Ilaqutariit ajornartorsiorput
„INUUNERTILLU naallugu pilluarlutik inuupput.“ Oqaluttualiarpalaartup taama naanera ullumikkut aappariinnut ikiliartuinnartunut atuuppoq. Inuuneq naallugu „atoruminartuni atoruminaatsunilu“ asaqatigiinnissamut katinnermi neriorsoqatigiinneq eqqortinngitsoorneqarajuppoq. Pilluarluni ilaqutariissinnaaneq ilimanaateqarpasippallaanngilaq.
1960-ip 1990-illu akornanni nunani killerni suliffissuaqarfiusuni avittarnerit marloriaat sinnerlugu amerlisimapput. Nunat ilaanni sisamariaammik amerlisimapput. Assersuutigalugu Sverigemi ukiut tamaasa 35.000-it katittarput, affaasalu missaat avittarput meeqqanut 45.000-inut sunniuteqartumik. Katissimanatik inooqatigiittut suli amerlanerusut qimattarput meeqqanut tituusintilikkuutaanut allanut attuisumik. Pissutsit assingusut nunarsuarmi tamarmi takussaapput, soorlu qupperneq 25-mi ungalusami takuneqarsinnaasoq.
Ilumoorpoq ilaqutariit avissaartuunnerat oqaluttuarisaanermi nutaajunngitsoq. 1700-kkunni u.n.s. Hammurabip inatsisai naapertorlugit Babylonimi avittoqarsinnaavoq. Allaat Mosesip inatsisaasa, 1500-kkunni u.n.s. allataasut, Israelikkut avissinnaanerat akueraat. (5 Moses 24:1) Taamaakkaluartoq ilaqutariit ataqatigiinnerat ukiuni 1900-kkunni makkunani aatsaat taama sanngiitsigaaq. Ukiut qulit sinnerlugit matuma siorna aviisimi ilanngutassiortoq ima allassimavoq: „Ukiut 50-it qaangiuppata ilaqutariittut ileqqutoqqat qimanneqarsimassapput. Katitigaasunik assigiinngitsunik taarserneqarsimassapput.“ Tamatumalu kingorna pissutsit atuuttut isuma tamanna uppernarsarpaat. Ilaqutariittut inuuneq ajorsiartupallangaarmat apeqqut una soqutiginarsiartuinnarpoq: „Aniguissava?“
Sooq aappariit taama amerlatigisut aappariiginnarnissartik ataasiussuseqarlunilu ilaqutariinnissaq taama ajornartitsigaat? Inuunertik naallugu aappariittut, pilluarlutillu 25-liillutik 50-iliillutillu katiffissiortut, suna isertugaatigaat? 1983-imi nalunaarutigineqarpoq Sovjetunioniusimasumi Aserbajdsjanimi angut arnarlu — 126-nik 116-inillu ukioqarlutik — 100-liillutik katiffissiortut.
Suna ulorianartorsiortitsiva?
Nunani amerlasuuni avinnermut pissutaasut makku ilagaat: allasiorneq, sianissutsikkut timikkullu naakkittaatsuliorneq, qimataaneq, imigassamik atornerluineq, kinguaassiorsinnaannginneq, eqqarsartaatsikkut napparsimaneq, arlalinnik aappaqarneq ikiaroornartunullu uerisooqqaneq. Pissutaasorli tamatigoornerusoq tassaavoq aappariittut ilaqutariittullu inuunermi ileqqutoqqat pillugit tunngaviusumik isummap allanngorsimanera ingammik ukiuni qulikkuutaani kingullerni. Aaqqissuussinermut sivisuumik ataqqinnissimaneq peerussimavoq. Nipilersugassiortartut, isiginnaagassialiortartut, TV-kkut nangeqattaartuliortartut atuagassianillu nuannarineqartunit pilersitsisartut piumatuut kinguaassiuutitigut atoqatigiinneq kiffaanngissuseqartumik taaneqartoq, kanngunartuliornerit, tamalikanneq inooriaatsillu namminissarsiortut salliutippallaarpaat. Kulturi inuusuttut utoqqaallu isumaannut uummataannullu mingutsitsisoq ineriartortissimavaat.
1996-imi misissuinerup takutippaa Amerikamiut 22 procentiisa allasiorneq allaat aappariinnermut iluaqutaasinnaasutut isigigaat. Sverigep aviisiisa annerit ilaata Aftonbladet-ip normuani immikkut saqqummersumi arnat avinnissaannik kajumissaarneqarput, „atugarissaarnerulissammata“. Allaat psykologit antropologillu nuimasut isummersimapput inuit pinngoriartuaarnermi „aalajangeriigaasut“ ukiualuit qaangiunnerit tamaasa allamik aappartaartartussatut. Allatut oqaatigalugu oqaatiginiarpaat allasiorneq avinnerlu pissusissamisoortuusut. Aamma oqaatigineqarsimavoq angajoqqaat avinnerat meeqqanut allaat iluaqutaasoq, namminneq siunissami avissagaluarunik aniguilluarnerusinnaassagaannik!
Inuusuttorpassuit ilaqutariittut ileqqutoqqat, ataata-anaana-meeqqallu, malillugit inuunissartik kissaatiginngilaat. „Inuunera naallugu ataasiinnaq aapparissallugu takorloorsinnaanngilara,“ taama isumaqarneq nalinginnaaqaaq. „Aappariinneq juullitulli ippoq, oqaluttualiaannaavoq. Upperinngilara,“ nukappiaq qallunaaq 18-inik ukiulik oqarsimavoq. „Ima misiginarpoq: sooq [angutip] inooqatiginera alersiisalu errortarneri naalliuutigissavakka?“ Noreen Byrne Irlandimi arnat kattuffianneersoq oqarsimavoq. „Naammappoq illoqarfiliarlutit nuannisaqatigisarukkit. . . . Arnarpassuit aalajangersimapput angutitaqaratik inuuniarlutik.“
Angajoqqaat kisimiittut amerliartorput
Taamatut isumaqarnerup Europami sumi tamaani anaanat kisimiittut amerliartortipallassimavai. Angajoqqaat kisimiittut taakkua ilaat inuusuttuaraapput naartulersoornerminnik ajutoornertut isiginninngitsut. Taakkua ilaat arnaapput meeqqaminnik kisimiillutik perorsaarusuttut. Amerlanerit anaanaapput ataataasumik inooqateqarallartut katinnissamik pilersaaruteqaratik. Atuagassiaq Newsweek siorna saqqaani ima qulequtalimmik allaaserisaqarpoq: „Aappariinneq toqoqqajaava?“ Allassimavoq Europami meeqqat aappariinnerup avataani inunngortut amerleriarujussuarsimasut tamannalu soqutigineqarunanngitsoq. Sverigemi amerlanerpaajullutik naalungiarsuit affaat aappariinnerup avataani inunngorsimapput. Danmarkimi Norgemilu affangajaat, Frankrigimi Tuluit Nunaannilu pingasuugaangata ataaseq.
USA-mi ilaqutariit marlunnik angajoqqaallit ukiuni qulikkuutaani kingullerni ikileriarujussuarsimapput. Nalunaarusiami allassimavoq: „1960-imi . . . meeqqat 9 procentii angajoqqaaminnik kisimiittunik najugaqateqarput. 1990-imi 25 procentii taamaapput. Ullumikkut Amerikami meeqqat tamarmik 27,1 procentii kisimiittumik angajoqqarlutik inunngortarput sulilu amerliartorlutik. . . . 1970-ip kingornali angajoqqaat kisimiittut marloriaataat sinnerlugu amerleriarsimapput. Ullumikkut ilaqutariittut ileqqutoqqat ima ulorianartorsiortigipput nungutitaaqqajaallutik, misissuinerit ilaasa takutissimavaat.“
Nunani katuullit Romalerisut ilagiivisa ileqqussatigut oqartussaanerata milliffigisimasaani ilaqutariit kisimiittumik angajoqqallit amerliartorput. Italiamiut ilaqutariit affaannit ikinnerusut ataatamik, anaanamik meeqqanillu ilaqarput, ilaqutariillu makkuninnga taarserneqariartorput: aappariit meeraqanngitsut angajoqqaallu kisimiittut.
Nunat ilaanni inunnik isumaginninnikkut atugarissaartitsineq allaat katinnginnissamut kajumissaarisarpoq. Anaanap kisimiittup katikkaluaruni pisortatigoortumik ikiuutisiani annaassavai. Danmarkimi anaanat kisimiittut aningaasanik saniatigut meeqqamut ikiuutisisarput, 18-illu inorlugit ukioqaruni aamma saniatigut aningaasanik pisarpoq ineqarnermullu akiliutissaa akilerneqartarluni. Aap, aningaasat apeqqutaapput. Alf B. Svensson oqarsimavoq Sverigemi avittartut aningaasatigut ikiorserneqartarnerat, inigisaannik akiliunneqartarnerat pisortatigullu ikiorserneqartarnerat akileraartartunut koruunit 1.600.000-t 2.400.000-llu akornanni akeqartartoq.
Kristumiuunerartut ilagiivi ilaqutariit aseroriartornerat unitsinniarlugu iliuusikitsuararsuusorinarput — iliuuseqartarunik. Palasit amerlasuut namminneq ilaquttaminni ajornartorsiorput, taakkualu allanik ikiuisinnaanngitsutut misigisarput. Ilaat avinnermik allaat tapersersuisorinartarput. Aftonbladet-ip 15. apriili 1996-imoortup allaaseraa palasi Steven Allen Tuluit Nunaanni Bradfordimeersoq immikkut ileqqulersuusiorsimasoq avinnermi atortussamik, siunnersuutigisimagaalu Tuluit Nunaanni oqaluffinni tamani atorneqartarnissaa. „Nalaatamik qaangerniarneranni iluaqutigisinnaavaat. Paasitissavaat Guutip suli asagaatik anniaatitillu peerusullugit.“
Ilaqutariittut inuunermik aaqqissuussaq sumut ingerlava? Aniguinissaanut neriuutissaqarpa? Ilaqutariit ataasiakkaat ataasiussusertik pigiinnarsinnaavaat taama uloriarnartorsiortitaatigigaluarlutik? Allaaserisaq tulliuttoq eqqarsaatigeriaruk. (wE 1/4 98)
[Qupp. 24-mi nalunaarsukkat]
NUNAT ILAANNI UKIUMUT KATITTARTUT AVITTARTULLU
NUNA UKIOQ KATITTUT AVITTUT
Australia 1993 113.255 48.324
Canada 1992 164.573 77.031
Cuba 1992 191.837 63.432
Danmark 1993 31.507 12.991
Estland 1993 7.745 5.757
Frankrig 1991 280.175 108.086
Japan 1993 792.658 188.297
Maldivit 1991 4.065 2.659
Norge 1993 19.464 10.943
Puerto Rico 1992 34.222 14.227
Rusland 1993 1.106.723 663.282
Sverige 1993 34.005 21.673
Tjekkia 1993 66.033 30.227
Tuluit Nunaat 1992 356.013 174.717
Tyskland 1993 442.605 156.425
USA 1993 2.334.000 1.187.000
(1994 Demographic Yearbook, FN, New York 1996 tunngavigineqarpoq)