1, 2. Nĩ ũndũ ũrĩkũ arori a mĩthiũrũrũko monete thĩinĩ wa ciũngano nyingĩ?

MŨRORI wa mũthiũrũrũko arĩ hakuhĩ gũtiriha mũcemanio wake na athuri a kĩũngano. Arora mothiũ ma athuri acio, akaigua arĩ na wendo mũingĩ harĩ arĩithi acio nĩ ũndũ wa kĩyo kĩao. Amwe ao nĩ athuri akũrũ angĩta baba. O na kũrĩ ũguo, harĩ ũndũ ũngĩ aratangĩkĩra, na nĩ ũndũ ũcio akamoria ũũ: “Ariũ a Ithe witũ, nĩ atĩa mwĩkĩte nĩguo mũteithie ariũ a Ithe witũ arĩa angĩ makinyĩre kwĩhokerũo mawĩra thĩinĩ wa kĩũngano?” Athuri acio nĩ mararirikana wega atĩ hĩndĩ ya iceera rĩu rĩngĩ, mũrori wa mũthiũrũrũko nĩ aamekĩrĩte ngoro moe na ũritũ wĩra wa kũmenyeria ariũ a Ithe witũ. Macũngĩrĩro-inĩ, ũmwe wa athuri acio agacokia ũũ: “Kwaria ma, nĩ maũndũ manini mũno twĩkĩte.” Athuri acio angĩ makainia mĩtwe yao magĩtĩkania na ũndũ ũcio.

² Angĩkorũo ũrĩ mũthuri wa kĩũngano, no gũkorũo o nawe noguo ũngĩcokia. Arori a mĩthiũrũrũko kũndũ kũingĩ thĩinĩ wa thĩ nĩ monete atĩ thĩinĩ wa ciũngano nyingĩ, athuri nĩ mekũbatara kwĩrutanĩria mũno kũmenyeria ariũ a Ithe witũ arĩa ethĩ o na arĩa akũrũ, nĩguo mehokerũo wĩra wa kũrĩithia rũũru rwa Ngai. O na kũrĩ ũguo, ũndũ ũcio ti mũhũthũ. Nĩkĩ?

3. (a) Maandĩko monanagia atĩa bata wa kũmenyeria arĩa angĩ, na nĩkĩ ithuothe nĩ twagĩrĩirũo gũkenio nĩ ũndũ ũcio? (Rora kohoro ka magũrũ-inĩ.) (b) Nĩ kĩĩ kĩngĩtũma athuri amwe mone ũtarĩ ũndũ mũhũthũ kũmenyeria arĩa angĩ?

³ Hatarĩ nganja, ũrĩ mũrĩithi nĩ ũĩ atĩ kũmenyeria arĩa angĩ nĩ kwa bata.a Nĩ ũĩ atĩ nĩ kũrabatarania ariũ a Ithe witũ aingĩ a gũthiĩ na mbere gwĩkĩra ciũngano hinya na gũteithĩrĩria ciũngano ingĩ njerũ ciambĩrĩrie. (Thoma Isaia 60:22.) Ningĩ nĩ ũĩ atĩ Kiugo kĩa Ngai nĩ gĩkwĩraga ‘ũrutage andũ arĩa angĩ.’ (Thoma 2 Timotheo 2:2.) Ĩndĩ o ta athuri arĩa mekũgwetetwo kĩbungo-inĩ kĩa mbere, wahota kuona ũndũ ũcio ũtarĩ mũhũthũ. Nĩ ũndũ wa kũhingia mabataro ma famĩlĩ yaku, kũruta wĩra wa kĩĩmwĩrĩ, maũndũ marĩa wĩhokeirũo kĩũngano-inĩ, na maũndũ mangĩ mahiũ, wahota kuona ta ũtatigarĩirũo na mahinda ma kũmenyeria ariũ a Ithe witũ arĩa angĩ kĩũngano-inĩ. O na gũkĩrĩ ũguo-rĩ, rekei twarĩrĩrie nĩkĩ nĩ ũkũbatara kuona wĩra wa kũmenyeria arĩa angĩ ũrĩ wa bata mũno.

TI WEGA KŨHŨTHĨRĨRIA

4. Ũndũ ũmwe ũtũmaga rĩmwe na rĩmwe athuri mahũthĩrĩrie kũmenyeria arĩa angĩ nĩ ũrĩkũ?

⁴ Ũndũ ũmwe ũngĩtũma athuri amwe mone ũrĩ ũndũ mũritũ kũhũthĩra mahinda kũmenyeria arĩa angĩ nĩ ũrĩkũ? Amwe maahota gwĩciria ũũ: ‘Kũmenyeria arĩa angĩ nĩ kwa bata, no nĩ kũrĩ maũndũ mangĩ mahiũ thĩinĩ wa kĩũngano mabataraga gwĩkwo na ihenya. O na ingĩamba kũiga mũhohio wĩra wa kũmenyeria arĩa angĩ, hatirĩ ũndũ ũngĩhĩtana kĩũngano-inĩ.’ O na gũtuĩka nĩ ũhoro wa ma atĩ nĩ kũrĩ maũndũ maingĩ ũngĩbatara kũhingia na ihenya, kũhũthĩrĩria kũmenyeria andũ arĩa angĩ no gũthũkie maũndũ ma kĩĩroho ma kĩũngano.

5, 6. Tũngĩĩruta atĩa kuumana na mũhaano wa ndereba na mawoni make megiĩ gũcenjia ngaari ũiro, na ũndũ ũcio ũngĩhũthĩrũo atĩa ũhoro-inĩ wĩgiĩ kũmenyeria ariũ a Ithe witũ?

⁵ Ta wĩcirie ũhoro wa mũhaano ũyũ: Ndereba no akorũo oĩ atĩ nĩguo ngaari yake ĩikare ĩrĩ njega na injini ndĩgathũke, no mũhaka aikare agĩcenjagia ũiro. O na kũrĩ ũguo, aahota gwĩciria atĩ ũndũ ũrĩa mũhiũ nĩ kũihũria itangi betũrũ. Na nĩ ma tondũ angĩaga gwĩkĩra ngaari yake betũrũ, thutha wa ihinda inini no gũkwama ĩgũkwama. Aahota gwĩciria ũũ: ‘O na ingĩaga mahinda ma gũcenjia ũiro-rĩ, ngaari yakwa no ĩgũthianga o na akorũo no kwa ihinda inini.’ No ũgwati nĩ ũrĩkũ? Ndereba ũcio angĩthiĩ na mbere na kũhũthĩrĩria gũcenjia ũiro, mũthenya ũmwe wa mĩthenya ngaari yake nĩ ĩgaathũka. Yathũka, akaahũthĩra mahinda na mbeca nyingĩ akĩmĩthondekithia. Ũndũ ũcio ũratũruta atĩa?

⁶ Athuri nĩ marutaga mawĩra maingĩ ma bata na marĩa mabataraga kũhingio na ihenya, na mangĩaga kũmahingia kĩũngano no gĩkorũo na mathĩna mũno. Nĩ ũndũ ũcio, o ta ũrĩa ndereba ũcio twagweta atigagĩrĩra atĩ nĩ araikara akĩongagĩrĩra ngaari yake betũrũ, athuri no mũhaka ‘makũũranage maũndũ marĩa maagĩrĩire kũrĩ marĩa mangĩ.’ (Afil. 1:10) O na kũrĩ ũguo, athuri amwe nĩ mahũthagĩra mahinda maingĩ mũno makĩhangʼĩra maũndũ marĩa mahiũ ũũ atĩ no mahũthĩrĩrie kũmenyeria ariũ a Ithe witũ arĩa angĩ​—na njĩra ĩngĩ makaga gũcenjia injini ũiro. Athuri mangĩthiĩ na mbere kũhũthĩrĩria kũmenyeria ariũ a Ithe witũ, thutha wa kahinda gatarĩ coho kana mahinda mokĩte kĩũngano gĩtigaakorũo na ariũ a Ithe witũ aagĩrĩru a kũhingia mabataro ma kĩo mothe.

7. Tũngiuga atĩa ũhoro wa athuri arĩa macaragia mahinda ma kũmenyeria ariũ a Ithe witũ arĩa angĩ?

⁷ Nĩ ũndũ ũcio, tũtiagĩrĩirũo gwĩciria atĩ wĩra wa kũmenyeria ariũ a Ithe witũ arĩa angĩ ti wa bata. Athuri arĩa monaga kabere na magacaria mahinda ma kũmenyeria ariũ a Ithe witũ arĩa matarĩ na ũmenyeru, makoragwo marĩ aramati ogĩ na marĩ kĩrathimo harĩ kĩũngano. (Thoma 1 Petero 4:​10.) Hihi kĩũngano kĩgunĩkaga atĩa?

MŨTHITHŨ WA BATA MŨNO

8. (a) Nĩ maũndũ marĩkũ matũmaga athuri a kĩũngano mone bata wa kũmenyeria arĩa angĩ? (b) Athuri arĩa matungataga kũrĩa kũrĩ na bata mũnene wa ahunjia magĩrĩirũo nĩ gwĩka atĩa matekũhũthĩrĩria? (Rora gathandũkũ “Wĩra wa Mĩtũkĩ.”)

⁸ O na athuri arĩa marĩ na ũmenyeru mũnene, nĩ magĩrĩirũo gwĩtĩkĩra marĩ na wĩnyihia atĩ o ũrĩa marakũra, nĩ marĩthiaga makĩremagwo nĩ kũhingia maũndũ maingĩ kĩũngano-inĩ. (Mik. 6:8) Ningĩ nĩ magĩrĩirũo kũririkana atĩ “ihinda na maũndũ materĩgĩrĩirũo” no marehe ũgarũrũku wa hinahi, ũrĩa ũngĩtũma maremwo nĩ kũhingia mawĩra thĩinĩ wa kĩũngano. (Koh. 9:​11, 12, New World Translation; Jak. 4:​13, 14) Nĩ ũndũ ũcio, nĩ ũndũ wa gũcaĩra ngʼondu cia Jehova, athuri arĩa maikagia riitho kabere mahũthagĩra ũũgĩ wa mĩaka mĩingĩ ũrĩa magĩte naguo ũtungata-inĩ wa Jehova kũmenyeria ariũ a Ithe witũ arĩa ethĩ.​—Thoma Thaburi 71:​17, 18.

9. Nĩ ũndũ ũrĩkũ ũrĩ mbere itũ ũratũma wĩra wa kũmenyeria arĩa angĩ ũkorũo ũrĩ bata mũno?

⁹ Nĩ maũndũ marĩkũ mangĩ matũmaga athuri arĩa mamenyagĩria ariũ a Ithe witũ arĩa angĩ makorũo marĩ kĩrathimo harĩ kĩũngano? Nĩ mateithagia kĩũngano gũikara kĩĩhandĩte. Na njĩra ĩrĩkũ? Kĩyo kĩa athuri gĩa kũmenyeria arĩa angĩ gĩtũmaga kũgĩe na ariũ a Ithe witũ aingĩ arĩa makoragwo mehaarĩirie gũteithia kĩũngano gĩikare kĩĩhandĩte na kĩrĩ na ũrũmwe. Ũndũ ũcio nĩ wa bata mahinda-inĩ maya na nĩ ũgaakorũo ũrĩ wa bata mũno hĩndĩ ya thĩna ũrĩa mũnene. (Ezek. 38:​10-​12; Mik. 5:​5, 6) Gũkĩrĩ ũguo-rĩ, inyuĩ athuri tigagĩrĩrai atĩ kuuma ũmũthĩ nĩ mũrahũthĩra mahinda kũmenyeria ariũ a Ithe witũ arĩa angĩ.

10. Nĩguo mũthuri agĩe na mahinda ma kũmenyeria arĩa angĩ-rĩ, nĩ ũndũ ũrĩkũ angĩbatara gwĩka?

¹⁰ Ma nĩ atĩ, nĩ tũmenyaga nĩ mũhũthagĩra mahinda maingĩ mũno mũkĩruta mawĩra ma bata ma kĩũngano, na ũndũ ũcio no ũtũme muone ta mũtarĩ na mahinda ma kũmenyeria arĩa angĩ. O na kũrĩ ũguo, no mũbatare kuoya mamwe ma mahinda macio mũmahũthĩre kũmenyeria arĩa angĩ. (Koh. 3:1) Mweka ũguo mũrĩkoragwo na mũthithũ wa bata mũno.

HAARĨRIA NGORO YA ŨRĨA ŨRAMENYERIA

11. (a) Nĩ ũndũ ũrĩkũ wa kũgegania wĩgiĩ ũtaaro ũrĩa warutirũo nĩ athuri kuuma mabũrũri ngũrani ũhoro-inĩ wa kũmenyeria arĩa angĩ? (b) Kũringana na Thimo 15:​22, nĩkĩ nĩ tũkũgunĩka twathuthuria ũtaaro wa athuri angĩ?

¹¹ Kahinda kanini kahĩtũku, athuri amwe arĩa makoretwo na moimĩrĩro mega harĩ gũteithia ariũ a Ithe witũ makũre kĩĩroho, nĩ mooririo njĩra ĩrĩa mahũthagĩra rĩrĩa maramamenyeria.b O na gũtuĩka maũndũ ma athuri acio matihaanaine, othe maaheanire ũtaaro ũhaanaine. Ũndũ ũcio ũronania atĩa? Njĩra ya Kĩĩmandĩko ya kũmenyeria andũ ĩhũthĩkaga ‘makanitha-inĩ kana ciũngano-inĩ ciothe kũndũ guothe,’ o ta ũrĩa yahũthĩkaga matukũ-inĩ ma mũtũmwo Paulo. (1 Kor. 4:​17) Nĩ ũndũ ũcio, gĩcunjĩ-inĩ gĩkĩ na kĩrĩa kĩrũmĩrĩire, tũkwarĩrĩria motaaro mamwe marĩa maaheanirũo nĩ athuri acio.​—Thim. 15:22.

12. Nĩ kĩĩ mũthuri arabatara kũhaarĩria, na nĩkĩ?

¹² Mũthuri nĩ ekũbatara kũhaarĩria ngoro ya mũndũ ũrĩa aramenyeria. O ta ũrĩa mũrĩmi mbere ya kũhanda mbeũ abataraga gũcimbũria tĩri nĩguo ũhũthe, noguo mũthuri ekũbatara kũhaarĩria ngoro ya ũrĩa aramenyeria mbere ya kũmũruta maũndũ merũ. Nĩ ũndũ ũcio-rĩ, mũthuri angĩhaarĩria atĩa ngoro ya mũndũ ũrĩa aramenyeria? No eke ũguo angĩhũthĩra njĩra ta ĩrĩa yahũthĩrirũo nĩ mũnabii ũmwe wa tene. Nĩ njĩra ĩrĩkũ ĩyo?

13-15. (a) Nĩ wĩra ũrĩkũ mũnabii Samueli aaheirũo? (b) Samueli aahũthĩrire njĩra ĩrĩkũ kũruta wĩra ũcio? (Rora mbica kĩambĩrĩria-inĩ gĩa gĩcunjĩ gĩkĩ.) (c) Ũhoro ũcio wĩgiĩ Samueli nĩ wa bata harĩ athuri a kĩũngano mahinda-inĩ maya nĩkĩ?

¹³ Makĩria ma mĩaka 3,000 mĩhĩtũku, Jehova eerire mũnabii Samueli ũũ: “Rũciũ, ihinda o ta rĩrĩ, nĩngakũrehithĩrie mũndũ oimĩte bũrũri wa Benjamini, nawe nĩũkamũitĩrĩria maguta atuĩke mũtongoria wa andũ akwa Isiraeli.” (1 Sam. 9:​15, 16) Samueli nĩ aamenyire atĩ wĩra wake wa gũtongoria nĩ wakinya mũthia na atĩ warĩ wendi wa Jehova aitĩrĩrie mũndũ ũngĩ maguta atuĩke mũtongoria ithenya rĩake. No kũhoteke Samueli nĩ eeyũririe ũũ: ‘Ingĩhaarĩria mũndũ ũcio atĩa nĩ ũndũ wa wĩra ũrĩa ũrĩ mbere yake?’ Nĩ aagĩire na rĩĩciria na akĩbanga ũrĩa egwĩka.

¹⁴ Mũthenya ũyũ ũngĩ rĩrĩa Samueli onire Saulu, Jehova eerire mũnabii ũcio ũũ: “Ta rora mũndũ ũrĩa.” Hĩndĩ o ĩyo Samueli akĩambĩrĩria gwĩka ũrĩa aabangĩte. Akĩnyita Saulu ũgeni thĩinĩ wa nyũmba ya kũrĩĩra nĩguo marĩanĩre. Kũu nyũmba-inĩ ĩyo akĩhe Saulu na ndungata yake handũ ha gũikara ha andũ arĩa atĩĩku mũno, na agĩcoka akĩhe Saulu nyama ĩrĩa njega mũno, akĩmwĩra ũũ: “Kĩoe ũrĩe; . . . ũraigĩirũo gĩkĩ nĩ ũndũ wa ihinda rĩrĩ tũrĩ.” Thutha ũcio Samueli na Saulu makiumagara marorete nyũmba-inĩ ya mũnabii ũcio magĩteretangaga. Samueli aabangĩte kũhũthĩra mweke ũcio mwega maarĩ naguo makĩrĩanĩra na makiumagara. Maakinya gwake mũciĩ, makĩambata nyũmba igũrũ. Hwaĩ-inĩ ũcio mũhooreru, Samueli “makĩaranĩria na Saulu marĩ nyũmba igũrũ,” nginya rĩrĩa maathire toro. Mũthenya ũyũ ũngĩ, Samueli agĩitĩrĩria Saulu maguta, akĩmũmumunya, na akĩmũhe ũtaaro makĩria. Thutha wa ũguo, akĩreka Saulu ethiĩre ethagathagĩte nĩ ũndũ wa wĩra ũrĩa warĩ mbere yake.​—1 Sam. 9:17-27; 10:1.

¹⁵ Gũitĩrĩria mũndũ maguta atuĩke mũtongoria wa rũrĩrĩ ti ũndũ ũmwe na gũteithia mũrũ wa Ithe witũ atuĩke mũthuri wa kĩũngano kana mũteithia wa ũtungata. O na kũrĩ ũguo, athuri a kĩũngano no merute maũndũ maigana ũna ma bata kuumana na njĩra ĩrĩa Samueli aahũthĩrire. Rekei twarĩrĩrie merĩ ma mo.

MAMENYERIEI MWĨYENDEIRE NA MŨTUĨKE ARATA A MA

16. (a) Samueli aaiguire atĩa rĩrĩa Aisiraeli maamwĩrire amacarĩrie mũthamaki? (b) Samueli onanirie mwerekera ũrĩkũ rĩrĩa aaitagĩrĩria Saulu maguta?

¹⁶ Mamenyerie wĩyendeire, ũtekũhũthĩrĩria. Rĩrĩa Samueli aaiguire atĩ Aisiraeli nĩ marenda mũndũ wa kũmathamakĩra, nĩ aaiguire ũũru mũno na akĩona atĩ Aisiraeli nĩ kũmũrega maamũrega. (1 Sam. 8:​4-8) O na nĩ aahũthĩrĩirie gwĩka ũrĩa andũ maamwĩraga nginya Jehova akĩmwĩra maita matatũ amathikĩrĩrie. (1 Sam. 8:​7, 9, 22) O na kũrĩ ũguo, Samueli ndaigana kũrekereria marakara kana ũiru ũkũre ngoro-inĩ yake kwerekera mũndũ ũrĩa ũngĩatuĩkire mũtongoria ithenya rĩake. Rĩrĩa Jehova aamwĩrire aitĩrĩrie Saulu maguta, mũnabii ũcio nĩ aathĩkire. Ndeekire ũguo nĩgetha tu ahingie watho, no eekire ũguo eyendeire nĩ ũndũ wa gũtindĩkwo nĩ wendo.

17. Athuri a kĩũngano monanagia atĩa mwerekera ta wa Samueli, na ũndũ ũcio ũtũmaga maigue atĩa?

¹⁷ O ta Samueli, athuri a kĩũngano arĩa marĩ na ũmenyeru nĩ monanagia mwerekera mwega harĩ ariũ a Ithe witũ arĩa maramenyeria. (1 Pet. 5:2) Athuri ta acio, matiĩtigagĩra kũmenyeria ariũ a Ithe witũ arĩa angĩ magĩciria atĩ ariũ Ithe witũ acio nĩ mekuoya mawĩra mamwe marĩa mehokeirũo thĩinĩ wa kĩũngano. Handũ ha kuona ariũ a Ithe witũ ta arĩ gũcindana maracindana nao, athuri marĩ na ngoro njega mamonaga marĩ ‘arutithania wĩra nao’​—marĩ iheo cia bata harĩ kĩũngano. (2 Kor. 1:​24; Ahib. 13:16) Athuri ta acio tondũ matikoragwo na roho wa kwĩyenda, nĩ magĩaga na gĩkeno kĩnene nĩ ũndũ wa kuona ũrĩa ariũ a Ithe witũ marahũthĩra ũhoti wao kũguna kĩũngano.​—Atũm. 20:35.

18, 19. Mũthuri wa kĩũngano angĩhaarĩria ngoro ya mũrũ wa Ithe witũ atĩa, na gwĩka ũguo nĩ kwa bata mũno nĩkĩ?

¹⁸ Handũ ha gũkorũo ũrĩ o mũrutani, tuĩka mũrata. Mũthenya ũrĩa Samueli aacemanirie na Saulu, ũngĩarĩ ũndũ mũhũthũ harĩ we kũmũitĩrĩria maguta naiyũ naiyũ, na kũreka mũthamaki ũcio mwerũ ethiĩre arĩ mũitĩrĩrie maguta, ĩndĩ atarĩ mũthagathage o na hanini. Handũ ha gwĩka ũguo, Samueli oire ihinda kũhaarĩria ngoro ya Saulu ikinya gwa ikinya. Mbere ya kũmũitĩrĩria maguta, maambire kũrĩanĩra, kuumagaranga hamwe, gũtereta ihinda iraya, na kũhurũka.

¹⁹ O ũndũ ũmwe na ũcio, mbere ya mũthuri kwambĩrĩria kũmenyeria mũrũ wa Ithe witũ, agĩrĩirũo nĩ kwamba gũthondeka ũrata nake na acarie hĩndĩ ĩrĩa njagĩrĩru. Makinya marĩa mũthuri wa kĩũngano ekuoya nĩguo athondeke ũrata ta ũcio, mekũringana na maũndũ ma kwao na ũndũire wa bũrũri wao. Ĩndĩ, gũtekũmakania kũrĩa ũikaraga, angĩkorũo o na ũrĩ na mĩhangʼo mĩingĩ nĩ ũgũcaria mahinda ma gũkorũo hamwe na mũrũ wa Ithe witũ ũrĩa ũramenyeria, nĩ ta ũramwĩra ũũ: “Ũrĩ wa bata mũno harĩ niĩ.” (Thoma Aroma 12:10.) Ma nĩ atĩ, o kũrĩa guothe mangĩkorũo marĩ, arĩa maramenyerio no makene mũno nĩ ũndũ wa kuona ũrĩa mararũmbũiyio na wendo.

20, 21. (a) Ũngiuga mũrutani mwega nĩ ũrĩkũ? (b) Nĩ ũndũ ũrĩkũ warĩrĩirio gĩcunjĩ-inĩ kĩrĩa kĩrũmĩrĩire?

²⁰ Ma nĩ atĩ, mũrutani mwega nĩ endete kũmenyeria andũ arĩa angĩ. Makĩria ma ũguo, no mũhaka ende mũndũ ũrĩa aramenyeria. (Ringithania Johana 5:​20.) Ũndũ ũcio nĩ wa bata nĩkĩ? Mũrutwo angĩona atĩ mũrutani nĩ aramũrũmbũiya na wendo, no ũkorũo ũrĩ ũndũ mũhũthũ kwamũkĩra ũteithio ũrĩa araheo. Nĩ ũndũ ũcio inyuĩ athuri rĩrĩa mũramenyeria arĩa angĩ, makĩria ma gũkorũo mũrĩ arutani, tuĩkai arata ega.​—Thim. 17:17; Joh. 15:15.

²¹ Thutha wa kũhaarĩria ngoro ya mũrũ wa Ithe witũ, mũthuri wa kĩũngano agĩrĩirũo nĩ kwambĩrĩria kũmũmenyeria. Mũthuri ũcio angĩhũthĩra njĩra irĩkũ? Ũndũ ũcio nĩguo warĩrĩirio gĩcunjĩ-inĩ kĩrĩa kĩrũmĩrĩire.

1. (a) Kuuma o tene nĩ ũndũ ũrĩkũ ndungata cia Jehova ciĩyoneire wĩgiĩ kũmenyeria arĩa angĩ, na ũndũ ũcio nĩ wa bata nĩkĩ ũmũthĩ? (b) Nĩ maũndũ marĩkũ tũkwarĩrĩria gĩcunjĩ-inĩ gĩkĩ?

KUUMA o tene, ndungata cia Jehova nĩ ikoretwo ikĩona ũrĩa kũmenyeria andũ arĩa angĩ gũkoragwo na moimĩrĩro mega. Kwa ngerekano, nĩguo akahonokie Loti, Aburamu aahũthĩrire ‘andũ ake arĩa megithĩtio kana maamenyeretio mbaara,’ na makĩhootana. (Kĩam. 14:​14-​16) Matukũ-inĩ ma Mũthamaki Daudi, arĩa maainagĩra Jehova maarĩ ‘arute kana amenyerie’ kũina nyĩmbo cia kũmũgooca. (1 Maũ. 25:7) Matukũ-inĩ maya maitũ, tũrarũa na Shaitani na thĩ yake njũru. (Ef. 6:​11-​13) Ningĩ nĩ twĩrutanagĩria gwĩka o ũrĩa wothe tũngĩhota nĩguo tũgoocithie Jehova. (Ahib. 13:​15, 16) Nĩ ũndũ ũcio, o ta ndungata cia Jehova cia tene, nĩguo tũkorũo na moimĩrĩro mega, nĩ tũkũbatara gũkorũo tũrĩ amenyerie. Thĩinĩ wa kĩũngano, athuri nĩo Jehova ehokeire wĩra wa kũmenyeria arĩa angĩ. (2 Tim. 2:2) Athuri arĩa marĩ na ũmenyeru mahũthagĩra njĩra irĩkũ kũmenyeria ariũ a Ithe witũ nĩguo maagĩrĩre kwĩhokerũo mawĩra thĩinĩ wa kĩũngano?

TEITHIA ARIŨ A ITHE WITŨ MAKŨRE KĨĨROHO

2. Mũthuri angĩka atĩa mbere ya kwambĩrĩria kũmenyeria mũrũ wa Ithe witũ, na nĩkĩ?

² Mũthuri wa kĩũngano no agerekanio na mũrĩmi. Mbere ya kũhanda, mũrĩmi no abatare gwĩkĩra mũgũnda wake thumu kana bataraitha nĩguo ũkorũo na maciaro mega. O ũndũ ũmwe na ũguo, mbere ya kwambĩrĩria kũmenyeria mũrũ wa Ithe witũ, no ũbatare kwarĩrĩria nake motaaro ma Kĩĩmaandĩko marĩa mekũmũteithia one bata wa kũhũthĩra maũndũ marĩa ũrĩmũrutaga.​—1 Tim. 4:​6.

3. (a) Mũthuri angĩhũthĩra atĩa Mariko 12:​29, 30 agĩteereta na mũndũ ũrĩa aramenyeria? (b) Mahoya ma mũthuri mangĩteithia atĩa ũrĩa ũramenyerio?

³ Nĩguo ũmenye ma cia Bibilia ihutĩtie mwĩcirĩrie na ciĩko cia mũrũ wa Ithe witũ na gĩkĩro kĩrĩkũ, no ũmũrie ũũ: ‘Gũkorũo wĩyamũrĩire Jehova gũtũmĩte wĩke mogarũrũku marĩkũ harĩ ũrĩa ũhũthagĩra ũtũũro waku?’ Kĩũria kĩu no gĩtũme mũgĩe na ndeereti njega ĩgiĩ ũrĩa tũngĩtungatĩra Jehova na ngoro yothe. (Thoma Mariko 12:​29, 30.) No mũrĩkĩrĩrie ndeereti ĩyo na mahoya, ũrie Jehova ateithie mũrũ wa Ithe witũ ũcio na roho wake mũtheru nĩguo athiĩ na mbere gũkũra kĩĩroho. Kũigua ũkĩhoya nĩ ũndũ wake, no kũmwĩkĩre ngoro mũno.

4. (a) Heana ngerekano irĩ thĩinĩ wa Bibilia iria ingĩteithia mũrũ wa Ithe witũ gũkũria ngumo cia kĩĩroho. (b) Athuri makoragwo na muoroto ũrĩkũ rĩrĩa maramenyeria arĩa angĩ?

⁴ Ũkĩambĩrĩria kũmenyeria mũrũ wa Ithe witũ, nĩ wega kwarĩrĩria ngerekano imwe iria irĩ Bibilia-inĩ iria ingĩmũteithia one bata wa gũkũria ngumo ya kwĩyendera, wĩhokeku, na wĩnyihia. (1 Ath. 19:​19-21; Neh. 7:2; 13:13; Atũm. 18:​24-​26) Ngumo ta icio nĩ cia bata harĩ mũrũ wa Ithe witũ ũrĩa ũramenyerio o ta ũrĩa thumu kana bataraitha ĩrĩ ya bata harĩ tĩĩri tondũ no itũme akũre kĩĩroho na ihenya. Mũthuri ũmwe wa kĩũngano wĩtagwo Jean-Claude kuuma Faranja, oigire ũũ: “Muoroto wakwa mũnene rĩrĩa ndĩramenyeria mũrũ wa Ithe witũ nĩ kũmũteithia akũrie ngumo cia kĩĩroho. Nĩ ngeragia gũcaria mĩeke ya gũthoma rĩandĩko rĩna hamwe na mũrũ wa Ithe witũ nĩguo ahingũke ‘maitho,’ ‘eyonere maũndũ ma magegania’ marĩa makoragwo thĩinĩ wa Kiugo kĩa Ngai.” (Thab. 119:18) Nĩ njĩra irĩkũ ingĩhũthĩrũo gũteithia mũrũ wa Ithe witũ akũre kĩĩroho?

MATEITHIE KWĨIGĨRA MĨOROTO NA ŨMAHE ITŨMI

5. (a) Kwarĩrĩria ũhoro wa mĩoroto ya kĩĩroho na mũrũ wa Ithe witũ nĩ kwa bata nĩkĩ? (b) Athuri magĩrĩirũo kũmenyeria ariũ a Ithe witũ arĩa anini nĩkĩ? (Rora kohoro ka magũrũ-inĩ.)

⁵ No ũrie mũrũ wa Ithe witũ ũũ: ‘Wĩigĩire mĩoroto ĩrĩkũ ya kĩĩroho?’ Angĩkorũo gũtirĩ muoroto eigĩire, mũteithie kwĩigĩra muoroto mũna ũrĩa angĩhota gũkinyĩra. Mwĩre ũhoro wa muoroto mũna wa kĩĩroho weigĩire, na ũmũtaarĩrie ũcanjamũkĩte ũrĩa wagĩire na gĩkeno rĩrĩa wahotire kũũkinyĩra. O na gũtuĩka ũcio no woneke ta ũtarĩ ũndũ mũnene, nĩ ũkoragwo na moimĩrĩro mega. Painia ũmwe wĩtagwo Victor na nĩ mũthuri wa kĩũngano thĩinĩ wa Afrika, oigire ũũ: “Rĩrĩa ndaarĩ kamwana kanini, mũthuri ũmwe wa kĩũngano nĩ aanjũririe ciũria cigana ũna ũhoro-inĩ wĩgiĩ mĩoroto yakwa. Ciũria icio nĩ ciandeithirie gwĩciria na ũritũ ũhoro wa ũtungata wakwa.” Athuri arĩa marĩ ũmenyeru ningĩ nĩ moigaga atĩ harĩ bata mũno kwambĩrĩria kũmenyeria ariũ a Ithe witũ kuuma marĩ o anini​—mĩaka-inĩ yao ya ũtinĩnja​—na njĩra ya kũmahe mawĩra kĩũngano-inĩ marĩa maringaine na mĩaka yao. Kũmamenyeria kuuma marĩ o anini nĩ kũmateithagia gũthiĩ na mbere gũthingata mĩoroto yao ya kĩĩroho o na rĩrĩa magaacemania na mĩhĩnga mĩingĩ makĩgimara.​—Thoma Thaburi 71:​5, 17.a

6. Nĩ ũndũ ũrĩkũ wa bata Jesu eekaga akĩmenyeria arĩa angĩ?

⁶ Ningĩ no ũteithie mũrũ wa Ithe witũ ende gũthiĩ na mbere kĩĩroho na njĩra ya kũmũtaarĩria ũrĩa agĩrĩirũo nĩ gwĩka, na itũmi cia kũwĩka. Wamũtaarĩria itũmi cia gwĩka ũndũ mũna, ũgũkorũo ũkĩĩgerekania na Jesu, Mũrutani Ũrĩa Mũnene. Kwa ngerekano, mbere ya gũtũma atũmwo ake mathiĩ magatue andũ arutwo, Jesu nĩ ameerire gĩtũmi gĩa kũmwathĩkĩra. Oigire ũũ: “Nĩ’heetwo wathani wothe wa na Igũrũ na wa gũkũ thĩ.” Agĩcoka akĩmeera ũũ: “Nĩ ũndũ ũcio, thiĩi mũgatũme andũ a ndũrĩrĩ ciothe matuĩke arutwo akwa.” (Mat. 28:​18, 19) Ũngĩĩgerekania atĩa na njĩra ya Jesu ya kũmenyeria andũ?

7, 8. (a) Athuri mangĩĩgerekania atĩa na njĩra ya Jesu ya kũmenyeria andũ? (b) Gũcokeria mũndũ ũrĩa ũramenyeria ngatho nĩ kwa bata nĩkĩ? (c) Nĩ ũtaaro ũrĩkũ ũngĩteithia athuri kũmenyeria arĩa angĩ? (Rora gathandũkũ “Ũrĩa Tũngĩmenyeria Arĩa Angĩ.”)

⁷ Taarĩria mũrũ wa Ithe witũ ũrĩa ũramenyeria gĩtũmi gĩa Kĩĩmaandĩko gĩa kũũrio eke ũndũ mũna. Weka ũguo, ũgũkorũo ũkĩmũteithia kuonaga maũndũ kũringana na Maandĩko. Kwa ngerekano, ta tua atĩ nĩ wahe mũrũ wa Ithe witũ wĩra wa gũtigagĩrĩra atĩ gacĩra ga kũingĩra Nyũmba-inĩ ya Ũthamaki nĩ gatheru na gatirĩ na indo ingĩhĩnga mũndũ. No mũthome nake rĩandĩko rĩa Tito 2:​10 ũcoke ũmũtaarĩrie ũrĩa kũruta wĩra ũcio wa gũtheria Nyũmba ya Ũthamaki ‘gũtĩithagia ũrutani ũrĩa wa Ngai Mũhonokia witũ.’ Ningĩ no ũmũteithie one ũrĩa kũruta wĩra ũcio kũngĩguna andũ arĩa akũrũ thĩinĩ wa kĩũngano. Kũgĩa na ndeereti ta ĩyo na mũrũ wa Ithe witũ rĩrĩa ũramũmenyeria, nĩ kũrĩmũteithagia gwĩciria ũrĩa andũ maragunĩka nĩ wĩra wake handũ ha kũũrutaga no getha ahingie watho. Nĩ arĩgĩaga na gĩkeno nĩ ũndũ wa kuona ũrĩa aarĩ na ariũ a Ithe witũ thĩinĩ wa kĩũngano maragunĩka nĩ wĩra wake.

⁸ Makĩria ma ũguo, tigagĩrĩra atĩ nĩ wacokeria mũrũ wa Ithe witũ ngatho nĩ ũndũ wa ũrĩa arerutanĩria kũhũthĩra ũtaaro ũrĩa ũramũhe. Ũndũ ũcio nĩ wa bata nĩkĩ? O ta ũrĩa maĩ mateithagia mũmera gũkũra, no taguo kũmũcokeria ngatho kuuma ngoro kũrĩmũteithagia gũthiĩ na mbere gũkũra kĩĩroho.​—Ringithania Mathayo 3:​17.

NO ŨKORŨO ŨTARĨ ŨNDŨ MŨHŨTHŨ

9. (a) Mabũrũri-inĩ marĩa mathiĩte na mbere-rĩ, nĩ ũndũ ũrĩkũ ũtakoragwo ũrĩ mũhũthũ harĩ athuri? (b) Nĩ kĩĩ gĩtũmĩte ariũ a Ithe witũ amwe ethĩ mage kũiga maũndũ ma kĩĩroho mbere ũtũũro-inĩ wao?

⁹ Mabũrũri-inĩ marĩa mathiĩte na mbere, no ũkorũo ũtarĩ ũndũ mũhũthũ harĩ athuri gũteithia ariũ a Ithe witũ arĩa marĩ mĩaka-inĩ ya 20 na 30 merutĩre makĩria kĩũngano-inĩ. Athuri amwe a kĩũngano kuuma mabũrũri 20 ma Rũraya, nĩ mooririo kĩrĩa hihi gĩtũmaga ariũ a Ithe witũ ethĩ amwe mage kwĩrutĩra makĩria thĩinĩ wa kĩũngano. Aingĩ ao moigire ũũ: Ciana imwe itiateithirio nĩ aciari kwĩigĩra mĩoroto ya kĩĩroho kuuma irĩ o nini. Na iria ciarĩ na wendi wa gũthingata mĩoroto ya kĩĩroho, aciari magĩciĩkĩra ngoro ithingate gĩthomo kĩa igũrũ kana icarie wĩra mwega. Nĩ ũndũ ũcio, andũ acio ethĩ matiigana kũiga maũndũ ma kĩĩroho mbere ũtũũro-inĩ wao.​—Mat. 10:24.

10, 11. (a) Mũthuri angĩteithia atĩa kahora kahora mũrũ wa Ithe witũ ũtarĩ na wendi wa gũthingata mĩoroto ya kĩĩroho? (b) Nĩ Maandĩko marĩkũ mũthuri angĩarĩrĩria na mũrũ wa Ithe witũ ta ũcio, na nĩkĩ? (Rora kohoro ka magũrũ-inĩ.)

¹⁰ Angĩkorũo mũrũ wa Ithe witũ ndarĩ na wendi wa gũthingata mĩoroto ya kĩĩroho, nĩ ũkũbatara gũkorũo na kĩyo kĩingĩ na wetereri nĩguo ũmũteithie acenjie muonere wake wa maũndũ. O ta ũrĩa mũrĩmi angĩrũnga mũtĩ mũgonyoku kahora kahora nginya wĩhande wega, no ũteithie ariũ a Ithe witũ amwe kahora kahora mone bata wa gũcenjia mwerekera wao wĩgiĩ kwĩrutĩra makĩria kĩũngano-inĩ. Ũngĩka ũguo na njĩra ĩrĩkũ?

¹¹ Wagĩrĩirũo kwamba gũthondeka ũrata na mũrũ wa Ithe witũ ũrĩa ũrenda gũteithia. Mũteithie one atĩ kĩũngano nĩ kĩramũbatara. Ũcoke thutha wa ihinda mwarĩrĩrie nake maandĩko marĩa mangĩmũteithia gwĩciria na ũritũ ũhoro wa wĩyamũrĩri wake harĩ Jehova. (Koh. 5:4; Isa. 6:8; Mat. 6:​24, 33; Luk. 9:​57-​62; 1 Kor. 15:58; 2 Kor. 5:​15; 13:5) No ũmũrie ũũ: ‘Werire Jehova atĩa rĩrĩa wamwĩyamũrĩire?’ Geria kũmũkinyĩra ngoro na njĩra ya kũmũria ũũ: ‘Ũgwĩciria Jehova aaiguire atĩa mũthenya ũrĩa wabatithirio?’ (Thim. 27:11) ‘Ĩ nake Shaitani aaiguire atĩa?’ (1 Pet. 5:8) Maandĩko ta macio no mahutie mũrũ wa Ithe witũ ngoro mũno.​—Thoma Ahibirania 4:​12.b

INYUĨ ARĨA MŨRAMENYERIO, ONANAGIAI WĨHOKEKU

12, 13. (a) Elisha onanirie mwerekera ũrĩkũ rĩrĩa aamenyeragio nĩ Elija? (b) Jehova aarathimire Elisha atĩa nĩ ũndũ wa wĩhokeku wake?

¹² Inyuĩ ariũ a Ithe witũ ethĩ, kĩũngano nĩ kĩrabatara ũteithio wanyu. Nĩ mwerekera ũrĩkũ ũngĩmũteithia kũgaacĩra ũtungata-inĩ wanyu harĩ Jehova? Nĩguo tuone macokio, rekei twarĩrĩrie maũndũ mamwe marĩa maahanĩkire ũtũũro-inĩ wa Elisha rĩrĩa aamenyeragio.

¹³ Hakuhĩ mĩaka 3,000 mĩhĩtũku, mũnabii Elija nĩ oririe Elisha, ũrĩa hĩndĩ ĩyo warĩ mwanake, atuĩke ndungata yake. Atekũrĩa marĩĩgu, Elisha nĩ eetĩkĩrire rĩĩtana rĩu na akĩambĩrĩria gũtungata mũnabii ũcio mũkũrũ arĩ na wĩhokeku, akamũteithagia nginya wĩra ũrĩa ũngĩonekire ũrĩ wa kĩrathi gĩa thĩ. (2 Ath. 3:11) Elija aamenyeririe Elisha kĩndũ ta mĩaka ĩtandatũ. Thutha ũcio, rĩrĩa Elija aamenyire atĩ aarĩ hakuhĩ gũtiga gũtungata thĩinĩ wa Isiraeli, nĩ eerire Elisha atĩ nĩ egũtiga gũtuĩka ndungata yake. Ĩndĩ Elisha amwĩrire ũũ maita matatũ: “Ndingĩgũtiga.” Itua rĩake rĩarĩ gũtũũrania na mũrutani wake ihinda iraya o ũrĩa kũngĩahotekire. Nĩ ũndũ wa wĩhokeku wa Elisha, Jehova nĩ aamũrathimire na njĩra ya kũreka eyonere Elija agĩthiĩ rĩrĩa oirũo nĩ kĩhuhũkanio kĩa rũhuho.​—2 Ath. 2:1-12.

14. (a) Ariũ a Ithe witũ arĩa maramenyerio mangĩĩgerekania atĩa na Elisha? (b) Mũndũ ũrĩa ũramenyerio arabatara gũkorũo arĩ mwĩhokeku nĩkĩ?

¹⁴ Ũngĩĩgerekania atĩa na Elisha? Koragwo wĩhaarĩirie gwĩtĩkĩra mawĩra kĩũngano-inĩ, nginya marĩa ma kĩrathi gĩa thĩ. Onaga mũthuri ũrĩa ũrakũmenyeria arĩ mũrata, na ũmuonagie atĩ nĩ ũkenagio nĩ kĩyo gĩake gĩa gũgũteithia. Angĩkorũo nĩ ũkũiyũkia na njĩra njega ũteithio ũrĩa ũraaheo, nĩ ta ũrera mũthuri ũcio ũũ: “Ndingĩgũtiga.” Makĩria ma ũguo, rutaga na wĩhokeku wĩra o wothe ũrĩa waheo. Ũndũ ũcio nĩ wa bata mũno nĩkĩ? Wonania atĩ ũrĩ mũndũ ũngĩĩhokerũo maũndũ, athuri a kĩũngano nĩ megũkorũo na ma biũ atĩ Jehova nĩ arenda gũkũhũthĩra makĩria thĩinĩ wa kĩũngano.​—Thab. 101:6; thoma 2 Timotheo 2:2.

ONANAGIAI GĨTĨO

15, 16. (a) Elisha onanirie gĩtĩo harĩ Elija na njĩra irĩkũ? (Rora mbica kĩambĩrĩria-inĩ gĩa gĩcunjĩ gĩkĩ.) (b) Nĩ ũndũ ũrĩkũ Elisha eekire ũgĩtũma anabii arĩa angĩ mamũtĩe mũno?

¹⁵ Ningĩ ũhoro wa Elisha nĩ wonanĩtie ũrĩa ariũ a Ithe witũ ũmũthĩ mangĩonania gĩtĩo kĩrĩa kĩagĩrĩire harĩ athuri arĩa marĩ na ũmenyeru. Rĩrĩa Elija na Elisha maacereire gĩkundi kĩmwe kĩa anabii thĩinĩ wa Jeriko, athuri acio erĩ nĩ maathire Rũĩ-inĩ rwa Jorodani. Marĩ hau rũĩ-inĩ, “Elija akĩruta nguo yake ya igũrũ, akĩmĩkũnjakũnja, akĩgũtha maĩ, namo makĩgayũkana ũũ na ũũ.” Athuri acio erĩ magĩkĩrĩra hau rũĩ rwagayũkanĩire, na magĩthiĩ o ‘makĩaragia.’ Ma nĩ atĩ, Elisha ndeeyonaga ta aarĩ na ũmenyo wa maũndũ mothe. Rĩrĩa rĩothe maatũũranirie na Elija, aathikagĩrĩria na kinyi maũndũ mothe marĩa Elija aamũrutaga. Elija nĩ aacokire akĩambatio na igũrũ arĩ kĩhuhũkanio-inĩ kĩa rũhuho. Thutha ũcio, Elisha agĩcoka Rũĩ-inĩ rwa Jorodani, akĩgũtha maĩ na nguo ĩrĩa ya Elija, akĩanĩrĩra akiuga ũũ: “Jehova, Ngai wa Elija, arĩ ha?” Maĩ makĩgayũkana o rĩngĩ.​—2 Ath. 2:​8-​14.

¹⁶ Ũngĩrora nĩ ũkuona atĩ kĩama kĩu kĩa mbere kĩa Elisha kĩahananire biũ na kĩama kĩa mũico kĩrĩa Elija aaringire. Ũndũ ũcio ũratũruta atĩa? Elisha ndaatuire atĩ tondũ rĩu nĩwe watigĩrũo maũndũ ekwambĩrĩria o hĩndĩ ĩyo kũmeeka ngũrani na ũrĩa Elija arekaga. Ithenya rĩa ũguo, onanirie gĩtĩo harĩ Elija na njĩra ya gũthiĩ na mbere gwĩka o ũrĩa onete Elija agĩka, na ũndũ ũcio ũgĩtũma anabii arĩa angĩ mehoke biũ mwĩkĩre wa Elisha wa maũndũ. (2 Ath. 2:​15) Thutha ũcio Elisha aatungatire arĩ mũnabii mĩaka 60, na Jehova nĩ aamũteithirie kũringa ciama ingĩ nyingĩ gũkĩra iria Elija aaringĩte. Arĩa maramenyerio mangĩĩruta atĩa?

17. (a) Arĩa maramenyerio mangĩĩgerekania atĩa na mwerekera wa Elisha? (b) Thutha wa ihinda, kwahoteka Jehova arĩhũthĩra atĩa arĩa maramenyerio?

¹⁷ Ũngĩĩhokerũo maũndũ thĩinĩ wa kĩũngano, ti wega gwĩciria atĩ wagĩrĩirũo nĩ kũmeka na njĩra ngũrani biũ na ũrĩa marekagwo hau kabere. Maũndũ magĩrĩirũo gũcenjio nĩ ũndũ wa mabataro ma kĩũngano na ũtongoria ũrĩa tũheagwo nĩ ithondeka rĩa Jehova, no ti tondũ tu nĩ ũrenda kũmacenjia. Nĩ ũndũ wa gũthiĩ na mbere gwĩka maũndũ o ta ũrĩa Elija eekaga, Elisha nĩ aatũmire anabii arĩa angĩ mehoke biũ mwĩkĩre wake wa maũndũ na akĩonania gĩtĩo harĩ Elija. O ũndũ ũmwe na ũcio, o nawe no ũtũme Akristiano arĩa angĩ mehoke biũ mwĩkĩre waku wa maũndũ na wonanie gĩtĩo harĩ athuri arĩa marĩ na ũmenyeru, ũngĩthiĩ na mbere kũhũthĩra njĩra iria mahũthagĩra cia kĩĩmandĩko. (Thoma 1 Akorintho 4:​17.) O na kũrĩ ũguo, wagĩa na ũmenyeru, nĩ ũrĩtũmaga kũgĩe na mogarũrũku marĩa marĩteithagia kĩũngano gũtwarana na ithondeka rĩa Jehova tondũ rĩrathiĩ rĩkũrĩte. Ma nĩ atĩ o ta Elisha, thutha wa ihinda inyuĩ mũramenyerio, no kũhoteke Jehova amũhũthĩre na njĩra nene gũkĩra ũrĩa arahũthĩra arĩa maramũmenyeria.​—Joh. 14:12.

18. Nĩkĩ kũmenyeria ariũ a Ithe witũ arĩa angĩ nĩ kwa bata mũno ũmũthĩ?

¹⁸ Tũrehoka atĩ maũndũ marĩa twarĩrĩria gĩcunjĩ-inĩ gĩkĩ na kĩrĩa kĩhĩtũku, nĩ mekwarahũra athuri aingĩ maamũrage mahinda ma kũmenyeria ariũ a Ithe witũ arĩa angĩ. No ũkorũo ũrĩ ũndũ mwega ariũ a Ithe witũ arĩa magĩrĩire mangĩtĩkĩra kũmenyerio, macoke mahũthĩre ũũgĩ ũcio gũteithia ngʼondu cia Jehova. Gwĩka ũguo nĩ gũgwĩkĩra ciũngano hinya thĩinĩ wa thĩ yothe na gũtũteithie gũikara tũrĩ ehokeku tũkĩngʼethera maũndũ ma bata mũno marĩa marĩ mbere itũ.