Onda li handi tila efyo neenghono, ndele paife ondi na eteelelo loku ka kala ‘nomwenyo pauyadi’

Ehokololo laPiero Gatti

MO 1943/1944, muMilan shomuItalia omwa li mwa udika eweelelo linini nola li la enda tali ningi linene kanini nakanini. Eweelelo olo ola li la shikulwa keingido linene tali londwele ovanhu kutya nava ka hondame. Opo nee, okwa ka shikula etopo leeboma odo da li da hanauna po oinima, novanhu ova li va kwatwa koutile neenghono.

Molwaashi onda li omukwaita omunyasha handi longele moshilando osho, luhapu onda li handi lombwelwa ndi ongele omidimba dovanhu meenhele odo da hanaunwa po keeboma, nomalutu avo okwa li a nyanyaulwa po noitava dulu okudimbulukiwa nandenande. Kanda li ashike handi mono ovanhu tava dipawa, ndele naame mwene omafimbo amwe onda li yo nda xutuka mefyo. Onda li handi ilikana kuKalunga peemhito da tya ngaho nonda li nde mu udanekela kutya ngeenge okwa xupifa nge pefimbo olo lomadipao manene, ohandi ka longa ehalo laye.

Oumbada wange wokutila efyo tau xulu po

Onda putukila momukunda umwe oo u li popepi neengaba daSwitzerland, u li eekilometa 10 lwaapo okudja muComo shomuItalia. Fimbo nda li okaana, onda li nda pita meenghalo odo da li da nyikifa nge oluhodi noda li da ningifa nge ndi kale handi tila efyo. Ovamwamemekadona vavali ova li va dipawa kewililila laSpania. Opo nee meme Luigia naye okwa ka fya mo 1930, eshi nda li ashike ndi na omido 6. Molwaashi onda kulila mongeleka yaKatolika, onda li handi dulika keemhango delongelokalunga olo nonda li handi i kEmisa oshivike keshe. Ndele oumbada wange wokutila efyo owa ka xula po ashike konima yomido donhumba, pefimbo opo nda li handi longo mokakululilo, ndele inau xulifwa po komahongo ongeleka.

Mo 1944, Oita Itivali yOunyuni oya li ya twaalela eemwenyo dovanhu vahapu neenghono. Ame novakwaita vamwe omayovi omilongo vomuItalia otwa li twa faduka po olwoodi ndele hatu i koSwitzerland oko kwa li kuhe na oita. Eshi twa fika moshilongo osho, otwa li twa twalwa keekamba deenhauki di lili noku lili. Ame onda li nda tuminwa kuimwe oyo ya li popepi naSteinach, koushilolundume woshilongo osho. Eshi twa li mokamba oyo, otwa li twa pewa emanguluko lonhumba. MuSteinach omwa li mu na omulumenhu umwe e na okakululilo nokwa li a hala omunailonga wopakafimbo mokakululilo kaye. Okwa li a kuta nge ndi mu longele ashike oule womwedi nonda li handi di meumbo laye. Onda li yo nde lihonga oinima yonhumba momukokomoko wefimbo olo oyo ya li ya lundulula okukalamwenyo kwange.

Omuitalia umwe wedina Adolfo Tellini, oo ha kala muSwitzerland, okwa li he uya okukululwa kokakululilo oko. Adolfo okwa li Ondombwedi yaJehova. Osho osha li oshikando shotete nda li nda shakeneka Eendombwedi daJehova, naasho itashi kumwifa molwaashi pefimbo opo muItalia omwa li ashike Eendombwedi inadi konda pe 150. Adolfo okwa li a lombwela nge shi na sha neeshili dikumwifi dOmbibeli a li a lombwela nge kombinga yeudaneko olo kutya kombada yedu otaku ka kala ombili nonokutya ovanhu otava ka hafela ‘omwenyo pauyadi.’ (Joh. 10:10; Eh. 21:3, 4) Onda li nda tunhukwa neenghono eshi nda li nda uda kutya itaku ka kala vali oita nosho yo efyo monakwiiwa. Eshi nda ka shuna kokamba, onda li nda lombwela Omuitalia umwe omunyasha wedina Giuseppe Tubini shi na sha neteelelo olo, naye okwa li yo a kuminwa oshinima osho. Adolfo nosho yo Eendombwedi dikwao vali dimwe ova ka kala have uya oku tu talela po mokamba omalupita.

Efiku limwe otwa li twa ya naAdolfo kuArbon, osho shi li eekilometa 10 lwaapo okudja muSteinach, oko kwa li haku ongala okangudu kanini kEendombwedi odo hadi popi Oshiitalia. Onda li nda tunhukwa neenghono kwaasho nda li nda uda pokwoongala oko, noshivike sha ka landula ko onda li nda ya ko kolupadi. Lwanima, onda li nda ya koshoongalele shEendombwedi daJehova osho sha li sha ningilwa molupale limwe loyoongalele muZurich. Onda li nda kumwa unene tuu eshi kwa li taku ulikwa omafano eekamba eshi da hanaunwa po nosho yo omidimba dihapu da ndubalala. Onda li nda mona kutya Eendombwedi dihapu domuNdowishi oda dipawa omolweitavelo lado. Onda li yo nda shakeneka Maria Pizzato poshoongalele osho. Maria okwa lombwela nge kutya okwa li a pewa ehandukilo lomido 11 modolongo kepangelo lokakombo noludi noloukanyamukulwa laItalia, molwaashi a li ta udifile ovanhu e li Ondombwedi.

Eshi oita ya xula, onda li nda shuna kuItalia nonda li nda ninga oshilyo sheongalo linini lomuComo. Kanda li handi konakona Ombibeli pandjikilile, ndele nande ongaho, onda li nda koneka nawa omahovelohongo Ombibeli. Maria Pizzato naye okwa li yo meongalo olo. Okwa li a lombwela nge kutya onda pumbwa okuninginifwa nokwa li a lombwela nge ndi ye komumwatate Marcello Martinelli, oo a li ha kala muCastione Andevenno, moshitukulwa shaSondrio. Marcello okwa li omumwatate omuvaekwa omudiinini oo kwa li a tokolelwa odolongo kepangelo loukanyamukulwa youle womido 11. Onghee hano, onda li nda shinga ombasikela oshinano sheekilometa 80 ndi ka talele po omumwatate oo.

MuSeptemba 1946, omumwatate Marcello okwa li a yelifila nge oiteelelwa yeninginifo okudja mOmbibeli, nokonima yaasho, okwa li a ilikana notwa ya naye komulonga waAdda a ka ninginife nge. Efiku olo ola li le likalekelwa neenghono. Onda li nda tunhukwa neenghono omolwetokolo olo nda ninga li na sha nokulongela Jehova, naasho osha li yo sha ningifa nge ndi kale nda teelela nodjuulufi onakwiiwa nomolwaasho onguloshi yefiku olo kanda li ndi udite nda fa nda shinga ombasikela oule weekilometa 160.

Oshoongalele shotete muItalia osho sha li sha ningwa konima yoita osha li sha ningilwa muMilan, muMei 1947. Poshoongalele osho opa li ovanhu 700, navahapu vomuvo ova li va hepekwa pefimbo lomahepeko omuItalia. Poshoongalele osho opa li yo pa ningwa oshinima shimwe shikumwifi. Giuseppe Tubini, oo nda li nda udifila fimbo twa li mokamba yeenhauki, okwa li umwe womwaavo tava ka ninginifwa nonande oye a li a yandja oshipopiwa sheninginifo.

Onda li nda mona oufembanghenda wokukundafana nomumwatate Nathan Knorr poshoongalele osho, oo a li a dja koBetel yokoBrooklyn. Omumwatate oo okwa li e tu ladipika naGiuseppe tu longele Kalunga mokukalamwenyo kwetu. Onda li nda tokola okuya moilonga yefimbo li yadi meni lomwedi umwe. Eshi nda shuna keumbo efiku olo, onda li nda hokololela oukwaneumbo wetu shi na sha netokolo olo nda ninga, ashike oilyo youkwaneumbo wetu aishe oya li tai kendabala okushololifa nge. Ndele nande ongaho, onda li nda tokola toko okuya moilonga ya tya ngaho. Onghee hano, omwedi wa ka landula ko onda li nda hovela oilonga yefimbo li yadi moBetel muMilan. MoBetel oyo omwa li hamu longo ovatumwa vane, umwe okwa li Giuseppe (Joseph) Romano nomukulukadi waye Angelina; Carlo Benanti nomukulukadi waye Costanza. Oshilyo oshititano shoukwaneumbo oo waBetel osha li Giuseppe Tubini, oo nda hanga ashike opo e uya mo. Ame aame nda li nda ninga omutihamano.

Konima eshi nda kala moBetel oule womwedi umwe, onda li nda nangekwa po ndi li omupashukilishikandjo, nokungaho aame nda li omupashukilishikandjo wotete odalele yaItalia. Pefimbo opo omumwatate George Fredianelli, oo a li omutumwa wotete e uya muItalia mo 1946 a dja kOilongo yaHangana, okwa li a hovela nale noilonga yaye e li omupashukili omweendi. Omumwatate oo okwa li a deula nge oule woivike inini, nokudja opo onda li nda hovela okulonga oshilonga osho kwaame mwene. Ohandi dimbuluka nawanawa kutya eongalo olo nda li nda talela po oshikando shotete olo Faenza. Shihokwifa, osho osha li oshikando shange shotete handi yandje oshipopiwa meongalo. Ndele nande ongaho, onda li nda ladipika ovapwilikini, ovo vahapu vomuvo va li ovanyasha, va diladile shi na sha nokuya moilonga yefimbo li yadi. Lwanima, vamwe vomovanyasha ovo ova ka kala ve lineekelelwa oinakuwanifwa ya kwata moiti muItalia.

Eshi nda ninga omupashukili omweendi, onda li nda hovela okukala nonghalamwenyo itunhula. Pefimbo opo onda li nda shakeneka omashongo, nda li ndi na okuninga omalunduluko onhumba nonda li yo handi hafele oilonga oyo. Ovamwatate novamwameme ovaholike ova li yo hava ulikile nge ohole neenghono.

Onghalo yomalongelokalunga konima yoita muItalia

Nandi mu hokololele kombinga yonghalo yomalongelokalunga muItalia monakudiwa. Ongeleka yaKatolika oyo aike ya li tai dana onghandangala muItalia pefimbo opo. Nonande opa li pa totwa ekotamhango lipe olo la li la tulwa moilonga okudja 1948, eemhango depangelo loukanyamukulwa odo da li tadi shilike oilonga yokuudifa yEendombwedi oda ka xulifwa po ashike mo 1956. Luhapu oyoongalele yoshikandjo oya li hai piyaanekwa kovanhu ovo va li tava xwaxwamekwa kovawiliki vomalongelokalunga. Ndele peemhito dimwe eenghendabala dovawiliki vomalongelokalunga ovo oda li hadi xulile mounyengwi. Pashihopaenenwa, mo 1948 ova li va kendabala okupiyaaneka oshoongalele shimwe osho sha li sha ningilwa mokadoolopa kedina Sulmona oko ke li pondingandinga yaItalia, ashike kava li va pondola.

Oshoongalele osho osha li sha ningilwa molupale lonhumba omo mwa li hamu danenwa oinyandwa. Aame nda li omunashipundi mOsoondaxa ongula, ofimbo Giuseppe Romano oye a li a yandja oshipopiwa shomoipafi. Poshoongalele osho opa li pe uya ovanhu vahapu neenghono. Pefimbo opo ovaudifi muItalia ashishe kava li nokuli va fika ko 500, ndele molupale olo omwa li ovanhu 2 000. Eshi oshipopiwa sha pwa, omulumenhu umwe omunyasha okwa li a hekwa kovapristeri vavali ovo va li omutumba pamwe naye a nhukile komutune. Omulumenhu oo okwa li a hovela okwiingida mokule opo ngeno a ngwangwaneke ovapwilikini. Opo nee, onda li nde mu lombwela divadiva kutya: “Ngeenge owa hala okulombwela sha ovanhu, ka futile olupale eli ndele to shivi ovanhu ve uye u va lombwele keshe eshi wa hala.” Ovapwilikini kava li va hokwa osho omulumenhu oo a li ta ningi nova li ve mu pa oushima. Okudja opo, omulumenhu oo omunyasha okwa dja ko komutune ndele ta faduka po.

Pefimbo opo, ovanhu ova li ve hole unene okuya momalweendo. Omafimbo amwe onda li handi ende kolupadi okudja keongalo limwe handi i kulikwao ile ndi ye nombasikela, fimbo limwe onda li handi i neebesa da kulupa odo da li hadi kala da londeka sha pitilila ile neshina lokolutenda. Omafimbo amwe onda li handi nangala meenduda dokulila oimuna ile dokutuvikila oilongifo. Pefimbo opo oita oya hangwa ashike opo ya xulu, nOvaitalia vahapu ova li va hepa. MuItalia omwa li ashike ovamwatate vanini nokava li ve na oiniwe ihapu. Ndele nande ongaho, oilonga yokulongela Jehova oya li itunhula pefimbo olo ngaashi ashike kunena.

Edeulo olo nda mona kofikola yaGilead

Mo 1950, fye naGiuseppe Tubini otwa li twa ya kofikola yokudeula ovatumwa yaGilead, nongudu yetu oya li onhi-16. Okudja ashike eshi ofikola opo ya hovele, onda li nda mona kutya otashi ka kala shidjuu kwaame okulihonga Oshiingilisha. Ndele nande ongaho, onda li nda kendabala ngaashi handi dulu. Otwa li tu na okulesha Ombibeli aishe mOshiingilisha. Ndele opo ndi shi pondole, omafimbo amwe onda li handi faula okuya komusha opo ndi dule okuliendifa po, handi lesha mokule. Hauxuuninwa, olufo lange lokuyandja oshipopiwa ola li la fika. Ohandi dimbuluka nawa eendjovo daao a li ta kwatele komesho, a li a lombwela nge a ti: “Owa longifa omaudi nawanawa nowa popya lela nexwamo, ndele Oshiingilisha shoye kasha li shi uditike nandenande!” Nonande onghalo osho ya li ngaho, onda li nda dula okulihonga fiyo eetundi detu da xula. Konima yaasho, fye naGiuseppe otwa li twa tumwa tu ka longele natango koItalia. Onghee hano, edeulo olo twa mona ola li le tu kwafela opo tu dule yo okukwafela ovamwatate.

Mo 1955, onda li nda hombola Lidia, oo a li umwe womwaavo nda li nda pa oshipopiwa sheninginifo omido 7 da tetekela. Xe yaLidia, Domenico, okwa li omudiinini nokwa li a dula okukwafela ovana vaye aveshe vaheyali va tambule ko oshili nokuli nonande okwa li ta patanekwa kepangelo loukanyamukulwa nokwa li yo a tulwa moupongekwa oule womido 3. Lidia naye okwa li a popila oshili nouladi. Pefimbo opo oilonga yetu yokuudifa eumbo neumbo ya li ya shilikwa kepangelo, Lidia okwa li a twalwa komhangu oikando itatu. Eshi pa pita omido 6 okudja eshi twa hombola, otwa ka dala okamonamati ketu koshiveli Beniamino. Mo 1972, otwa li vali twa dala okamonamati ketu okativali, Marco. Onda hafa eshi ovanamati vetu aveshe nosho yo omaukwaneumbo avo tava longele Jehova nouladi.

Onda kala nde lipyakidila moilonga yaJehova

Onda likola oimoniwa ihapu ihe fi okudimbuwa momukokomoko wefimbo olo nda kala handi kwafele vamwe. Pashihopaenenwa, lwopehovelo lo 1980 nasha, tatemweno okwa li a shangela onhumwafo oo a li omupresidende waItalia pefimbo opo, Sandro Pertini. Pefimbo lepangelo loukanyamukulwa, omupresidende oo naDomenico ova li va talwa ko ve li ovatondi vepangelo nomolwaasho ova li va twalwa moupongekwa kokanhunhu kaVentotene. Tatemweno okwa li a pula a pewe epitikilo a ka kundafane nomupresidende nelalakano opo e mu pe oundombwedi. Eshi a pewa epitikilo, otwa li twa ya pamwe naye notwa li twa tambulwa ko nefimaneko monghedi oyo twa li inatu teelela tu ungaungwe nayo. Omupresidende oo okwa li a hambelela tatemweno nohamu nova li ve lipapatela. Opo nee, otwa li twe mu hepaululila kombinga yeitavelo letu notwa li twe mu pa oishangomwa yonhumba.

Mo 1991, konima eshi nda kala omupashukili omweendi oule womido 44 nonda talela po omaongalo omuItalia ashishe, onda li nda dja mo moilonga oyo. Omido 4 da ka landula ko, onda li nda ninga omupashukili wOlupale lOyoongalele nonda ka efa po oilonga oyo eshi nda li nda kwatwa komukifi wa kwata moiti. Ndele nande ongaho, ohandi pandula Jehova omolwouwanghenda waye eshi natango ndi li moilonga yefimbo li yadi. Ohandi ningi eenghendabala ndi kufe ombinga moukalele ngaashi handi dulu opo ndi udifile vamwe onghundana iwa, nopaife ondi na omakonakonombibeli onhumba. Ovamwatate natango ohava ti kutya ohandi yandje oipopiwa nexwamo. Onghee hano, ohandi pandula Jehova eshi a kwafela nge ndi kale omuladi fiyo omoukulupe wange.

Eshi nda li omunyasha, onda li handi kala nda tila efyo neenghono, ndele eshiivo lashili lOmbibeli ola kwafela nge ndi kale ndi na eteelelo la twa li na sha nomwenyo waalushe, sha hala okutya, oku ka kala nomwenyo ‘pauyadi,’ ngaashi Jesus a ti. (Joh. 10:10) Paife onda teelela nodjuulufi oku ka kala mounyuni omo handi ka kala ndi udite ombili, nda amenwa, nda hafa nonda teelela yo Jehova a ka nangeke nge noupuna munene. Omushiti wetu omunahole Jehova oye a wana okufimanekwa notu na oufembanghenda wokushiivifa edina laye. — Eps. 83:18, NW.

[Okaalita pepandja 22]

(Opo u mone nghee ouyelele wa unganekwa, tala oshishangomwa sho vene)

SWITZERLAND

BERN

Zurich

Arbon

Steinach

ITALIA

ROMA

Como

Milan

Omulonga waAdda

Castione Andevenno

Faenza

Sulmona

Ventotene

[Efano pepandja 22]

Eshi twa li molweendo lokuya kuGilead

[Efano pepandja 22]

Fye naGiuseppe koGilead

[Efano pepandja 23]

Efiku twa hombola

[Efano pepandja 23]

Omukulukadi wange okwa kala ta yambidida nge oule womido di dulife po 55