Tarnip toqujuitsuuneranik ajoqersuut qanoq ililluni pilersoq

„Toqup kingor­na qanoq pisoqar­tar­nersoq inuup anersaak­kut eq­qarsar­taatsimigut al­lanit tamanit an­nermik sam­misimavaa.“ — „ENCYCLOPÆDIA OF RELIGION AND ETHICS.“

1-3. Sokrates Platonilu tar­nip toqujuitsuuneranik ajoqersuum­mut qanoq ilil­lutik siuarsaaqataasimap­pat?

ISUMALIUTERSOR­TAR­TOQ ilin­niar­titsisorlu 70-inik ukiulik guutiitsutut ajoqersuutinilu atorlugu inuusut­tut isumaan­nik ajor­tun­ngorsaasutut pasil­ler­neqar­poq. Eq­qar­tuus­sisunut sas­sar­tin­neqar­poq, naal­li im­minut il­lersorluaraluar­toq eq­qar­tuus­sisut isum­mamin­nik aalajangius­sereersimasut pisuutip­paat toqumul­lu eq­qar­tuul­lugu. Ilin­niar­titsisup utoq­qaap eq­qar­tuus­saal­luni toqutaanis­sani nalunaaqut­tap-akun­nialun­nik sioq­qul­lugu ilin­niar­tut eq­qamini katersuus­simasut tun­ngavilersuuter­paalun­nik saq­qum­mius­sif­figai tar­nip toqujuitsuuneranik toqumul­lu ersisariaqan­ngin­nermik qularun­naarsin­niarlugit.

² Toqumut eq­qar­tuus­saasoq taan­na tas­saavoq Sokrates, griikeri isumaliutersor­tar­toq ukiunik naatsorsuisalerfit­ta sior­na ukiuni 400-kkun­ni inuusimasoq. Sokratesip tun­ngavilersuutai taas­suma ilin­niar­titaata Platonip kusanar­tumik al­laatigisimavai al­lak­kamini Apologien-imi (Sokratesip il­lersorluni oqaasii) aam­ma Faidon-imi. Sokrates Platonilu tar­nip toqujuitsuuneranik eq­qarsaam­mik saq­qum­mius­sisut siul­liit ilaat­tut oqaatigineqar­tar­put. Taak­kuali ajoqersuum­mik tamatumin­nga aal­lar­niin­ngil­lat.

³ Soorlu tikis­sagip­put inuup toqujuis­suseqar­neranik ajoqersuut oqalut­tuarisaanermi siusin­nerujus­suak­kut pilersimavoq. Sokratesilli Platonillu eq­qarsaat taman­na ’kusas­saan­narsimavaat’ isumaliutersuuter­palaar­tumil­lu ilin­niar­titsis­sutigalugu, inun­nut nuimasunut nalimin­ni kingusin­nerusuk­kul­lu inuusunut akueriuminar­nerulersil­lugu.

Pythagorasimit pyramidenut

4. Sokratesip sior­na griikerit unerif­fik pil­lugu qanoq takorluuisarsimap­pat?

⁴ Griikerit­taaq Sokrates Platonilu sioq­qul­lugit inuusut toqup kingor­na tar­nip uumaan­nar­tar­nera up­perisimavaat. Pythagoras, griikeri matematik­kimik ilisimatooq tusaamasaq ukiunik naatsorsuisalerfit­ta sior­na 500-kkun­ni inuusoq, isumaqar­poq tar­neq toqujuitsuusoq toqunermilu inum­mut al­lamut ingerlaq­qit­tarluni. Taas­suma sior­na Thales Miletimiu, griikerit isumaliutersor­tar­tut tusaamasat siul­lersaat­tut oqaatigineqar­tar­toq, isum­mersimavoq inuit, uumasut naasul­lu kisimiun­ngitsoq toqujuitsumik tar­neqar­tut, kisian­ni aam­ma soorlu saviup kajungerisai toqujuitsumik tar­neqar­tut, saviminermim­migooq nikitsitsisin­naagamik. Griikeritoq­qat isumaqarsimap­put toqusimasut tar­naat kuus­suak­kut Styxikkut ikaarun­neqarlutik nunap iluani silarsuarmi ’unerif­fim­mik’ taaneqar­tumukaan­neqar­tar­tut. Tas­sanigooq tar­nit eq­qar­tuus­sisor­paalun­nit eq­qar­tuun­neqar­tar­put par­naarus­sivim­mi por­tusuunik qarmalim­mi an­niar­tin­neqar­tus­satut imaluun­niit Elysionimi (Elysiumimi) pil­luarlutik inuusus­satut.

5, 6. Persiamiut tar­neq pil­lugu qanoq up­perisaqarsimap­pat?

⁵ Ukiunik naatsorsuisalerfit­ta sior­na 600-kkun­ni Iranimi, imaluun­niit Persiami, pruf­fiiti Zarathustramik atilik saq­qum­mersimavoq up­perisamil­lu zarathustrasior­nermik taaneqar­tumik pilersitsil­luni. Up­perisarsior­neq taman­na Grækenland pis­saanilis­suan­ngun­ngik­kal­larmat Persiamiut naalagaaf­fis­suan­ni atuus­simavoq. Zarathustrasior­tut al­lagaataan­ni ima al­las­simasoqar­poq: „Toqujuis­sutsimi naaper­tuil­luar­tup tar­naa naas­saan­ngitsumik nuan­naas­saaq, sal­lutuul­li tar­naa an­niar­tin­neqas­saaq. Inatsisil­lu taak­ku Ahura Mazdap [„guuti ilisimasoq“-mik isumaqar­toq] naalagaaner­paas­sutsimigut inas­sutigisimavai.“

⁶ Tar­nil­li toqujuitsuuneranik ajoqersuut Zarathustra saq­qum­min­ngik­kal­larmal­li Iranimiut up­perisaan­nut ilaareersimavoq. Soorlu Iranimiutoq­qat naggueqatigiit toqusut tar­naat isumas­sor­niar­tarsimavaat nerisas­sanik atisanil­lu unerif­fim­mi nuan­naarutigisin­naasaan­nik pil­liivigisar­nerisigut.

7, 8. Egyptenimiutoq­qat tar­neq pil­lugu qanoq up­perisaqarsimap­pat?

⁷ Toqup kingor­na inuunermik up­perisaqar­neq Egyptenimiut up­perisarsior­neran­nis­saaq qitiusimavoq. Egyptenimiut up­perisimavaat toqusut tar­naat Osirisimit, unerif­fiup guutianit qutsin­ner­paamit, eq­qar­tuun­neqar­tar­tut. As­sersuutigalugu papyrusimut titar­tak­kat atorlugit al­lak­kani ukiunik naatsorsuisalerfit­ta sior­na 1300-kkun­neer­nerar­neqar­tuni oqalut­tuarineqar­poq toqungasut guutiata, Anubisip, al­lat­toq Hunefer Osirisimut sas­sar­tik­kaa. Al­lat­tun­ngooq uum­mataa, nalun­ngeqatigin­nis­susianut as­sersuutaasoq, oqimaalutaaviup puugutaasar­taata aap­paanut ilineqar­poq, tim­mis­sal­lu meq­qua ilumuus­sutsip naaper­tuil­luas­sutsil­lu guutiata ar­nap niaq­quminiititaa puugutaasap aap­paanut ilineqarluni. Iner­nera guutip Thotip al­laaseraa. Huneferip uum­mataa pisuus­suteqar­tutut naner­tuuteqan­ngin­nami meq­qumit oqin­neruvoq, Huneferilu Osirisip silarsuaanut isersin­naatitaaler­poq toqujuitsun­ngor­tin­neqarlunilu. Papyrusimut titar­tak­kani takuneqarsin­naavor­taaq uumasorujuk ar­naviaq oqimaalutaaviup saniani nikorfasoq, toqusoq misilin­neqar­nermini iluatsitsin­ngip­pat iinis­saanut piareersimal­luni. Egyptenimiut aam­ma toqusor­tatik aanaveersar­tarsimavaat Faraokkullu timaat toqungasut pyramidenut alutor­naqisunut toq­qor­tarsimal­lugit, isumaqaramik aatsaat timi aserutsaalineqar­pat tar­neq uumaan­narsin­naasoq.

⁸ Tas­sa itsaq atugar­tuus­sutsit ilar­pas­sui as­sigiim­mik ajoqersuuteqar­put, tas­salu tar­nip toqujuitsuuneranik ajoqersuum­mik. Ajoqersuut taman­na ataatsimik pilerfeqar­pa?

Ajoqersuutip pilerfia

9. Egyptenimiutoq­qat, Persiamiutoq­qat griikeritoq­qal­lu up­perisamit sumit sun­ner­neqarsimap­pat?

⁹ „Itsaq silarsuarmi . . . Egyptenimi, Persiami Grækenlandimilu Babylonimiut up­perisarsior­nerata sun­niutai nas­saarineqarsin­naap­put,“ taama al­las­simavoq atuak­kami The Religion of Babylonia and Assyria-mi, profes­sorimit Morris Jastrow nukarlermit University of Pennsylvaniamit, USA-meersumit, al­lan­neqarsimasumi. Atuak­kami nangil­luni al­las­simavoq: „Al­lat­tarfin­ni Tell el-Amarnameersuni ersersin­neqar­tutut Egyptenip Babylonial­lu akor­nan­ni siusis­suk­kut at­taveqarsimaneq eq­qarsaatigalugu Babyloniamiut isumaasa ileq­quisalu Egyptenimi up­perisarsior­tunut sun­niuteqarsin­naanis­saat periarfis­saqarluarsimavoq. Persiamiut mithrasior­tuisa Babyloniamiut eq­qarsaataan­nit sun­ner­tis­simanerat malun­nar­torujus­suuvoq . . . Griikeritoq­qat up­perisarsior­nik­kut ilin­niutaan­ni pisoqaanerusuni griikeril­lu up­perisarsior­nik­kut ileq­qulersuutaan­ni Semik­kut ajoqersuutaasa akuul­luin­nar­nerat ilisimasalin­nit maan­na ima akuerisaatigilersimavoq oqaaseqarfiginerusariaqar­naniluun­niit. Semik­kut ajoqersuutaat tamak­ku Babyloniamit aal­laaveqarluin­nar­put.“a

10, 11. Babylonimiut toqup kingor­na inuuneq pil­lugu qanoq isumaqarsimap­pat?

¹⁰ Kisian­ni toqup kingor­na qanoq pisoqar­tar­nera pil­lugu Babylonimiut paasin­nit­taasiat Egyptenimiut, Persiamiut griikeril­lu tamatumin­nga paasin­nit­taasian­nit al­laanerul­luin­nan­ngila? Babylonimiut pis­sarsualersaarutaan­ni Gilgameshimik taaguutilim­mi oqalut­tuarineqar­poq sapiitsulior­toq utoq­qalilersoq Gilgamesh toqumut ersil­luni toqujuis­sutsimik ujaasil­luni angalasoq, naninaguli. Angalanermini naapitaata ar­nap inuusut­tup viin­nis­sanik tunguiaasar­tup al­laat kajumis­saar­paa inuunini taman­na atorluar­niaan­naq­qul­lugu, inuuneq naas­saan­ngitsoq ujak­kani nas­saarinavian­ngim­magu. Oqalut­tualiami oqariar­tuutaasoq tas­saavoq toqu avaq­qun­neqarsin­naan­ngitsoq, toqujuis­sutsimil­lu neriuut takorluuinerin­naasoq. Tas­sa imaap­pa Babylonimiut inuunerup aap­paqar­neranik up­perisaqan­ngitsut?

¹¹ Profes­sori Morris Jastrow nukarleq oqar­poq: „[Babyloniami] inuit up­perisarsior­nik­kul­luun­niit siut­tut takorloorsiman­ngisaan­nar­paat pilersin­neqareersimasumik piuneerus­sil­luin­nar­nis­samut periarfis­saqar­toq. Toqu [taak­kua isumaat naaper­torlugu] tas­saavoq inuunermut al­latut it­tumut ikaarsaarfik, inuul­lu toqujuis­suseqar­neranik as­sor­tuinerup erseq­qis­saan­nar­paa toqup kingunerisaanik al­latut it­tumik inuuler­neq qanoq avaq­qus­sas­saan­ngitsigisoq.“ Aap, Babylonimiut­taaq isumaqarsimap­put inuuneq toqup kingor­na arlaatigut ingerlaq­qit­tar­toq. Taama isumaqar­nerat erser­poq toqusut as­sigiin­ngitsunik inuunerup aap­paani atugas­saan­nik ilivermut nas­satas­sit­taramik­kik.

12-14. (a) Ulersuup kingor­na tar­nip toqujuitsuneranik ajoqersuut sumi piler­pa? (b) Ajoqersuut taman­na qanoq ilil­luni nunarsuarmut tamarmut siaruaas­simava?

¹² Aap, tar­nip toqujuitsuuneranik ajoqersuutip Babylonitoq­qameersuuneranut ersaris­sunik takus­sutis­saqar­poq. Biibili, oqalut­tuarisaanik­kut eq­qor­tuunermut takus­sutis­salik, naaper­tus­sagaan­ni il­loqarfik Babel, imaluun­niit Babylon, Noap er­nutaq­qiutaanit Nimrodimit tun­ngaviler­neqarsimavoq.b Noap nalaani ulersuaqareer­nerani ataasiin­nar­nik oqaaseqar­toqarlunilu ataasiin­narmik up­perisaqar­toqarsimavoq. Nimrod Babel tun­ngavileramiuk il­loqarfim­milu napasuliarsualiorami iluamik oqaatigalugu up­perisamik nutaamik aal­lar­niivoq. Biibilimi oqalut­tuarineqar­tut ersersip­paat Babelimi oqaatsinik paatsiveerutitsineq napasuliarsualior­tut pilersaarutaata maangaan­nar­neranik kinguneqarsimasoq. Nutaamik inuuler­niarlutik avis­saar­tuuk­kamik up­perisar­tik nas­sar­paat. (1 Moses 10:6-10; 11:4-9) Taamaalil­luni Babylonimiut up­perisarsior­nik­kut ajoqersuutaat nunarsuarmut tamarmut siaruar­put.

¹³ Kinguaariin­nit oqalut­tuarsiat naaper­tus­sagaan­ni Nimrod peq­qar­niitsumik toqutaasimavoq. Qular­nan­ngitsumik toqunerata kingor­na Babylonimiut kis­saatigisimas­savaat taas­suma il­loqarfim­min­nik tun­ngaviliisutut, nap­paasutut kun­ngitul­lu siul­ler­tut ataq­qinar­tin­nis­saa. Guuti Marduk (Merodak) Babylonip tun­ngaviliisuatut isigineqarmat ilisimatuut ilaasa ilimagaat Marduk tas­saasoq Nimrod guutin­ngor­titaq. Taamaap­pat inuup toqup kingor­na uumaan­nar­tar­tumik tar­neqar­neranik takorluuisar­neq Nimrodip toqunerata nalaani atuutereersimas­saaq. Qanorluun­niil­li ik­kaluar­pat oqalut­tuarisaanerup takutip­paa Ulersuup kingor­na Babelimi, imaluun­niit Babylonimi, tar­nip toqujuitsuuneranik ajoqersuut pilersimasoq.

¹⁴ Qanorli ilil­luni ajoqersuut taman­na ul­lumik­kut up­perisarsior­nerit amerlanersaan­ni qitiulersimava? Im­mik­koor­tor­tami tul­liut­tumi sam­mineqas­saaq ajoqersuut taman­na qanoq ilil­luni Kangiani up­perisarsior­ner­nut ilaalersimasoq.

[Quppernerup ataani ilanngussat]

[Qupp. 6-mi assiliartat]

Tar­ner­nik unerif­fim­miit­tunik Egyptenimiut takorluugaat

[Qupp. 7-mi assiliartaq]

Sokrates oqarsimavoq tar­neq toqujuitsuusoq