Hihi Bibilia nĩ Yaragia Ma Maũndũ-inĩ ma Sayansi?
Macokio ma Bibilia
O na gũtuĩka Bibilia ti ibuku rĩa sayansi, nĩ yaragia ma rĩrĩa ĩkũgweta maũndũ ma sayansi. Ta wĩcirie ngerekano imwe cionanagia atĩ Bibilia yaragia ma maũndũ-inĩ ma sayansi, na ironania atĩ Bibilia nĩ ĩkoragwo na maũndũ megiĩ sayansi marĩa makoragwo marĩ ngũrani mũno na mawĩtĩkio ma andũ aingĩ arĩa maatũũraga hĩndĩ ĩrĩa yaandĩkagwo.
Thĩ na igũrũ nĩ ciarĩ na kĩambĩrĩria. (Kĩambĩrĩria 1:1) Ngũrani na ũguo, ngʼano nyingĩ cia tene cionanagia atĩ thĩ na igũrũ ti kũũmbwo ciombirũo no cioimanire na indo ingĩ. Andũ a Babuloni meetĩkĩtie atĩ ngai iria ciaciarire thĩ na igũrũ cioimĩte thĩinĩ wa maria merĩ. Ngʼano ingĩ ciugaga atĩ thĩ na igũrũ cioimire itumbĩ-inĩ inene.
Thĩ na igũrũ itongoragio o mũthenya nĩ mawatho ma ndũire no ti kũgerera ciĩko cia ngai cia maheeni. (Ayubu 38:33; Jeremia 33:25) Ngʼano nyingĩ thĩinĩ wa thĩ irutanaga atĩ andũ matingĩhota gwĩthema maũndũ matoĩkaine na ciĩko itarĩ cia tha cia ngai icio.
Thĩ ndĩkoragwo ĩnyitĩrĩirũo nĩ kĩndũ. (Ayubu 26:7) Andũ aingĩ a tene meetĩkĩtie atĩ thĩ ĩtariĩ ta metha na ĩnyitĩrĩirũo nĩ nyamũ nene ta mbogo kana nguru ya maĩ-inĩ.
Maĩ ma njũĩ na ithima moimanaga na maĩ marĩa magucagio nĩ rĩua kuuma iria-inĩ na kũndũ kũngĩ magacoka magaitĩka marĩ mbura, mbarabu, kana mbura ya mbembe. (Ayubu 36:27, 28; Kohelethu 1:7; Isaia 55:10; Amosi 9:6) Angiriki a hĩndĩ ya tene meetĩkĩtie atĩ maĩ ma njũĩ moimaga rungu rwa thĩ, na ũguo noguo meetĩkĩtie nginya karine ya 18.
Irĩma nĩ inenehaga na ikanyiha, na kũrĩ hĩndĩ irĩma iria ikoragwo kuo ũmũthĩ ciarĩ rungu rwa iria. (Thaburi 104:6, 8) Ngũrani na ũguo, ngʼano cigana ũna ciugaga atĩ ngai ciombire irĩma o ũguo ikoragwo ũmũthĩ.
Ũtheru nĩ ũgitagĩra ũgima witũ wa mwĩrĩ. Watho ũrĩa Aisiraeli maahetwo woigĩte atĩ maagĩrĩirũo gwĩthamba moko thutha wa kũhutia kĩimba, kwamũra andũ arĩa maarĩ na mĩrimũ ĩngĩgwatanio, na kweheria biũ kana gũthika gĩko kĩrĩa kiumaga thĩinĩ wa mũndũ. (Maũndũ ma Alawii 11:28; 13:1-5; Gũcokerithia Maathani 23:13) Ngũrani na ũguo, ndawa ĩmwe yahũthagĩrũo ya kũhaka kĩronda nĩ Amisiri rĩrĩa watho ũcio waheanirũo yarĩ indo itukanĩtio na gĩko kĩu kĩa mũndũ.
Hihi Bibilia nĩ ĩrĩ mahĩtia maũndũ-inĩ ma sayansi?
Ũthuthuria ũrĩa wĩkĩtwo thĩinĩ wa Bibilia nĩ wonanagia atĩ ndĩrĩ mahĩtia. Maũndũ mamwe moigagwo megiĩ Bibilia matarĩ ma ma nĩ:
Ũrĩa andũ moigaga: Bibilia yugaga atĩ igũrũ na thĩ ciombirũo na thikũ ithathatũ cia mathaa 24.
Ũrĩa kũrĩ: Kũringana na Bibilia, Ngai ombire igũrũ na thĩ tene mũno no ndĩonanagia nĩ rĩ. (Kĩambĩrĩria 1:1) Ningĩ, thikũ cia ũũmbi iria itaarĩirio thĩinĩ wa Kĩambĩrĩria mũrango wa 1 ciarĩ ihinda iraihu rĩrĩa rĩterĩtwo ũrĩa rĩigana. O na Bibilia nĩ ĩtaga ihinda rĩothe rĩrĩa igũrũ na thĩ ciombirũo “mũthenya” ũmwe.—Kĩambĩrĩria 2:4.
Ũrĩa andũ moigaga: Bibilia yugaga atĩ mĩmera yombirũo mbere ya riũa, rĩrĩa rĩteithagia mĩmera gwĩthondekera irio.—Kĩambĩrĩria 1:11, 16.
Ũrĩa kũrĩ: Bibilia yonanagia atĩ riũa, njata ĩmwe ya “matu-inĩ,” rĩombirũo mbere ya mĩmera. (Kĩambĩrĩria 1:1) Ũtheri ũtarĩ mũingĩ wa riũa nĩ wakinyire thĩ “mũthenya” wa mbere kana ihinda rĩa ũũmbi. Gũkinyĩria “mũthenya” wa gatatũ wa ũũmbi, rĩera rĩambĩrĩria gũthera, ũtheri wa riũa nĩ waingĩhĩte ũndũ ũngĩahotithirie mĩmera gwĩthondekera irio. (Kĩambĩrĩria 1:3-5, 12, 13) Thutha ũcio nĩguo riũa rĩonekire wega.—Kĩambĩrĩria 1:16.
Ũrĩa andũ moigaga: Bibilia yugaga atĩ riũa nĩrĩo rĩthiũrũrũkaga thĩ.
Ũrĩa kũrĩ: Kohelethu 1:5 yugaga ũũ: “O narĩo riũa rĩrathaga, na rĩgathũa, ningĩ rĩgacoka kũhanyũka na kũrĩa rĩrathaga.” O na kũrĩ ũguo, rĩandĩko rĩu rĩonanagia ũrĩa mũndũ onaga riũa arĩ gũkũ thĩ ta rĩrathiĩ. O na ũmũthĩ, mũndũ no ahũthĩre ciugo “kũratha” na “gũthũa,” no nĩ oĩ atĩ thĩ nĩyo ĩthiũrũrũkaga riũa.
Ũrĩa andũ moigaga: Bibilia yugaga atĩ thĩ nĩ kũndũ kwaraganu.
Ũrĩa kũrĩ: Bibilia nĩ ĩhũthagĩra ciugo “ituri ciothe cia thĩ” ĩkĩonania kũndũ kũrĩa kũraihu mũno thĩinĩ wa thĩ, no ũguo ti kuuga atĩ thĩ ĩtariĩ ta metha kana nĩ ĩrĩ mũthia. (Atũmwo 1:8) O ũndũ ũmwe na ũcio, ciugo ‘ituri iria inya cia thĩ’ nĩ ciugo ihũthagĩrũo kuonania kũndũ guothe thĩinĩ wa thĩ; ũmũthĩ mũndũ no arie ũhoro wa mĩena yothe ĩna ya compass na njĩra ya ngerekano akĩonania ũndũ o ta ũcio.—Isaia 11:12; Luka 13:29.