Kũringana na ibuku rĩmwe rĩa gũthathaũra ciugo, Sayansi “nĩ ũthomi wĩgiĩ ũrĩa indo iria irĩ igũrũ na thĩ ithondeketwo, na ũrĩa irutaga wĩra, kũgerera gũtuĩria, gũthuthuria, na gũthima.” Kũruta wĩra ũcio wothe ũkoragwo arĩ ũndũ mũritũ, na kaingĩ nĩ ũragaga mũndũ ngoro. Athomi a sayansi mahũthagĩra ciumia nyingĩ, mĩeri, o na kana mĩaka makĩgeria gũthuthuria na kwĩrorera indo. Rĩmwe na rĩmwe mationaga kĩrĩa marenda, no kaingĩ moimĩrĩro ma ũthuthuria ũcio nĩ magunaga andũ. Reke tuone ngerekano ciigana ũna.

Kambũni ĩmwe ya Rũraya nĩ ĩhotete gũthondeka kĩndũ gĩa gũtheria maĩ nĩguo andũ matikarware, ĩkĩhũthĩra plastic nyũmũ na indo cia hinya cia gũcunga. Indo ta icio cianahũthĩrũo hĩndĩ ĩrĩa kũgĩte na icanjama cia ndũire, ta hĩndĩ ya gĩthingithia kĩrĩa kĩarĩ bũrũri-inĩ wa Haiti mwaka wa 2010.

Igũrũ nĩ gũkoragwo na satellite nyingĩ ibangĩtwo wega igathondeka mũtambo wa Global Positioning System (GPS). Mũtambo wa GPS wathondeketwo ũrĩ wa gũteithĩrĩria mbũtũ cia mbaara, no rĩu nĩ ũteithagĩrĩria atwari a ndege, meri, ngaari, o na nginya arĩa mahĩtaga na arĩa mahambaga irĩma mahote kũmenya njĩra. Athomi a sayansi arĩa maathondekire GPS nĩ mateithĩrĩirie mũno andũ kũmenya kũrĩa marenda gũthiĩ na njĩra hũthũ.

Hihi wee nĩ ũhũthagĩra thimũ ya moko, kompiuta, kana Intaneti? Hihi nĩ wonete ũrĩa ũgima waku wa mwĩrĩ wagagĩrĩte kana hihi ũkahona mũrimũ nĩ ũndũ wa ũrigitani wa kĩrathi kĩa igũrũ? Hihi nĩ ũthiaga na ndege? Angĩkorũo nĩguo, nĩ ũragunĩka na njĩra iria sayansi ĩkoretwo ĩrĩ ũteithio mũnene harĩ andũ. Sayansi nĩ ĩhutĩtie ũtũũro waku na njĩra nyingĩ njega.

SAYANSI NDĨGUŨRAGIA MAŨNDŨ MOTHE

Makĩgeria kũmenya maũndũ maingĩ makĩria, athomi a sayansi nĩ marathuthuria indo iria irĩ kuo na njĩra ndikĩru. Athomi a ũhoro wĩgiĩ niukilia (Nuclear physicists) nĩ marageria gũthoma kĩrĩa gĩthiaga na mbere thĩinĩ wa atomu, nao athomi a ũhoro wĩgiĩ njata na indo ingĩ ciĩ igũrũ (astrophysicists) makageria gũthoma ũrĩa gwekĩkire mĩaka bilioni nyingĩ mĩhĩtũku nĩguo mone kana no mamenye kũrĩa thĩ na igũrũ cioimire. O ũrĩa marageria gũthuthuria mũno nginya kũndũ gũtangĩoneka na gũtangĩkinyĩrĩka, noguo athomi amwe a sayansi moigaga atĩ korũo Ngai ũrĩa ũgwetetwo nĩ Bibilia arĩ kuo, no mahote kũmwona.

Athomi amwe a sayansi marĩ ngumo, na arĩa mathomagĩra mĩikarĩre na ũũgĩ wa andũ matirũgamagĩra hau. Makoragwo na mawoni marĩa mwandĩki ũmwe wĩtagwo Amir D. Aczel eetire “ihooto cia gĩsayansi cia kuonania atĩ gũtirĩ Ngai.” Kwa ngerekano, mũthomi ũmwe oigire ũũ: “Tondũ gũtirĩ ũira wonanagia nĩ kũrĩ Ngai ũkoragwo na itemi harĩ maũndũ marĩa marekĩka igũrũ na thĩ-rĩ, ũndũ ũcio wonanagia atĩ hatarĩ nganja gũtirĩ ngai ta ũcio.” Angĩ nao moigaga atĩ maũndũ marĩa meekagwo nĩ Ngai ũrĩa ũgwetetwo nĩ Bibilia no “ciĩko cia magegania itangĩĩhokwo.”a

O na kũrĩ ũguo-rĩ, kĩũria nĩ gĩkĩ: Hihi sayansi nĩ ĩguũrĩtie maũndũ ma kũigana megiĩ igũrũ na thĩ nĩguo mahote gũtua itua irũmu? Aca! Sayansi nĩ ĩhotete kũguũria maũndũ maingĩ, no athomi aingĩ a sayansi no marona atĩ nĩ kũrĩ maũndũ maingĩ matamenyekete na hihi mangĩ matangĩmenyeka. Akĩaria ũhoro wĩgiĩ gũtaũkĩrwo nĩ indo iria irĩ kuo, mũthomi ũmwe mũhootani wa kĩheo kĩa Nobel wĩtagwo Steven Weinberg, oigire ũũ: “Gũtirĩ hĩndĩ tũkamenya maũndũ maya nginya mũthia.” Profesa ũmwe wa kuuma bũrũri wa Ngeretha wĩtagwo Martin Rees aandĩkire ũũ: “Kwahoteka kũrĩ indo andũ matagaataũkĩrũo nĩcio o rĩ o rĩ.” Ũhoro wa ma nĩ atĩ, sayansi ndĩrĩ yahota kũguũria maũndũ mothe megiĩ kahengereta karĩa kanini biũ, o na kana indo iria ciothe irĩ rĩera-inĩ. Ta reke tuone ngerekano ici:

• 

  Ningĩ sayansi ndĩhotete kuonania ũrĩa tũhengereta tũhũthagĩra hinya, ũrĩa tũthondekaga proteini, na ũrĩa twĩgayanagia.

• 

  No athomi a sayansi matirĩ mataũkĩrũo biũ nĩ hinya ũcio. Matirĩ mamenya ũrĩa gravĩtĩ ĩgucagia mũndũ na thĩ rĩrĩa arũga igũrũ kana ũrĩa ĩhotaga kũiga mweri ũndũ ũgũtũũra ũthiũrũrũkaga thĩ.

• 

  Magayanagia indo icio na ikundi igĩrĩ, indo itonekaga (dark matter) na hinya ũtoĩkaine kũrĩa uumaga (dark energy). Gũtirĩ mũndũ ũrĩ wahota kũmenya ũrĩa indo icio ihaana.

Ningĩ nĩ kũrĩ maũndũ mangĩ matarĩ mamenyeka, marĩa matũmaga athomi a sayansi matukanĩrũo. Nĩkĩ ũndũ ũyũ nĩ wa bata kũmenya? Mwandĩki ũmwe wĩ ngumo wa maũndũ ma sayansi oigire ũũ: “Indo iria tũtoĩ nĩ nyingĩ kũrĩ iria tũũĩ. Niĩ ũrĩa njũĩ nĩ atĩ, sayansi yagĩrĩirũo gũtũgegia na gũtũma twende kũmenya makĩria, handũ ha gũkundeeria mwĩcirĩrie witũ.”

Kwoguo-rĩ, angĩkorũo nĩ ũrĩ weciria atĩ sayansi no yũke ithenya-inĩ rĩa Bibilia na ĩteanĩrie wĩtĩkio wa atĩ nĩ kũrĩ Ngai, ta wĩcirie ũndũ ũyũ: Angĩkorũo athomi a sayansi marĩ na ũũgĩ mũingĩ na macini cia hinya mahotete gũtaũkĩrũo no maũndũ manini mũno megiĩ igũrũ na thĩ-rĩ, nĩ ũkuona ta arĩ ũndũ mwega kũhiũha gũteanĩria maũndũ sayansi ĩtangĩhota gũthuthuria? Thutha wa kwandĩka gĩcunjĩ kĩraihu mũno kĩa historĩ ĩgiĩ gĩthomo kĩa njata na indo iria irĩ rĩera-inĩ, ibuku rĩa Encyclopedia Britannica rĩrĩkĩrĩirie ũũ: “Thutha wa ũthuthuria wa kĩndũ mĩaka 4,000 wĩgiĩ njata na indo iria irĩ igũrũ, indo icio no kĩriga harĩ ithuĩ o ta ũrĩa ciarĩ hĩndĩ ya Ababuloni.”

Aira a Jehova nĩ matĩĩte ũhoro wa atĩ o mũndũ e na kĩhooto gĩa gwĩtuĩra itua rĩgiĩ ũndũ ũyũ. Twĩrutanagĩria kũrũmĩrĩra ũtaaro ũyũ wa Bibilia: “Tũmagai gũkiranĩrĩria [ũigananĩru] kwanyu kũmenyũo nĩ andũ othe.” (Afilipi 4:5) Na nĩkĩo tũrakũnyita ũgeni ũthuthurie wone ũrĩa sayansi na Bibilia iringaine na ũrĩa itahĩngĩcanaga.

Ica ikuhĩ nĩ gũkoretwo na mabuku maingĩ maragathĩrĩria mawoni ma arĩa metĩkĩtie atĩ gũtirĩ Ngai. Mabuku macio nĩ mathometwo nĩ andũ aingĩ, ũndũ ũrĩa ũtũmĩte kũgĩe na ndereti nyingĩ na ngarari cia andũ makĩarĩrĩria ũhoro ũcio. Mũthomi ũmwe wa sayansi wĩtagwo David Eagleman, oigire atĩ athomi amwe a mabuku macio metĩkĩtie atĩ gũtirĩ ũndũ athomi a sayansi matoĩ. Agĩcoka akiuga ũũ: “Athomi a sayansi arĩa ega makoragwo meharĩirie gũthikĩrĩria mawoni ma arĩa angĩ, na wĩra-inĩ wao makoretwo magĩtaũkĩrũo nĩ maũndũ merũ materĩgĩrĩire.”

Ihinda-inĩ rĩu ihĩtũku rĩa mĩaka mĩingĩ, athomi njorua a sayansi nĩ mahotete kuona macokio ma magegania ma ciũria iria maaneyũria ciĩgiĩ indo iria irĩ igũrũ na thĩ. O na kũrĩ ũguo, amwe ao maaneka mahĩtia manene magĩĩka ũthuthuria wao. Isaac Newton aarĩ ũmwe wa athomi a sayansi arĩa maarĩ ngumo mũno. Nĩ onanirie ũrĩa gravĩtĩ ĩtũmaga thĩ, njata, na ngalaksĩ ciikare harĩa ciagĩrĩire. Nĩwe waambĩrĩirie mathabu metagwo calculus marĩa mahũthagĩrũo gũthondeka programu cia kompiuta, makahũthĩrũo harĩ ngʼendo cia rĩera-inĩ, na thĩinĩ wa ũthomi wĩgiĩ niukilia. O na kũrĩ ũguo, Newton nĩ aahũthagĩra sayansi ya maheeni, ĩrĩa yahũthagĩra ũũgĩ wa njata na ũgo kũgeria kũgarũra cuma ciĩtagwo lead ituĩke thahabu.

Makĩria ma mĩaka 1,500 mbere ya Newton, mũthomi ũmwe Mũngiriki wa ũhoro wĩgiĩ njata wetagwo Ptolemy nĩ aahotete gũthoma ũrĩa indo iria irĩ rĩera-inĩ ihaana akĩhũthĩra maitho make tu. Nĩ aahotaga gũtuĩria harĩa thĩ iria ingĩ irĩ ũtukũ, na aarĩ mũthondeki njorua wa mabu. Ĩndĩ eetĩkĩtie atĩ thĩ nĩyo ĩkoragwo gatagatĩ ka indo ciothe. Mũthomi ũmwe wa ũhoro wĩgiĩ njata na indo ingĩ ciĩ igũrũ (astrophysicist) wĩtagwo Carl Sagan, akĩarĩrĩria igũrũ rĩgiĩ Ptolemy aandĩkire atĩ angĩkorũo mawoni mahĩtanu no metĩkĩrĩke kwa ihinda rĩa mĩaka 1,500, ũndũ ũcio ũronania atĩ o na mũndũ angĩkorũo arĩ mũũgĩ atĩa, no akorũo ahĩtĩtie biũ.

O na ũmũthĩ, athomi a sayansi no macemanagia na moritũ ta macio. Hihi nĩ kũrĩ hĩndĩ makoona macokio ma ciũria iria ciothe meyũragia ciĩgiĩ igũrũ na thĩ? O na gũtuĩka nĩ wega gwĩtĩkĩra atĩ sayansi nĩ ĩthiĩte na mbere na ĩgatũguna na njĩra nyingĩ, nĩ twagĩrĩirũo kũmenya atĩ sayansi ndĩngĩhota kũhingia maũndũ mothe. Mũthomi ũmwe wa sayansi wĩtagwo Paul Davies oigire ũũ: “Kũgeria gwetha macokio mararingana maũndũ-inĩ mothe ma ciũria ciĩgiĩ thĩ na igũrũ nĩ ũndũ ũtangĩhotekeka.” Ciugo icio ironania ũndũ ũyũ wa ma: Andũ matingĩhota gũtaũkĩrũo biũ nĩ ũrĩa indo iria irĩ igũrũ na thĩ ihaana. Kwoguo rĩrĩa andũ moiga atĩ sayansi no ĩhote gũtaarĩria indo iria ciothe irĩ kuo, tũtingĩkorũo tũhĩtĩtie tũngĩaga kuoya ciugo icio na ũritũ.

Bibilia ĩhũthĩrĩte ciugo ici ĩkĩarĩrĩria magegania ma ũũmbi: “Atĩrĩrĩi, ĩo no mĩthia ya maũndũ make [Ngai]: ĩ nĩ karũheehũ kanini atĩa tũiguaga ka ũhoro wake!” (Ayubu 26:14) Kũrĩ o na maũndũ maingĩ mũno andũ matangĩhota kũmenya kana gũtaũkĩrũo nĩmo. Nĩ ũndũ ũcio, ciugo ici ciandĩkirũo nĩ mũtũmwo Paulo hakuhĩ mĩaka 2,000 mĩhĩtũku no cia ma nginya ũmũthĩ: “Ĩ ũũgĩ wa Ngai, o naguo ũmenyi wake-rĩ, matikĩrĩ maingĩ na mariku! Matuĩro make, kaĩ matingĩcarĩka gĩtũmi kĩamo; mĩgendere yake nayo, kaĩ ndĩngĩtuĩrĩka-ĩ!”—Aroma 11:33.