Mulangidi KIDIDI KYA KUBHAKA MADIVULU MU INTERNETE
Mulangidi
KIDIDI KYA KUBHAKA MADIVULU MU INTERNETE
Kimbundu
  • BIBIDYA
  • MADIVULU
  • YÔNGE
  • w14 12/1 jimb. 8-10
  • Mbanza ia Timgad Ijimbulula o Ikutu Iê-Muene

O vidyu iwasolo seku luwa.

Tuloloke, kwamoneka kibhidi mu kujikula o vidyu.

  • Mbanza ia Timgad Ijimbulula o Ikutu Iê-Muene
  • O Mulangidi—2014
  • Tudyambu
  • Milongi Yadifu
  • NDUNGE IA JINGUVULU
  • KIEBHI AKUA LOMA KIA NGANALA O MIXIMA IA ATHU
  • O MBANZA IA IUKA A I JIMBI
  • “IÚ UENE O MUENHU UA KIDI!”
  • Ku Kuatekesa o Athu Akua Jixi Joso Kuívua ‘o Ulongelu ua Jihova’
    O Mulangidi ua ku di Longa—2015
O Mulangidi—2014
w14 12/1 jimb. 8-10
Ngundu ia mbanza io kulu ia Thamugadi, lelu a i xana Timgad

Mbanza ia Timgad Ijimbulula o Ikutu Iê-Muene

O diiala mukua ku tokuesa o ima ua diuanene kiavulu mukonda dia ima ia kexile mu mona. Muéne uemanene mu mbanza ia dikota ia akua Loma, iexile kála io funde mu museke ua kikangalakata kia ixi ia Algeria! Kioso o diiala ngana Scotsman James Bruce kia sange o mbanza íii ku muvu ua 1765, muéne kejidile kuila ua kexile ku thandu dia iphulungunzu ia mbanza ia dikota ia akua Loma a betele ku i tunga mu Africa ku mbandu ia Thunda​—o mbanza iokulu ia Thamugadi, lelu a ixana mu dijina dia Timgad.

Mbanza ia dikota ia akua Loma mu mbanza ia Timgad

Mu ku bhita hama ia mivu, ku muvu ua 1881, o maiala akua França, akua ku tokuesa o ima kox’a mavu a mateka ku vulumuna o ima ia subhukile ku mbanza ia Timgad. Ene a mono kuila sumbala o muenhu ua bhonzele kiavulu, o athu a uabhele kiavulu ku kala ni ima iambote ni ia fuama. Maji ihi ia bhangesa akua Loma ku tunga mbanza ia katunda mu kididi kiki? Ihi i tu tena o ku di longa ku mbanza íii iokulu ni athu’ê a tungile-mu?

NDUNGE IA JINGUVULU

Ku hama ia dianga A.K.K., kioso akua Loma kia sanzumuna o utuminu uâ katé ku Africa ku mbandu ia Thunda, saí miji akua ixi a zukutisa kiavulu o akua Loma. Kienhiki, kiebhi akua Loma kieji tena ku dibhana kiambote ni athu enhó akua ixi? Kia dianga, o masoladi a tokalele ku Kibuka kia Katatu kia Augusta a tungu ji fundu javulu ja di fikidile kiambote ni ilangidilu mu milundu bhuala o ixi ia Algéria lelu. Mu ku bhita thembu, ene a tungu o mbanza ia Timgad, maji a i tungu ni ibanzelu iavulu.

Mu kidi, o akua Loma a tungu o mbanza ia Timgad phala o masoladi ka kexile mu kalakala, dingi ni ku zozesa o miji akua ixi. O ndunge iâ ia kuata. O ukexilu uambote ua muenhu mu mbanza ia Timgad mu ku bhita thembu akua ixi a mateka o ku uabhela o ukexilu uenhó katé muene akexile múia mu mbanza ienioió ku sumbisa-mu o imbamba iâ. Kuma mu mbanza ia Timgad, athu ngó akua Loma a tokalele ku tunga-mu, athu avulu akua ixi a bokona mu kibuka kia usoladi kia akua Loma, a xikina ku kala-mu 25 a mivu phala ki kale ene ni an’â a kituke athu akua Loma.

Kuma ka sangulukile ni ku kala ngó ni ujitu ua ku kala akua Loma, saí athu akua Africa a tambula ikalakalu ia katunda mu mbanza ia Timgad mba mu ji mbanza ja mukuá ja akua Loma. O ndunge ia akua Loma ia ku sunga o akua ixi ia kuata muene kiambote, mukonda kua bhitile 50 a mivu tundé kia tungile o mbanza ia Timgad, ia betele kuizala ni athu akua Africa.

KIEBHI AKUA LOMA KIA NGANALA O MIXIMA IA ATHU

Iphulunguzu ia kitanda ni jiphiladi ja mbanza ia Timgad

Mbila iala ni fikula ia ji tilindade Kitanda ni ji philadi

Kiebhi akua Loma kia tenene ku nganala o mixima ia athu akua ixi ni lusolo luoso? Kia dianga, ene akexile ni itumu ia kuila athu oso mu mbanza a soko—o kitumu kiki kia tundu ku mutuameni ua Loma ngana Cicero. Athu oso mu mbanza, ki kale akua Loma mba athu akua Africa a kitukile akua Loma akexile mu tambula kala muthu ni kididi kiê. O jinzo a ji tungile kiambote, ja kexile mu ididi ia 20 a jimetulu, ji ja di tunguile bhu kaxi ka ikoka. Kienhiki, o kijila kia kuila o athu mu mbanza a soko ngó ni mbanza ia iuka kiavulu, sé phata iene ia sungu o athu akua ixi.

Kála kia kexile mu bhita mu jimbanza ja mukuá ja akua Loma, o athu akexile múia mu itanda phala kuívua o minangu mba ku jokala. O athu akua ixi a tungile mu ji sanzala ja zukamene ni mbanza ia Timgad, akexile mu di xinganeka kuenda mu’axaxi ka ji philadi ja ji sabhalalu mba ku nhoha ku ididi ia tungile phala athu ku zóuela-mu ni kuívua o jibuia ja menha. Sé phata akexile mu di xinganeka ku xikama mu’axaxi ka ji fixi ja menha a zaíla kiambote ni ku di kunda ni makamba mâ. Ima ioso íii iexile kála nzoji ngó phala ene.

Mbila iala ni fikula ia ji tilindade ja ji nzambi ja akua Loma ja akua ixi

Izuelu mu dimi dia Latin, iambe: “O ku tomba, ku zóua, ku jokala ni kuelela—uene o muenhu ua kidi!”

O kididi mua kexile mu bhanga ji drama ja kexile ué mu nganala o mixima ia athu avulu. O kididi kia kexile ni 3.500 ja ialu, athu avulu akua Timgad ni athu a tokalele mu ji sanzala ja mukuá akexile múia mu tala drama mu kididi kieniókio. O athu akexile mu bhanga o ji drama akexile mu londekesa o ukexilu ua iibha ua ku tonoka, kála o ufusa ni ujibhangânga.

O ngeleja ia akua Loma ia kexile ué mu sunga o athu. ki kale bhoxi mba mu ji phalelu ja jinzo ja dixidixilu ja, zalele ni ji fikula ja ima ia ngeleja ia ji pagá. Kuma athu a uabhele kiavulu ku zóua izuua ioso, ene eza mu kuijiia kiambote o ji nzambi ja akua Loma ni ngeleja iâ. O ndunge ia ku sunga akua Africa n’a kale ni ifua ia akua Loma ia kuatele muene kiambote katé muene ni mu jimbila akexile mu ji fuamesa kiá ni ji tilindade.

O MBANZA IA IUKA A I JIMBI

Kioso o nguvulu ngana Trajan ua tungisa o mbanza ku muvu ua 100 K.K., o akua Loma a suínisa o athu ku dima tiliku, maji, ni vinhu mu Africa ku mbandu ia Thunda. Mu ku bhita thembu, o kididi kieniókio kia kituka kididi kia kudia kia akua Loma mua kexile mu tunda o kudia phala o athu oso a tokalele ku kibatu kia Loma. Kála o jimbanza ja mukuá, o mbanza ia Timgad mu utuminu ua akua Loma ia kexile ni jimbongo javulu. Mu ku bhita thembu, o athu mu mbanza ia Timgad a di bandekesa, kienhiki, o mbanza a i sanzumuna.

O athu a tungu mu mbanza ni athu avu o mábhia a kituka jimvuama mukonda dia uenji akexile mu ta ni akua Loma, maji o idimakaji iâ ka kexile mu mona-ku mbote iavulu mu idima. Ku hama ia katatu K.K., mukonda dia kuiibha ni ku bandekesa o madijimu, o idimakaji a dizangala ia a mateka ku bhanga jinvunda. Amoxi, akexile mu kaiela o ilongesu ia ngeleja ia Katolika, ia a di bundu ni akua Donatista​—kibuka kia athu ambele kuila Jikidistá maji a lungulukila o Ngeleja ia Katolika mukonda dia kuiibha kua kexile-mu.—Tanga o kitutu “O Donatismo—Ki ‘Ngeleja ia Kidi.’”

Mu ku bhita ji hama ja mivu ni jinvunda, ita mu kaxi ka athu, ni ujibhangânga, o akua Loma ka tenene dingi ku funhisa o athu ku Africa ku mbandu ia Thunda. Ku hama ia kasamanu K.K., o mbanza ia Timgad a i te túbhia ku miji ia akua Arabe ni ku i jimba mu 1.000 ia mivu.

“IÚ UENE O MUENHU UA KIDI!”

Izuelu mu dimi dia Latin a i sange mu mbanza ia Timgad

Izuelu mu dimi dia Latin, iambe: “O ku tomba, ku zóua, ku jokala ni kuelela​—uene o muenhu ua kidi!”

O akua ku tokuesa o ima kox’a mavu, a vulumuna o ima ia subhukile mu mbanza ia Timgad a diuanene kiavulu mu ku sanga o izuelu mu dimi dia Latini. O izuelu ienii: “O ku tomba, ku zóua, ku jokala ni kuelela—uene o muenhu ua kidi!” Saí diiala mukua França, mukua musoso, uambe kuila o izuelu íii “iedi kála izuelu iambote ia kambe luímbi, maji amoxi a i mona kála ndunge ia unjimu.”

O akua Loma akexile mu sota o muenhu iú mu mivu iavulu. Ku hama ia dianga, o poxolo Phaulu ua tumbula athu akexile ni ibanzelu íii: ‘Tu die-tu, tu nue-tu, o mungu tu kane kufua.’ Sumbala ene exile akua ngeleja, o akua Loma akexile mu sota ngó ku suua o ji hanji jâ, ka kexile mu banza se mukonda diahi ene akexile ku muenhu. Phaulu ua dimuna o Jikidistá ku di langa ni athu enhá, muéne uixi: “Kana kudinganala! O ku di lunga ni athu aiibha, ku bolesa o ifua iambote.”—1 Kolindo 15:32, 33.

Sumbala o athu a tungile mu mbanza ia Timgad tundé kiafu kua bhiti kiá 1.500 ja mivu, o ibanzelu ia athu ia lungu ni muenhu, iene imoxi katé lelu. Athu avulu a banza ngó mu ji vondadi jâ ja lelu. Phala ene, o ibanzelu ia akua Loma ia lungu ni muenhu, ibanzelu iambote kioso-kioso kizé. Maji o Bibidia i zuela: “O funza ia mundu iú, ki ual’iki, ki i nange kubhita.” O Bibidia i tu tendelesa ué kuila ‘oso a sota imbamba iambote mu ngongo mumu, ka landukile kiá ngó iene mu iene.’—1 Kolindo 7:31.

O iphulungunzu ia mbanza ia Timgad i bhana umbangi ua kuila o ku zediua kua kidi, ni valolo ia muenhu ki ijila mu ku kaiela o izuelu ioio a i sonekene m’ukulu ia a i sangele mu museke mu Africa ku mbandu ia Thunda. Mu veji dia kiki, o ku zediua kuijila mu kuijiia o kitendelesu kiki: “O mundu-phe u buila, ni ima iê ioso iene mu kuinda athu. Maji uoso-phe u bhanga o vondadi ia Nzambi, ió muène o muthu u nangenena.”—1 Nzuá 2:17.

O Donatismo—Ki ‘Ngeleja ia Kidi’

Iphulunguzu ia kididi mua kexile mu batizala-mu o athu mu mbanza ia Timgad

Kididi mua kexile mu batizala o athu mu mbanza ia Timgad kilondekesa o undundu ua mbanza ia “Jikidistá.”

Ku mbandu ia mbanza ia Timgad, tu sanga-mu iphulungunzu ia ngeleja ni kididi mua kexile mu batizala o athu. O iphulungunzu íii i lembalesa o athu kuila ku hama ia kauana K.K., o mbanza ia kitukile dilengelu dia akua Donatista—kibuka kia “Jikidistá” a tundile mu ngeleja ia akua Loma.

O akua Donatista ka xikinine kuila o jinguvulu ja akua Loma a di ta mu maka a ngeleja. Ene akexile mu mona o ngeleja iâ kála ‘ngeleja ia zele,’ ki i di tele mu ima ia mundu. Maji o ibhangelu iâ ki i kexile mu londekesa kiki. O akua Donatista a di tele mu maka a jinguvulu ni maka a mukuá dingi a mundu, a kuatekesa ué o idimakaji ku bhukumukina o jingana jâ ni athu akua ku bhinga o madijimu, mukonda dia kiki, a a bazela kiavulu. Sumbala akua Donatista akexile mu zuela kuila a tokala mu ‘ngeleja ia kidi,’ maji mu kidi ka tokalele kana.—Nzuá 15:19.

    Madivulu Muoso Kimbundu (2008-2025)
    Kutunda
    Kubokona
    • Kimbundu
    • Kuwanena akwenu
    • Yakuwabhela
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Ijila
    • Kikutu Kyetu
    • Definições de privacidade
    • JW.ORG
    • Kubokona
    Kuwanena akwenu