ŨHORO MŨICO-INĨ WA IBUKU
1 JEHOVA
Rĩĩtwa rĩa Ngai nĩ Jehova na riugĩte “Nĩ Atũmaga Maũndũ Mekĩke.” Jehova nĩwe Ngai mwene-hinya-wothe na nĩwe wombire indo ciothe. Akoragwo na hinya wa gwĩka ũrĩa wothe angĩenda.
Thĩinĩ wa rũthiomi rwa Kĩhibirania, rĩĩtwa rĩa Ngai rĩaandĩkagwo na ndemwa inya. Rũthiomi-inĩ rwa Gĩkũyũ, ndemwa icio irũgamagĩrĩrũo nĩ YHWH kana JHVH. Rĩĩtwa rĩa Ngai rĩonekaga hakuhĩ maita 7,000 thĩinĩ wa maandĩko marĩa maandĩkirũo kĩambĩrĩria-inĩ ma Kĩhibirania. Kũndũ guothe thĩinĩ wa thĩ andũ mandĩkaga rĩĩtwa Jehova na njĩra ngũrani na marĩtamũkaga kũringana na rũthiomi rwao.
2 BIBILIA ‘ĨTONGORETIO NĨ ROHO WA NGAI’
Ngai nĩwe Mũtungi wa Bibilia, no aahũthĩrire andũ kũmĩandĩka. Ũndũ ũcio no ũringithanio na karani angĩrũo nĩ ũrĩa ũmwandĩkĩte andĩke marũa marĩ na maũndũ marĩa ũcio ũmwandĩkĩte arenda. Ngai aahũthĩrire roho wake mũtheru gũtongoria andĩki a Bibilia maandĩke meciria make. Roho wa Ngai nĩ wamatongoragia na njĩra itiganĩte, rĩmwe ũgatũma mone cioneki kana makarota iroto magacoka makandĩka maũndũ macio.
3 MOTAARO
Maya nĩ morutani makoragwo thĩinĩ wa Bibilia na mataaragĩria ma cia mũthingi. Kwa ngerekano, ũtaaro ũrĩa uugaga “thiritũ njũru nĩ ithũkagia mĩtugo mĩega” ũtũrutaga atĩ andũ arĩa tũceeraga nao no matũme tũkorũo na mĩtugo mĩega kana mĩũru. (1 Akorintho 15:33) Naguo ũtaaro ũrĩa uugaga “kĩrĩa gĩothe mũndũ arahanda, kĩu nokĩo akaagetha” ũtũrutaga atĩ no mũhaka tuone moimĩrĩro ma ciĩko citũ.—Agalatia 6:7.
4 ŨRATHI
Ũrathi nĩ ndũmĩrĩri kuuma kũrĩ Ngai. No ũkorũo ũgĩtaarĩria wendi wa Ngai, ũrutani wĩgiĩ mĩtugo, watho, kana ituĩro. Ningĩ no ũkorũo ũrĩ ndũmĩrĩri ya ũndũ ũkaahaanĩka ihinda rĩũkĩte. Nĩ kũrĩ morathi maingĩ marĩ Bibilia-inĩ marĩkĩtie kũhinga.
5 MORATHI MEGIĨ MESIA
Jesu nĩwe wahingirie morathi maingĩ ma Bibilia megiĩ Mesia. Rora ithandũkũ rĩrĩ na kĩongo “Morathi Megiĩ Mesia.”
▸ Gĩc. 2, kĩb. 17, kohoro ka magũrũ-inĩ.
6 MUOROTO WA JEHOVA HARĨ THĨ
Jehova oombire thĩ ĩtuĩke paradiso ya gũikarũo nĩ andũ arĩa mamwendete. Muoroto wake ndũcenjetie. Ihinda rĩtarĩ kũraihu, Ngai nĩ ekweheria waganu wothe na ahe andũ ake muoyo wa tene na tene.
7 SHAITANI ŨRĨA MŨCUKANI
Shaitani nĩ mũraika ũrĩa waambĩrĩirie ũremi kwerekera Ngai. Etagwo Shaitani, rĩĩtwa rĩrĩa riugĩte “Mũkararia,” tondũ nĩ akararagia Jehova. Ningĩ nĩ etagwo Mũcukani, rĩĩtwa rĩrĩa riugĩte “Mũcambania.” Etagwo ũguo tondũ nĩ aragia maũndũ ma maheeni megiĩ Ngai na nĩ aheenagia andũ.
8 ARAIKA
Jehova oombire araika ihinda iraihu mbere ya kũũmba thĩ. Moombirũo maikarage igũrũ. Gũkoragwo na araika makĩria ma milioni igana rĩmwe. (Danieli 7:10) Araika nĩ makoragwo na marĩĩtwa na ngumo itiganĩte, na arĩa ehokeku nĩ maregaga gũthathaiyo nĩ andũ. Makoragwo na ikĩro itiganĩte na marutaga mawĩra mwanya mwanya. Mawĩra macio nĩ ta gũtungata mbere ya gĩtĩ kĩa ũnene kĩa Jehova, gũtwara ndũmĩrĩri ciake, kũgitĩra na gũtongoria ndungata ciake gũkũ thĩ, kũhingia matuĩro make, na gũteithĩrĩria wĩra wa kũhunjia. (Thaburi 34:7; Kũguũrĩrio 14:6; 22:8, 9) Ihinda rĩũkĩte nĩ makaanyitanĩra na Jesu kũrũa mbaara ya Hari-Magedoni.—Kũguũrĩrio 16:14, 16; 19:14, 15.
▸ Gĩc. 3, kĩb. 5; Gĩc. 10, kĩb. 1
9 MEHIA
Ũndũ o wothe twĩciragia kana tũgeka na ndũringaine na wendi wa Jehova nĩ mehia. Tondũ mehia nĩ mathũkagia ũrata witũ na Ngai, nĩ atũheete mawatho na motaaro ma gũtũteithia tũtikehie tũkĩendaga. Kĩambĩrĩria-inĩ, Jehova oombire indo ciothe irĩ nginyanĩru, no rĩrĩa Adamu na Hawa maathuurire kwaga gwathĩkĩra Jehova nĩ kwĩhia meehirie, na ũndũ ũcio ũgĩtũma makorũo matarĩ akinyanĩru. Nĩ maakũrire na magĩkua, na tondũ nĩ twagaire mehia kuuma kũrĩ Adamu o na ithuĩ nĩ tũkũraga na tũgakua.
▸ Gĩc. 3, kĩb. 7; Gĩc. 5, kĩb. 3
10 HARI-MAGEDONI
Ĩno nĩ mbaara ya Ngai ya kũniina thĩ ya Shaitani na waganu wothe.
▸ Gĩc. 3, kĩb. 13; Gĩc. 8, kĩb. 18
11 ŨTHAMAKI WA NGAI
Ũthamaki wa Ngai nĩ thirikari ĩrũgamĩtio nĩ Jehova kũrĩa igũrũ. Jesu Kristo nĩ arathana arĩ Mũthamaki waguo. Ihinda rĩũkĩte Jehova nĩ akaahũthĩra Ũthamaki ũcio kũniina waganu wothe. Ũthamaki wa Ngai nĩ ũgaathana igũrũ rĩa thĩ yothe.
12 JESU KRISTO
Ngai oombire Jesu mbere ya kũũmba kĩndũ kĩngĩ o gĩothe. Jehova nĩ aamũtũmire gũkũ thĩ nĩguo akue nĩ ũndũ wa andũ othe. Thutha wake kũũragwo, Jehova nĩ aacokire akĩmũriũkia. Jesu rĩu arathana kũrĩa igũrũ arĩ Mũthamaki wa Ũthamaki wa Ngai.
13 ŨRATHI WA CIUMIA 70
Bibilia nĩ yarathĩte rĩrĩa Mesia angĩokire. Angĩokire mũthia-inĩ wa ihinda rĩa ciumia 69 rĩrĩa rĩaambĩrĩirie mwaka-inĩ wa 455 Mbere ya Mahinda Maitũ (M.M.M.) na rĩgĩthira mwaka-inĩ wa 29 Mahinda Maitũ (M.M.).
Tũmenyaga atĩa atĩ ihinda rĩu rĩathirire mwaka-inĩ wa 29 M.M.? Ciumia icio 69 ciambĩrĩirie mwaka-inĩ wa 455 M.M.M. rĩrĩa Nehemia aakinyire Jerusalemu na akĩambĩrĩria gwaka itũũra rĩu rĩngĩ. (Danieli 9:25; Nehemia 2:1, 5-8) O ta ũrĩa rĩrĩa twaigua kiugo “ndathani” twĩciragia ũhoro wa 12, noguo rĩrĩa twaigua kiugo “kiumia” twĩciragia ũhoro wa 7. Ciumia iria igwetetwo ũrathi-inĩ ũcio ti cia thikũ mũgwanja no nĩ ciumia cia mĩaka mũgwanja, nĩ ũndũ wa ũrathi ũrĩa uugĩte “o thikũ ĩkĩrũgamĩrĩrũo nĩ mwaka ũmwe.” (Ndari 14:34; Ezekieli 4:6) Ũguo nĩ kuuga atĩ o kiumia kĩrĩ na mĩaka mũgwanja nacio ciumia 69 iroka mĩaka 483 (69 x 7). Tũngĩtara kwambĩrĩria mwaka wa 455 M.M.M., mĩaka 483 ĩrathirĩra mwaka-inĩ wa 29 M.M. Mwaka ũcio nĩguo Jesu aabatithirio na agĩtuĩka Mesia!—Luka 3:1, 2, 21, 22.
Ũrathi o ũcio nĩ woigĩte ũhoro wa kiumia kĩngĩ kĩa mĩaka ĩngĩ mũgwanja. Ihinda-inĩ rĩu nĩrĩo Mesia angĩoragirũo mwaka-inĩ wa 33 M.M., na kwambĩrĩria mwaka wa 36 M.M., ũhoro ũrĩa mwega wa Ũthamaki wa Ngai nĩ ũngĩahunjirio kũrĩ andũ a ndũrĩrĩ ciothe, no to kũrĩ Ayahudi tu.—Danieli 9:24-27.
14 ŨRUTANI WA MAHEENI WA ŨTATŨ
Bibilia ĩrutanaga atĩ Jehova Ngai nĩwe Mũũmbi na oombire Jesu mbere ya kũũmba indo iria ingĩ ciothe. (Akolosai 1:15, 16) Jesu ti Ngai Mwene-Hinya-Wothe. Gũtirĩ hĩndĩ o na ĩmwe ooigire atĩ nĩ maiganaine na Ngai. Ũndũ ũrĩa ooigire nĩ ũyũ: “Awa nĩ mũnene kũrĩ niĩ.” (Johana 14:28; 1 Akorintho 15:28) No ndini imwe irutanaga atĩ Ngai nĩ atatũ thĩinĩ wa ũmwe: Ithe, Mwana, na roho mũtheru. rutani ũcio wĩtagwo “ŨŨtatũ,” no gũtirĩ handũ kiugo kĩu kĩonekaga thĩinĩ wa Bibilia. Ũcio nĩ ũrutani wa maheeni.
Roho mũtheru nĩ hinya ũtonekaga wa Ngai wa gwĩka maũndũ, ũrĩa ahũthagĩra kũhingia wendi wake. Roho mũtheru ti mũndũ. Kwa ngerekano, Akristiano a tene ‘maaiyũrirũo nĩ roho mũtheru,’ na Jehova ooigire: “Nĩ ngaaitĩrĩria andũ a mĩthemba yothe roho wakwa.”—Atũmwo 2:1-4, 17.
▸ Gĩc. 4, kĩb. 12; Gĩc. 15, kĩb. 17
15 MŨTHARABA
Akristiano a ma matihũthagĩra mũtharaba magĩthathaiya Ngai. Nĩkĩ?
Mũtharaba ũkoretwo ũkĩhũthĩrũo nĩ ndini cia maheeni kwa ihinda iraihu. Tene wahũthagĩrũo ũthathaiya-inĩ wa ũũmbi na mĩtugo-inĩ ya ndini cia maheeni ĩgiĩ ngomanio. Mĩaka 300 thutha wa Jesu gũkua, Akristiano matiahũthagĩra mũtharaba ũthathaiya-inĩ wao. Thutha wa ihinda, Mũtongoria Mũroma wetagwo Konstantino nĩ aatuire mũtharaba rũũri rwa Ũkristiano. Wahũthagĩrũo kũgeria gũtũma Ũkristiano wendwo nĩ andũ aingĩ. No mũtharaba ndũrĩ handũ wahutanĩtie na Jesu Kristo. Ibuku rĩmwe rĩtaaragĩria ũũ: “Mũtharaba wahũthagĩrũo mbere ya Ũkristiano na nĩ andũ mataarĩ Akristiano.”—New Catholic Encyclopedia.
Jesu ndaakuĩrĩire mũtharaba-inĩ. Ciugo cia Kĩngiriki iria itaũrĩtwo “mũtharaba” ciugĩte “gĩkĩngĩ,” “rũbaũ,” kana “mũtĩ.” Bibilia ĩmwe ĩtaarĩirie ũũ: “Gũtirĩ kĩndũ thĩinĩ wa Kĩngiriki gĩa [Kĩrĩkanĩro Kĩrĩa Kĩerũ] kĩngĩonania o na ũhoro wa mbaũ igĩrĩ.” (The Companion Bible) Jesu aakuĩrĩire mũtĩ-inĩ.
Jehova ndendaga tũhũthĩre mĩhianano kana indo irũgamĩrĩire kĩndũ kĩngĩ ũthathaiya-inĩ witũ.—Thama 20:4, 5; 1 Akorintho 10:14.
16 KĨRIRIKANO
Jesu aathire arutwo ake maririkanage gĩkuũ gĩake. Mekaga ũguo mũthenya wa Nisani 14 o mwaka, tarĩki o iria Aisiraeli maakũngũyagĩra Pasaka. Mũgate na ndibei, iria irũgamĩrĩire mwĩrĩ wa Jesu na thakame yake, nĩ ihĩtũkagio kũrĩ mũndũ o wothe ũũkĩte Kĩririkano. Arĩa magaathamaka na Jesu kũrĩa igũrũ nĩ marĩaga mũgate na makanyua ndibei. Arĩa marĩ na kĩĩrĩgĩrĩro gĩa gũgaatũũra gũkũ thĩ tene na tene nĩ monanagia gĩtĩo na njĩra ya gũthiĩ Kĩririkano, no matirĩaga mũgate kana makanyua ndibei.
17 MUOYO
Thĩinĩ wa mĩhari ĩmwe ya Bibilia, kiugo gĩa Gĩkũyũ “muoyo” gĩtaũrĩtwo kuuma harĩ kiugo gĩa Kĩhibirania ne’phesh na kiugo gĩa Kĩngiriki psy·khe’. Thutha wa gũthuthuria ũrĩa ciugo icio ihũthĩrĩtwo thĩinĩ wa Bibilia, nĩ kuonekaga wega atĩ ciaragia ũhoro wĩgiĩ (1) andũ, (2) nyamũ, kana (3) muoyo wa mũndũ kana wa nyamũ. (Kĩambĩrĩria 1:20; 2:7; 1Petero 3:20) Ciugo icio itiugĩte “roho” ta ũrĩa itaũrĩtwo thĩinĩ wa Bibilia imwe. Thĩinĩ wa Bibilia ya Gĩkũyũ ya New World Translation, ciugo icio cia Kĩhibirania na Kĩngiriki kũndũ kũingĩ itaũrĩtwo kũringana na ũhoro ũrĩa ũrarĩrĩrio, igataũrũo na ciugo ta “muoyo,” “kĩũmbe,” “mũndũ,” “ngoro,” “meciria,” kana o kũhũthĩra kiugo ta “niĩ.” Thĩinĩ wa maandĩko mamwe, ciugo ne’phesh na psy·khe’ itaũrĩtwo “na muoyo waku wothe” ikĩenda kuonania gwĩka ũndũ na ngoro yothe. (Gũcokerithia Maathani 6:5; Mathayo 22:37) Thĩinĩ wa mĩhari ĩmwe ciugo icio cia Kĩhibirania na Kĩngiriki no ihũthĩrũo kwaria ũhoro wa merirĩria kana mĩĩto ya kũrĩa ya kĩũmbe kĩrĩ muoyo. Ningĩ no ihũthĩrũo kuuga mũndũ mũkuũ kana kĩimba.—Ndari 6:6; Thimo 23:2; Isaia 56:11; Hagai 2:13.
▸ Gĩc. 6, kĩb. 5; Gĩc. 15, kĩb. 17
18 ROHO
Ciugo cia Kĩhibirania na Kĩngiriki iria itaũrĩtwo “roho” thĩinĩ wa Bibilia ya Gĩkũyũ ya New World Translation no ikorũo ikĩarĩrĩria ũhoro wa indo itiganĩte. O na kũrĩ ũguo, hĩndĩ ciothe ciaragia ũhoro wa kĩndũ mũndũ atangĩona na maitho, ta rũhuho kana mĩheehũ [mĩhũmũ] ya andũ na nyamũ. Ningĩ ciugo icio no ihũthĩrũo harĩ ciũmbe cia roho kana harĩ roho mũtheru, na nĩguo hinya wa Ngai wa gwĩka maũndũ. Bibilia ndĩrutanaga atĩ mũndũ akua harĩ kĩndũ kiumaga thĩinĩ wake gĩgathiĩ na mbere gũtũũra.—Thama 35:21; Thaburi 104:29; Mathayo 12:43; Luka 11:13.
▸ Gĩc. 6, kĩb. 5; Gĩc. 15, kĩb. 17
19 JEHANAMU
Jehanamu nĩ rĩĩtwa rĩa mũkuru warĩ hakuhĩ na Jerusalemu harĩa gĩko gĩacinagĩrũo na gĩkaniinwo. Gũtirĩ ũira wonanagia atĩ mahinda-inĩ ma Jesu kũrĩ nyamũ kana andũ maaherithagio kana magacinwo marĩ muoyo mũkuru-inĩ ũcio. Kwoguo Jehanamu ti kũndũ gũtangĩoneka na maitho kũrĩa andũ arĩa makuĩte mathiaga kũherithĩrio na gũcinwo tene na tene. Rĩrĩa Jesu aaririe ũhoro wa andũ arĩa maikagio Jehanamu, aaragia ũhoro wa kũniinwo biũ.—Mathayo 5:22; 10:28.
20 IHOYA RĨA MWATHANI
Rĩrĩ nĩ ihoya rĩrĩa Jesu aarutire arutwo ake hĩndĩ ĩrĩa aamarutaga kũhoya. Ningĩ nĩ rĩtagwo ihoya rĩa Ithe Witũ kana ihoya rĩa kĩonereria. Kwa ngerekano, Jesu aatũrutire tũhoyage ũũ:
“Rĩĩtwa rĩaku nĩ rĩtherio”
Tũhoyaga Jehova atherie rĩĩtwa rĩake, kana ngumo yake, kuumana na maheeni mothe. Tũhoyaga eke ũguo nĩguo ciũmbe ciothe kũrĩa igũrũ na gũkũ thĩ itĩage rĩĩtwa rĩake.
“Ũthamaki waku nĩ ũũke”
Tũhoyaga thirikari ya Ngai ĩniine thĩ njũru ya Shaitani, yathane thĩinĩ wa thĩ, na ĩtue thĩ yothe paradiso.
“Wendi waku nĩ wĩkwo gũkũ thĩ”
Tũhoyaga muoroto wa Ngai harĩ thĩ ũhinge nĩguo andũ arĩa athĩki matũũre tene na tene thĩinĩ wa Paradiso marĩ akinyanĩru, o ta ũrĩa Jehova aabangĩte hĩndĩ ĩrĩa oombire andũ.
21 ŨKŨŨRI
Jehova aarutire igongona rĩa ũkũũri nĩguo ahonokie andũ kuumana na mehia na gĩkuũ. Igongona rĩu rĩarĩ irĩhi rĩrĩa rĩabataranagia rĩa gũcokia muoyo mũkinyanĩru ũrĩa Adamu aateire, na gũcokia ũrata mwega gatagatĩ ka andũ na Jehova. Ngai aatũmire Jesu gũkũ thĩ nĩguo akue nĩ ũndũ wa ehia othe. Nĩ ũndũ wa gĩkuũ kĩu kĩa Jesu, andũ othe nĩ makoragwo na mweke wa gũtũũra tene na tene na gũtuĩka akinyanĩru.
▸ Gĩc. 8, kĩb. 21; Gĩc. 9, kĩb. 13
22 MWAKA WA 1914 NĨ WA BATA MŨNO NĨKĨ?
Ũrathi ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa Danieli mũrango wa 4 ũtũrutaga atĩ Ngai nĩ angĩkaahanda Ũthamaki wake mwaka-inĩ wa 1914.
Ũrathi: Jehova nĩ aatũmire Mũthamaki Nebukadineza arote kĩroto kĩarĩ na ũrathi wĩgiĩ mũtĩ mũnene ũrĩa wacokire ũgĩtemwo. Thĩinĩ wa kĩroto kĩu, gĩthukĩ kĩa mũtĩ ũcio kĩohirũo na mũrĩnga wa kĩgera na wa gĩcango nĩguo gĩtigathiĩ na mbere gũkũra kwa ihinda rĩa “mahinda mũgwanja.” Thutha ũcio, mũtĩ ũcio nĩ ũngĩakũrire rĩngĩ.—Danieli 4:1, 10-16.
Ũrĩa ũrathi ũcio ũratũhutia: Mũtĩ ũcio ũrũgamĩrĩire wathani wa Ngai. Kwa ihinda rĩa mĩaka mĩingĩ, Jehova aahũthagĩra athamaki arĩa maakoragwo Jerusalemu gwatha rũrĩrĩ rwa Isiraeli. (1 Maũndũ ma Matukũ ma Tene 29:23) No athamaki acio nĩ maagire wĩhokeku na kwoguo wathani wao ũgĩthira. Jerusalemu ĩkĩanangwo mwaka-inĩ wa 607 Mbere ya Mahinda Maitũ (M.M.M.). Hĩndĩ ĩyo nĩrĩo “mahinda mũgwanja” maambĩrĩirie. (2 Athamaki 25:1, 8-10; Ezekieli 21:25-27) Rĩrĩa Jesu ooigire atĩ “Jerusalemu ĩkũrangĩrĩrio nĩ ndũrĩrĩ o nginya rĩrĩa mahinda marĩa matuĩtwo ma ndũrĩrĩ makaahinga,” aaragia ũhoro wa ‘mahinda macio mũgwanja.’ (Luka 21:24) Kwoguo ‘mahinda macio mũgwanja’ matiathirire rĩrĩa Jesu aarĩ gũkũ thĩ. Jehova nĩ eeranĩire atĩ nĩ angĩgathuura Mũthamaki ‘mahinda macio mũgwanja’ maathira. Wathani wa Mũthamaki ũcio mwerũ na nĩwe Jesu, nĩ ũngĩkaarehera andũ a Ngai irathimo nyingĩ tene na tene thĩinĩ wa thĩ yothe.—Luka 1:30-33.
Ũraihu wa ‘mahinda macio mũgwanja’: ‘Mahinda macio mũgwanja’ maarĩ na ũraihu wa mĩaka 2,520. Tũngĩtara kwambĩrĩria mwaka wa 607 M.M.M., mĩaka 2,520 ĩrathirĩra mwaka-inĩ wa 1914. Hĩndĩ ĩyo nĩrĩo Jehova aatuire Jesu, o we Mesia, Mũthamaki wa Ũthamaki wa Ngai kũrĩa igũrũ.
Mĩaka ĩno 2,520 ĩroima kũ? Bibilia yugaga atĩ mahinda matatũ na nuthu nĩ thikũ 1,260. (Kũguũrĩrio 12:6, 14) Kwoguo “mahinda mũgwanja” nĩ thikũ 1,260 ihũũrĩtwo maita na igĩrĩ, kana thikũ 2,520. Nacio thikũ 2,520 nĩ mĩaka 2,520 nĩ ũndũ wa ũrathi ũrĩa uugĩte atĩ “o thikũ ĩkĩrũgamĩrĩrũo nĩ mwaka ũmwe.”—Ndari 14:34; Ezekieli 4:6.
(Rora ibuku icabe nĩguo wone mbica kana mũcoro)
“CIUMIA 70”
Mĩaka 490
“Ciumia 7”
(Mĩaka 49)
“Ciumia 62”
(Mĩaka 434)
Kiumia 1
(Mĩaka 7)
455
406
M.M.M.
M.M.
29
33
36
“Kiugo gĩa gũcokereria Jerusalemu”
Jerusalemu gwakwo rĩngĩ
Mesia gũka
Mesia ‘kũũragwo’
Mũthia wa “ciumia 70”
23 MIKAELI MŨRAIKA ŨRĨA MŨNENE
Ciugo “mũraika ũrĩa mũnene” ciugĩte “mũnene wa araika.” Bibilia ĩgwetete mũraika o ũmwe mũnene, na etagwo Mikaeli.—Danieli 12:1; Judasi 9.
Mikaeli nĩwe Mũtongoria wa mbũtũ ya Ngai ya araika arĩa ehokeku. Kũguũrĩrio 12:7 yugaga ũũ: “Mikaeli na araika ake makĩrũa na ndamathia ĩyo . . . na araika ayo.” Ibuku rĩa Kũguũrĩrio riugaga atĩ Jesu nĩwe Mũtongoria wa mbũtũ ya Ngai, na kwoguo Mikaeli nĩ rĩĩtwa rĩngĩ rĩa Jesu.—Kũguũrĩrio 19:14-16.
24 MATUKŨ MA KŨRIGĨRĨRIA
Ciugo icio irũgamagĩrĩra ihinda rĩrĩa maũndũ manene mangĩkahaanĩka thĩinĩ wa thĩ kahinda kanini mbere ya Ũthamaki wa Ngai kũniina thĩ ya Shaitani. Ciugo ingĩ ta “ithirĩro rĩa mũtabarĩre wa maũndũ” na “gũkorũo kuo kwa Mũrũ wa mũndũ,” nĩ ihũthĩrĩtwo thĩinĩ wa ũrathi wa Bibilia kwaria ũhoro wa ihinda o rĩu. (Mathayo 24:3, 27, 37) ‘Matukũ ma kũrigĩrĩria’ maambĩrĩirie rĩrĩa Ũthamaki wa Ngai waambĩrĩirie gwathana kũrĩa igũrũ mwaka-inĩ wa 1914, na magaathira rĩrĩa thĩ ya Shaitani ĩkaaniinwo hĩndĩ ya Hari-Magedoni.—2 Timotheo 3:1; 2 Petero 3:3.
25 KŨRIŨKIO
Kũriũkio nĩ rĩrĩa mũndũ ũrarĩ mũkuũ acokio muoyo nĩ Ngai. Nĩ kũrĩ andũ kenda magwetetwo thĩinĩ wa Bibilia maariũkirio. Elija, Elisha, Jesu, Petero, na Paulo nĩ maariũkirie andũ. Ciama icio ciahotekire nĩ ũndũ wa hinya wa Ngai. Jehova nĩ eranĩire atĩ nĩ akaariũkia andũ “arĩa athingu na arĩa matarĩ athingu” nĩguo matũũre gũkũ thĩ. (Atũmwo 24:15) Ningĩ Bibilia nĩ yugaga atĩ kũrĩ andũ mariũkagio magathiĩ igũrũ. Ũndũ ũcio wĩkĩkaga rĩrĩa arĩa mathuurĩtwo, kana maitĩrĩirio maguta nĩ Ngai mariũkio nĩguo magatũũre igũrũ hamwe na Jesu.—Johana 5:28, 29; 11:25; Afilipi 3:11; Kũguũrĩrio 20:5, 6.
26 MAŨNDŨ MA NDAIMONO
Maũndũ ma ndaimono nĩ mahutĩtie mũtugo mũũru wa kũgeria kwaranĩria na maroho ĩmwe kwa ĩmwe kana kũgerera mũndũ ũngĩ ta mũndũ mũgo, mũndũ waragia na maroho, kana mũragũri. Andũ arĩa maranagĩria na ndaimono mekaga ũguo tondũ metĩkĩtie ũrutani wa maheeni atĩ maroho ma andũ matikuaga na matuĩkaga ciũmbe cia roho irĩ na hinya. Ndaimono ningĩ nĩ igeragia kũhĩtithia andũ nĩguo maremere Ngai. Gũtuĩria njata, kũragũria, kũroga, ũgo, na maũndũ mangĩ ta macio, mothe nĩ maũndũ ma ndaimono. Mabuku maingĩ, ngathĩti, thenema, imenyithia, o na nyĩmbo itũmaga ndaimono, ũragũri, na maũndũ mangĩ ta macio moneke ta matarĩ moru kana ta marĩ ma gũcanjamũra. Mĩtugo mĩingĩ ĩrĩa ĩkagwo mũndũ akua, ta kũruta magongona nĩ ũndũ wa arĩa makuĩte, kũririkana mũndũ ũrĩa ũkuĩte o mwaka, na gwĩka maũndũ mangĩ ta macio kũndũ kũrĩa gũkuĩtwo, o nayo nĩ ĩhutanĩtie na ndaimono. Kaingĩ andũ mahũthagĩra ndawa cia kũrebia hĩndĩ ĩrĩa marageria kũhũthĩra hinya wa ndaimono.—Agalatia 5:20; Kũguũrĩrio 21:8.
▸ Gĩc. 10, kĩb. 10; Gĩc. 16, kĩb. 4
27 ŨNENE WA JEHOVA
Jehova nĩwe Ngai Mwene-Hinya-Wothe, na nĩwe wombire igũrũ na thĩ. (Kũguũrĩrio 15:3) Kĩu nĩkĩo gĩtũmaga akorũo arĩ we Mwene indo ciothe na arĩ na ũnene wothe wa gwatha ũũmbi wake. (Thaburi 24:1; Isaia 40:21-23; Kũguũrĩrio 4:11) Nĩ athondekete mawatho nĩ ũndũ wa indo ciothe iria ombĩte. Ningĩ Jehova arĩ na kĩhooto gĩa gũthuura ciũmbe imwe ciake nĩguo ciathane. Tũnyitaga mbaru ũnene wa Ngai na njĩra ya kũmwenda na kũmwathĩkĩra.—1 Maũndũ ma Matukũ ma Tene 29:11.
28 KŨRUTA NDA
Kũruta nda nĩ kũũraga mwana ũtarĩ mũciare mũndũ akĩendaga. Ti ũndũ ũmwe na rĩrĩa mwana angĩkua nĩ tondũ wa ũndũ ũterĩgĩrĩirũo kana thĩna wa mwĩrĩ. Kuuma mũtumia oha nda, mwana ndakoragwo arĩ kĩĩga kĩngĩ kĩa nyina, no akoragwo arĩ mũndũ ũngĩ.
29 GWĨKĨRŨO THAKAME
Ĩno nĩ njĩra ya ũrigitani ĩrĩa mũndũ ekĩragwo thakame ĩrĩ yothe kana gĩcunjĩ kĩmwe harĩ icunjĩ ciayo iria inya nene, kuuma harĩ thakame ya mũndũ ũngĩ kana thakame ĩigĩtwo handũ. Icunjĩ icio inya nene cia thakame nĩ hengereca ndune (red cells), hengereca njerũ (white cells), hengereca cia kũgiria thakame kuura (platelets), na gĩcunjĩ kĩrĩa kĩhaana maĩ (plasma).
30 KŨRŨNGWO
Thĩinĩ wa Bibilia kiugo “kũrũngwo” ti hingo ciothe gĩkoragwo gĩkiuga kũherithio. Hĩndĩ ĩrĩa tũrarũngwo tũkoragwo tũgĩtaarũo, tũkĩrutwo, na tũkĩonio mahĩtia maitũ. Gũtirĩ hĩndĩ Jehova akĩragia njano kana akaga tha rĩrĩa ararũnga mũndũ. (Thimo 4:1, 2) Jehova nĩ aigĩire aciari kĩonereria kĩega. Kũrũngwo nĩwe gũkoragwo na moimĩrĩro mega ũũ atĩ mũndũ no akenere kũrũngwo. (Thimo 12:1) Jehova nĩ endete andũ ake, na nĩ amamenyeragia. Nĩ amaheaga motaaro mangĩmateithia kũrũnga mwĩcirĩrie mũũru na mangĩmateithia gwĩciria na gwĩka maũndũ na njĩra ĩrĩa ĩmũkenagia. Aciari makĩrũnga ciana ciao nĩ marabatara gũciteithia itaũkĩrũo nĩ kĩrĩa gĩtũmaga ibatare gwathĩka. Ningĩ nĩ magĩrĩirũo gũciruta kwenda Jehova, kwenda Kiugo gĩake Bibilia, na gũtaũkĩrũo nĩ motaaro makĩo.
31 NDAIMONO
Ici nĩ ciũmbe njũru itonekaga na ikoragwo na hinya ũkĩrĩte wa andũ. Ndaimono nĩ araika arĩa oru. Maatuĩkire oru rĩrĩa meetuire thũ cia Ngai na njĩra ya kwaga kũmwathĩkĩra. (Kĩambĩrĩria 6:2; Judasi 6) Nĩ maanyitanĩire na Shaitani harĩ kũremera Jehova.—Gũcokerithia Maathani 32:17; Luka 8:30; Atũmwo 16:16; Jakubu 2:19.