جالعان اقپاراتتان ساق بولىڭىز
بۇرىنعىداي ەمەس، بۇگىندە مالىمەتتىڭ نەبىر اتاسىن وپ-وڭاي تاۋىپ الاسىڭ. مىسالى، قاۋىپتەن ساقتانۋ يا دەنساۋلىقتى ساقتاۋعا قاتىستى مالىمەتتەر وتە كوپ. ٴبىراق اباي بولماساڭىز، ىزدەنۋ بارىسىندا تەرىس اقپاراتتارعا ۇرىنىپ قالۋىڭىز مۇمكىن. ماسەلەن، مىناداي اقپاراتتار:
اداستىراتىن جاڭالىقتار
جالعان اقپاراتتار
مىسالى، بۇۇ-نىڭ باس حاتشىسى 19-COVID ىندەتى كەزىندە تاعى ٴبىر ىندەتتىڭ تارالىپ جاتقانىن ايتىپ ەسكەرتتى. بۇل — جالعان اقپاراتتار ىندەتى. ول بىلاي دەدى: «دەنساۋلىققا قاتىستى ٴقاۋىپتى كەڭەستەر مەن ەم تۇرلەرى ٴقازىر قاپتاپ كەتكەن. باق قۇرالدارىندا جالعان اقپاراتتار لەگى ٴتىپتى ٶرشىپ كەتتى. ينتەرنەتتە قاستاندىق تەوريالارى جاعادان الىپ تۇر. جەككورۋشىلىك ۆيرۋستان دا تەز تاراپ، سونىڭ كەسىرىنەن كەيبىر ادامدار مەن توپتار جاماناتتى بولىپ جاتىر».
ارينە، جالعان اقپاراتتار تاراتۋ — كەشە پايدا بولعان ماسەلە ەمەس. ٴبىراق قۇداي سوزىندە اسىرەسە ٴبىزدىڭ كۇنىمىزدە «زۇلىمدار مەن الاياقتار بۇرىنعىدان بەتەر جاماندىق جاساپ، وزگەلەردى دە الداپ، وزدەرى دە الدانا بەرەتىنى» ايتىلىپ كەتكەن (تىموتەگە 2-حات 3:1، 13). بۇگىندە ينتەرنەت ارقىلى جالعان مالىمەت الۋ جانە ونىڭ راس-وتىرىگىن بىلمەي وزگەگە جىبەرە سالۋ وڭايدىڭ وڭايى بولىپ كەتكەن. سودان ەلەكتروندىق پوچتالارىمىز، الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن ينتەرنەتتەگى جاڭالىقتار فەيك پەن جارتىلاي شىندىقتارعا تولىپ جاتىر.
اداستىراتىن اقپاراتتار مەن قاستاندىق تەورياسىنىڭ قۇربانى بولىپ قالۋدان قالاي ساقتانا الاسىز؟ سىزگە كومەك بولار كيەلى كىتاپتىڭ كەيبىر كەڭەستەرىن شولىپ وتەيىك.
كوزىڭىز كورىپ، قۇلاعىڭىز ەستىگەننىڭ بارىنە سەنە بەرمەڭىز
كيەلى كىتاپتىڭ ايتارى: «اڭعال ٵربىر سوزگە سەنەدى، پاراساتتى ٵر قادامىن ويلاپ باسادى» (ناقىل سوزدەر 14:15).
اباي بولماساق، تەز-اق الدانىپ قالۋىمىز مۇمكىن. مىسالى، ونلاين تۇردە، اسىرەسە الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى كەڭ تاراپ جاتقان جازۋى بار سۋرەتتەر مەن قىسقا ۆيدەولاردى الايىق. ولاردى ادەتتە «مەمدەر» دەپ اتايدى. ولاردىڭ ماقساتى — جۇرتتى كۇلدىرتۋ. ٴبىراق ونداي سۋرەتتەر مەن قىسقا ۆيدەولاردى كونتەكسىنەن ٷزىپ-جۇلىپ، مىڭ قۇبىلتىپ ۇسىنادى. ول تۇگىلى، ادامدار بىرەۋ ىستەمەگەندى ىستەتىپ، ايتپاعاندى ايتقىزىپ، ۆيدەولاردى جاسايتىنىن قايتەسىڭ؟!
«جالعان اقپاراتتى زەرتتەيتىن مامانداردىڭ كوبىسى الەۋمەتتىك پلاتفورمالاردا مەمدەر سياقتى كونتەكسىنەن جۇلىنىپ الىنعان مالىمەتتەرگە تاپ بولىپ جاتادى» (Axios مەديا).
ويلانىپ كورىڭىز: «بۇل مالىمەت تەكسەرىلگەن بە، الدە جاي عانا مەمدەر مە؟»
دەرەككوزى مەن مازمۇنىن تارازىلاڭىز
كيەلى كىتاپتىڭ ايتارى: «ٴبارىن تەكسەرىڭدەر» (سالونيكالىقتارعا 1-حات 5:21).
«جۇرت اۋزىندا ٴجۇر ەكەن»، «جاڭالىقتاردا قايتا-قايتا بەرىپ جاتىر ەكەن» دەپ قانداي دا ٴبىر مالىمەتكە كوزسىز سەنە سالماڭىز، باسقالارعا دا ونى جىبەرىپ جۇرمەڭىز. الدىمەن سول مالىمەتتىڭ شىن-وتىرىگىن تەكسەرىپ الىڭىز. مۇنى قالاي ىستەۋگە بولادى؟
سول دەرەككوزىنە سەنۋگە بولا ما — تەكسەرىپ كورىڭىز. جاڭالىقتار اگەنتتىگى مەن باسقا ۇيىمدار اقپاراتتى كوممەرسيالىق يا ساياسي ماقساتتا بۇرمالاۋى مۇمكىن. سوندىقتان سول اقپاراتتى باسقا دەرەككوزدەرىمەن سالىستىرىپ كورىڭىز. كەيدە دوستارىمىز دا ەلەكتروندىق پوچتا يا الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى وزدەرى دە بايقاماي جالعان مالىمەتتى جىبەرۋى مۇمكىن. سوندىقتان تۇپكى دەرەككوزىن تەكسەرمەيىنشە، كەز كەلگەن اقپاراتقا سەنە سالماڭىز.
مالىمەتتىڭ مازمۇنى ەسكىرىپ قالماعان با، بۇرمالانباعان با — سوعان كوز جەتكىزىڭىز. ول ٷشىن داتالار مەن ايعاقتاردى تەكسەرىڭىز، ايتىلعاندى راستايتىن سالماقتى دالەلدەر بار ما — كورىڭىز. كۇردەلى مالىمەتتى وتە قاراپايىم جەتكىزگەن نەمەسە ادامنىڭ سەزىمىن وياتۋ ماقساتىندا شىعارىلعان اقپاراتتارعا اسىرەسە ساق بولىڭىز.
«قازىرگى تاڭدا ماعلۇماتتىڭ راس-وتىرىگىن تەكسەرۋ قول جۋۋ سياقتى ماڭىزدى ماسەلەگە اينالىپ بارا جاتىر» (سريدحار دحارماپۋري، بۇۇ-نىڭ ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى مەن تاماقتانۋ جونىندەگى اعا وكىلى).
ويلانىپ كورىڭىز: «بۇل جاڭالىقتا ايعاقتار ايتىلعان با، الدە بىرەۋدىڭ جەكە ويى ما؟ اقپارات جان-جاقتى بەرىلگەن بە، الدە ٴبىرجاقتى ما؟»
قالاۋدىڭ ەمەس، ايعاقتاردىڭ جەتەگىندە ٴجۇرىڭىز
كيەلى كىتاپتىڭ ايتارى: «ٶز-وزىنە سەنىمدى ادام اقىماق» (ناقىل سوزدەر 28:26).
ادەتتە ٴبىزدىڭ بۇيرەگىمىز سەنگىمىز كەلەتىن مالىمەتكە بۇرىپ تۇرادى. وسىنى بىلەتىن ينتەرنەت كومپانيالارى ٴبىز قىزىعاتىن جانە ينتەرنەتتەن وسىعان دەيىن ىزدەپ كورگەن مالىمەتتەردى ۇنەمى جىبەرىپ تۇرادى. ٴبىراق ٴبىزدىڭ قۇلاعىمىزعا جاققان مالىمەت بىزگە كەرەك مالىمەت بولماۋى مۇمكىن.
«نەگىزى، ادامدار مالىمەتتى سارالاپ، قيسىندى ويلانۋعا قابىلەتتى. وكىنىشكە قاراي، سول قابىلەتىمىزدى قالاۋىمىز، ارمان-تىلەگىمىز، قورقىنىشىمىز بەن ىنتا-ىقىلاسىمىز تۇمانداتىپ تاستايدى. ٴسۇيتىپ، ٴبىز كوڭىلىمىز قالايتىن نارسەمەن ۇندەسەتىن مالىمەتتى شىندىق دەپ قابىلداي سالامىز» (پيتەر ديتتو، الەۋمەتتىك پسيحولوگ).
ويلانىپ كورىڭىز: «مەن بۇل مالىمەتكە كوڭىلىم قالاپ تۇرعاندىقتان عانا سەنەمىن بە؟»
جالعان اقپارات تاراتپاڭىز
كيەلى كىتاپتىڭ ايتارى: «لاقاپ ٴسوز تاراتپا» (مۇسانىڭ 2-جازباسى 23:1).
ەسىڭىزدە بولسىن، ٴسىز بولىسكەن مالىمەت باسقالاردىڭ وي-ساناسى مەن ٸس-ارەكەتىنە اسەر ەتپەي قويمايدى. ٴسىز ٴتىپتى ونى جامان ويمەن جىبەرمەگەن كۇندە دە، سالدارى جامان بولۋى مۇمكىن.
«ەڭ ماڭىزدى ەرەجە — بىرەۋگە مالىمەت جىبەرمەس بۇرىن، ٴسال كىدىرىپ، بىلاي دەپ ويلانىپ كورىڭىز: «مىنا جىبەرگەلى جاتقان مالىمەتىمە سەنىمدىمىن بە؟» ٵربىر ادام جىبەرمەس بۇرىن وسىلاي ويلانىپ السا، ينتەرنەت بەتى جالعان اقپاراتقا تولىپ كەتپەس ەدى» (پيتەر ادامس، «News Literacy Project» اعا ۆيسە-پرەزيدەنتى).
ويلانىپ كورىڭىز: «بۇل مالىمەتتىڭ راس ەكەنىن بىلگەندىكتەن جىبەرىپ جاتىرمىن با؟»