Hihi Ũrĩ Wamenya?
Atongoria a ndini ya Kĩyahudi a hĩndĩ ya Jesu moonaga andũ arĩa angĩ atĩa?
▪ Hĩndĩ ya karine ya mbere M.M., andũ arĩa maarĩ igweta na atongoria a ndini a Isiraeli nĩ maathũũrĩte andũ arĩa mataarĩ athomu. Afarisai mooigaga ũũ: “Kĩrĩndĩ kĩu gĩtoĩ watho nĩ kĩgwate nĩ kĩrumi!”—Johana 7:49.
Maũndũ mangĩ matoimanĩte na Bibilia monanagia atĩ arĩa maarĩ atongoria maahũthagia andũ arĩa mataarĩ athomu makĩmetaga ʽam-ha·ʼaʹrets, kana “andũ a thĩ.” Mbere ĩyo, rĩu rĩarĩ rĩĩtwa rĩa gĩtĩo rĩahetwo andũ a itũũra rĩna. Rĩtiahũthagĩrũo o harĩ athĩni na andũ a thĩ no nĩ nginya harĩ arĩa maarĩ igweta.—Kĩambĩrĩria 23:7; 2 Athamaki 23:35; Ezekieli 22:29.
O na kũrĩ ũguo-rĩ, gũkinyĩria hĩndĩ ya Jesu, rĩĩtwa rĩu rĩahũthagĩrũo harĩ arĩa moonagwo matoĩ Watho wa Musa kana arĩa maagaga kũhingia tũmaũndũ tũrĩa tũnini twa watho wa marabii. Ibuku rĩa Mishnah (rĩrĩa rĩkoragwo na ũhoro ũrĩ thĩinĩ wa ibuku rĩĩtagwo Talmud) nĩ rĩkaananĩtie gũikara mĩciĩ ya ʽam-ha·ʼaʹrets. Kũringana na The Encyclopedia of Talmudic Sages, Rabii ũmwe wetagwo Meir wa karine ya kerĩ aarutanaga ũũ: “Rĩrĩa mũndũ etĩkĩra mwarĩ ahikio nĩ am haʼaretz, no ũndũ ũmwe na kũmuoha na kũmũikĩria mũrũthi ũmũrangĩrĩrie ũcoke ũmũtambure.” Ibuku rĩa Talmud riugaga rabii ũngĩ nake oigire atĩ, “andũ arĩa matarĩ athomu matikariũkio.”
Rĩĩtwa Kaisari nĩ kuuga atĩa kũringana na ũrĩa rĩhũthĩrĩtwo thĩinĩ wa Bibilia?
▪ Kaisari rĩarĩ rĩĩtwa rĩa famĩlĩ ya Kĩroma ya Kaisari Galio Julio, ũrĩa wathuurĩtwo arĩ mũtongoria wa Roma mwaka-inĩ wa 46 M.M.M. Atongoria maigana ũna a Roma arĩa maarũmĩrĩire nĩ meeĩtaga Kaisari, o hamwe na arĩa atatũ magwetetwo thĩinĩ wa Bibilia—Augusuto, Tiberio, na Kilaudio.—Luka 2:1; 3:1; Atũmwo 11:28.
Tiberio aatuĩkire mũtongoria Mwaka-inĩ wa 14 M.M., na agĩathana ihinda rĩothe rĩa ũtungata wa Jesu. Kwoguo nĩwe Kaisari ũrĩa waathanaga hĩndĩ ĩrĩa Jesu agĩcokia kĩũria kĩgiĩ kũruta igoti, oigire ũũ: “Nengagĩrai Kaisari indo cia Kaisari, o nake Ngai mũmũnengagĩre indo cia Ngai.” (Mariko 12:17) Hatarĩ nganja, Jesu ndaaragia o ũhoro wĩgiĩ Tiberio wiki. Ithenya rĩa ũguo, rĩĩtwa “Kaisari” rĩarũgamĩrĩire wathani wa Bũrũri.
Hakuhĩ mwaka wa 58 M.M., rĩrĩa mũtũmwo Paulo onire atĩ nĩ egũtuĩrũo na njĩra ĩtarĩ ya kĩhooto, aahũthĩrire kĩhooto gĩake arĩ Mũroma, akĩũria arekwo agatuĩrũo ciira nĩ Kaisari. (Atũmwo 25:8-11) Rĩrĩa eekire ũguo, Paulo ndoririe acirithio nĩ Nero we mwene, ũrĩa warĩ mũtongoria hĩndĩ ĩyo, ĩndĩ oririe acirithio nĩ igoti rĩrĩa rĩarĩ inene wathani-inĩ ũcio.
Rĩĩtwa rĩu rĩa famĩlĩ ya Kaisari nĩ rĩagĩire ũkuruhanu mũnene mũno na wathani wa bũrũri ũũ atĩ o na thutha wa Kaisari ũrĩa warĩ wa mũico wa famĩlĩ ĩyo, no rĩahũthagĩrũo harĩ atongoria.
[Mbica ĩrĩ Karatathi ka 30]
DINARI YA BETHA ĨRĨ NA MŨHIANANO WA TIBERIO