrĩgĩrĩro gĩaku:

◼ Ngai eranĩire atĩ ihinda rĩũkĩte nĩ gũgaakorũo na gĩkeno.

Kiugo gĩake kiugaga atĩ thĩ yothe ĩgaatuĩka paradiso, ĩrĩ na andũ marĩ na gĩkeno na ũrũmwe.—Thaburi 37:11, 29; Isaia 25:8; Kũguũrĩrio 21:3, 4.

◼ Ngai ndangĩheenania.

Nĩ athũire maheeni ma mũthemba o wothe. Jehova nĩ mũtheru biũ, kwoguo gũtingĩhoteka aheenanie.—Thimo 6:16-19; Isaia 6:2, 3; Tito 1:2; Ahibirania 6:18.

◼ Ngai arĩ hinya ũtarĩ gĩthimi.

Jehova nowe tu mwene-hinya-wothe. Gũtirĩ ũndũ o na ũmwe ũngĩmũgirĩrĩria kũhingia ciĩranĩro ciake.—Thama 15:11; Isaia 40:25, 26.

◼ Ngai nĩ endaga ũgaatũũra tene na tene.

—Johana 3:16; 1 Timotheo 2:3, 4.

◼ Ngai erĩgagĩrĩra tũmwathĩkĩre.

Athuuraga kũrora ngumo citũ njega na ũrĩa tũrerutanĩria, no ti mahĩtia na mawathe maitũ. (Thaburi 103:12-14; 130:3; Ahibirania 6:10) Erĩgagĩrĩra atĩ nĩ tũrĩkaga maũndũ marĩa magĩrĩire, na nĩ akenaga rĩrĩa tweka ũguo.—Thimo 27:11.

◼ Ngai nĩ eranĩire atĩ nĩ arĩgũteithagia gwĩka wendi wake.

Ndungata ciake itirabatara gwĩtigĩra. Ngai atũheaga roho wake mũtheru eyendeire nĩguo ũtũteithie, na gũtirĩ hinya ũngĩ ũkĩrĩte ũcio.—Afilipi 4:13.

◼ Twehoka Ngai gũtirĩ hĩndĩ tũgaaconorithio.

Tondũ Ngai nĩ wa kwĩhokeka, ndarĩ hĩndĩ agaagũconorithia.—Thaburi 25:3.

O ta ũrĩa ngũbia ĩgitagĩra mũtwe, noguo kĩĩrĩgĩrĩro kĩgitagĩra meciria ma mũndũ

O ta nanga, kĩĩrĩgĩrĩro kĩrũmu no gĩtũteithie rĩrĩa twacemania na moritũ

Courtesy René Seindal/Su concessione del Museo Archeologico Regionale A. Salinas di Palermo