MAMANYISH MA KU BULEKEL

1 YEHOW

Diijin dya Mawej i Yehow. Diijin eedy dyumvumvwiij neey “Wiiyiiyiish.” Yehow i Mawej Mwiin bukash boos. I yiy uhangil biit byoos. Udy ni bukokesh bwa kulong byoos bidyey ukaam kulong.

Mu Ciin Ebreh, bafufuund diijin dya Mawej ni malet manaay. Mu Ciin Kanyok, malet aam mady nook: YHWH. Diijin dya Mawej didy mu mifuund ya Ciin Ebreh ya ku butambwiil bikuuk habwiih ni 7 000. Ha bulab butuutul baat bateeteel diijin dya “Yehow” eedy mu mishind yishil-shilangan. Bidibibikan bilondeshel bileebel byababw.

▸ Shap. 1, cik. 15

2 BIBL I MUFUNDISH KU ‘SPIRIT A MAWEJ’

Mwiin Bibl i Mawej, ki ukadil mudimw ni baat bwa kumufundobw. I bilong teng mudyakal taat mukuluuh wambil mwaan indiy bwa kumufundiley mukand. Mawej ulombweel baat ni spirit indiy mujilang bwa kufundobw meej mindiy. Spirit mujilang ulombweel baat mu mishind yishil-shilangan. Cileejel, wiibaleejel myand yital bu mu bilot eecy bilot, biiyiilobw kufund.

▸ Shap. 2, cik. 5

3 MAY MATAM

May matam ma mu Bibl i myand yishimat ya biin-biin yitwaatwaal dilongweesh. Twangat bileejel bibidy. 1) ‘Balund babiih bonyoony kushikat kulengel.’ (1 Biin Korent 15:33) Diiy ditam eedy dituloolongweesh neey: baat batushishikat naabw bady mwa kwiitusak bwa kulong bilong bilengel eeny bibiih. 2) “Muut wiiyiiy kwaanun teng bikunyiney.” (Kalatih 6:7) Diiy ditam eedy dituloolongweesh neey: katwiin mwa kweehuk bihet bibiih bya bilong bitut.

▸ Shap. 2, cik. 12

4 MAY MA BUPROFET

Diiy dya buprofet i mukenj walalukil kudy Mawej. Bwiin oobw bwaal bumvumvwiij misang yikwaabw lukat lwindiy, dilongweesh dya bukalang, diiy ditum eecy kulumbulwiish. Bidy mwa kwiikal misang yikwaabw mukenj umamanyish myand yiiyiiy kuhitakan mu mafuk maciiyiiy. May ma buprofet mavul ma mu Bibl maakady maman kukumban.

▸ Shap. 2, cik. 13

5 MAY MA BUPROFET MATAATAL MESIH

Yeez, i yiy ukumbajil may ma buprofet mavul ma mu Bibl mataatal mesih. Tal kazubw ka neey: “May ma buprofet mataatal Mesih.”

▸ Shap. 2, cik. 17

6 CIDY YEHOW MULONGOLOL BWA BULAB

Yehow uhangil bulab bwa bwiikal paradiz ni bwa bady bamukat bashikatoh. Cyaakadyey mulongolol kaciish cishintuluk. Mu kalung kakeeh oomw, wiiyiiy kuful myand yibiih ni wiiyiiy kwaakish baat bindiy buumy bwa mwendelel.

▸ Shap. 3, cik. 1

7 SATAAN DYABOL

Sataan i mwanjel utangil kutombokel Yehow. Bamubibikan neey Sataan, diijin dyumvumvwiij neey: “Mulwiish,” bwaal ulwiilwiish Mawej. Bamubibikan cikwaabw neey Dyabol, diijin dyumvumvwiij neey: “Mudingilanganomw wa myand,” bwaal uleeleeb myand ya makos habitaatal Mawej ni bwaal udidigomw baat.

▸ Shap. 3, cik. 4

8 BANJEL

Yehow uhangil banjel kal, hanyim ki kuhangey bulab. Bahangil banjel bwa kushikatobw mu diiwul. Kudy banjel bahit ha miliyoh 100. (Danyel 7:10) Mwanjel woos udy ni diijin dindiy ni bwindiy buumuut. Banjel bady balamat Mawej bady ni kwiihweekesh: balelek bwa bibahambil kudy baat. Banjel bakwaabw bady ni midimw yitaam yihitok ya bakwaabw. Banjel baloolong midimw yishil-shilangan, bu mudy wa kukadil Yehow mudimw kuuhal kwa kwaas indiy a bukaleng, kutwaal may mindiy, kulam ni kulombol baat bindiy ha bulab, bwa kukuumbaj malumbulwiish mindiy eecy bwa kukwanjok mudimw a kuyiij bwa kuyey kuuhal. (Misambw 34:8, NWT; Myand Yisokolweel Jah 14:6; 22:8, 9) Banjel biiyiiy kukwanjok Yeez mu diivit dya Harmakedon.​—Myand Yisokolweel Jah 16:14, 16; 19:14, 15.

▸ Shap. 3, cik. 5; Shap. 10, cik. 1

9 PEKAAT

Pekaat, i kwiiyumvw, kulang eecy i kulong bwaal kahand budy kabuy busangeej Yehow eecy bulelekangan ni lukat lwindiy. Pekaat wiitufweefweej kuleeh ni Yehow. Ki bwabiny, bwa tut kulek kulong myand yidy kayiiy imusangeej, i mwiitwaakiish mikenj ni may matam. Ku butambwiil, byoos bihangil Yehow byaakady biwaakan. Ki Adam ni Eev banoonen bwa kukufwaabeel Yehow: balongel pekaat. Naak, bajimbajil buwaakan. Baabw kununah ni kufwoobw. Bwaal Adam i mwiitusambulujil pekaat, tut byeet tunununah ni tufwaafw.

▸ Shap. 3, cik. 7; Shap. 5, cik. 3

10 HARMAKEDON

I diivit dya Mawej diiyiiy kubutul bulongolody bwa Sataan ni myand yibiih yoos.

▸ Shap. 3, cik. 13; Shap. 8, cik. 18

11 BUKALENG BWA MAWEJ

Bukaleng bwa Mawej, i mbul-matady udy Mawej mutek mu diiwul, ni Yeez i Mukaleng a Bukaleng oobw. Mu mafuk maciiyiiy, Yehow wiiyiiy kuful makab moos ku dyambulwiish dya Bukaleng oobw.

▸ Shap. 3, cik. 14

12 YEEZ KRIST

Yehow uhangil Yeez kuuhal kwa byoos. Umutumin ha bulab bwa kufwiiley baat. Kunyim kwa lufw lwindiy, Yehow umusangwiil. Leel, ukokokesh mu diiwul bu Mukaleng a bukaleng bwa Mawej.

▸ Shap. 4, cik. 2

13 DIIY DYA BUPROFET DYA MBING 70

Bibl waakady muman kuleej ciisang ciikal Mesih mwa kumweek. Waakady mwa kumweek ku bulekel bwa ciisang cya mbing 69, citangil mu muvw a 455 kuuhal kwa Yeez ni ciiyiil kuh mu muvw a 29.

I mushind kaay utudy bamanyik neey mbing eey yihwiil mu muvw a 29? Mbing 69 yitangil mu muvw a 455 kuuhal kwa Yeez, hafiikil Nehemih mu Yeruzalem bwa kwiibakulul cibunj. (Danyel 9:25; Nehemih 2:1, 5-8) Haleeleebobw bwa luming, tutatal mafuk 7. Ki mbing ya mu diiy dya buprofet eedy, kayiin ya mafuk 7. Bihehetangan ni diiy dya buprofet dya neey: “Diifuk dyumw dihitakan ni muvw.” (Kubal kwa Baat 14:34; Ezekiyeel 4:6) Byumvumvwiij neey: luming loos ludy ni mivw 7. Naak mbing 69 yineneng mivw 483 (69 x 7). Tut babal mivw 483 kutangil mu muvw a 455 kuuhal kwa Yeez, twiiyiiy kufik mu muvw a 29 (kakudyaakaloh bend muvw a ciijeng). Ki yiy muvw waakadyobw babatiz Yeez ni kwiiyey Mesih.​—Luuk 3:1, 2, 21, 22.

Diiy dya buprofet dyumw dyumw eedy dyaakady diman kuleeb bwa luming lukwaabw, bwiin kuleeb neey: mivw 7 yisakidil. Mu ciisang eecy baakady mwa kuzuh Mesih mu muvw a 33. Ni kutangil mu muvw a 36, baakady mwa kudiil baat musah mulengel a Bukaleng bwa Mawej kudy baat ba bis byoos ni kabiin teng kudy biin Yuud kaayaabw.​—Danyel 9:24-27.

▸ Shap. 4, cik. 7

14 BUSAT BUNSANT: I MAKOS

Bitendelel biloolongweesh busat bunsant, bileeleeb neey: Mawej i baat basat mu muut umw: Taat, mwaan ni spirit mujilang. Ki Bibl uloolongweesh neey: Yehow i cyakahang ni uhangil Yeez kuuhal kwa biit byoos. (Kolos 1:15, 16) Yeez kiin Mawej Mwiin bukash boos. Kanjilah kuleeboh bend neey i mweelekeen Mawej. Biin-biin, Yeez uleebel neey: “Taat i muuhitok mim.” (Jah 14:28; 1 Biin Korent 15:28) Mu Bibl kamwiish mwaak “Busat bunsant.” Busat bunsant i makos.

Spirit mujilang i bukash budy Mawej ukal naabw mudimw, bukash bukiish bumweek oobw, ki budyey ukal naabw mudimw bwa kuwaakanyey lukat lwindiy. Kabwiishoh bend muut. Biin krist ba kuuhal ‘biiwiil ni spirit mujilang.’ Ni Yehow uleebel neey: ‘Niiyiiy kwaakish muut ni muut woos spirit mujilang.’​—Myand yilongel Bapostol 2:1-4, 17.

▸ Shap. 4, cik. 12; Shap. 15, cik. 17

15 NKULUS

Bwabiny biin krist ba biin-biin kaabadyakuhambidiloh bend Mawej ni nkulus?

1.  Bitendelel bivul bya makos i bikal midimw ni nkulus kukaady mivw yivul. Mu biisang bya kal, baakady bakal nend mudimw mu bilel bya bituh bya nyeet bya lulel bya bampangan ni bwa kuhambidil biit bihangil Mawej. Mivw 300 kunyim kwa lufw lwa Yeez, biin krist kaabakadyoh bend bakal mudimw ni nkulus bwa kuhambidil Mawej. Ki Constantin fumw a biin Rom ulongel nkulus bu cimanyin cya citendelel cya biin krist. Bwabiny? Bwa kulong bwa citendelel cya biin krist cimanyikibw bikasakan. Ki nkulus kaakadyoh bend umvwangan ni Yeez Krist. Mukand kahand a biin katolik umvumvwiij neey: i basangan nkulus mu bilel byaakady baat ba kuuhal kwa Yeez kwiiyey balong ni mu bilel bikwaabw bikiish bya biin Krist.

2. ) Yeez kaakadyoh bend mufwiil ha nkulus. Mwaak wa mu ciin krek udyobw balabul neey, “nkulus” umvumvwiij neey: “Mutond mololok,” “diibay” eecy “mutond.” Bibl kahand (The Companion Bible) umvumvwiij neey: mu mifund ya ciin krek ya mu “Kuhwaan kuhyaakuhy” kamwiin bwaal buleeleej mitond yibidy yicyamakan. Nook, Yeez ufwiil ha mutond mololok.

3.  Yehow kiin mukat bwa tumuhambidil ni bifwaatul ning biit bikwaabw bu bimanyin.​—Cimwang 20:4, 5; 1 Biin Korent 10:14.

▸ Shap. 5, cik. 12

16 CIVULUKIL

Yeez utumin biiyij bindiy diiy bwa kuvulukobw lufw lwindiy. Biluvuvuluk muvw woos oow mu diifuk dya 14 suuny a biin Yuud udyobw babikan neey nisan, diifuk dyaakady biin Izaleel balong Paasak. Mu civulukil oomw, bahihitishomw mukat ni mviny: bileeleej nyeet ni mash bya Yeez. Baat biiyiiy kwiikal bakaleng haakaabumw ni Yeez mu diiwul badyady mukat ni banwaan mviny. Baat bady batakamin bwa kwiikal ni buumy bwa mwendelel ha bulab, batweetweel ni kaneemw mu Civulukil. Ki kabiin bady mukat ni kabiin banw mviny.

▸ Shap. 5, cik. 21

17 AANYIM

Mu Bibl a Tshiluba wa Nkundimuinu wa bulongolodi bupiabupia, i bakal mudimw ni mwaak “aanyim” bwa kuleej 1) muut, 2) nyam ni 3) buumy bwa muut eecy bwa nyam.

• Muut. “Ku mafuk ma Noweh, . . . Baat bakeeh, tuleeb neey aanyim muwand, biibakuudiloh ha mwanz.” (1 Pyeel 3:20, NWT) Hinaah, mwaak “aanyim” uleeleej baat: Noweh, mukaj-indiy, baan bindiy basat ni bakaj baababw.

• Nyam. Mawej uleebel ney: “Mu mwanz mwiiwul nyam yital yiiyendendel [eecy: “Aanyim yital,” dimanyish dya kuush kwa diibij, NWT] ni toony twiikal tujuuk haash tupapal tuy mwiiwul!” Mawej uhingil waaleeb ney: “Bulab buhatul nyam [eecy “aanyim yital.” Dimanyish dya kuush kwa diibij, NWT] ya mitah ni mitah: nyam ya hanj, tunyam tukeeh-tukeeh ni nyam ya cisuk ya mitah ni mitah. Bilongekel naak.”​—Kutang kwa Bwanjil 1:20, 24.

• Buumy bwa muut eeny bwa nyam. Yehow wambiil Moyiz ney: “Ing, hingomw mu Ejipit, bwaal boos baakady bakaam kukuzuh [eecy “baakady bakaam aanyim.” Dimanyish dya kuush kwa diibij, NWT] babaaman kufw.” (Cimwang 4:19) Ikeel Yeez ha bulab uleebel neey: “Nady mumun a mikook mulengel wiitaatab bwa kufwiil mikook yindiy.”​—Jah 10:11.

  Hikal muut ulong bwaal ni ‘aanyim indiy woos,’ wiibuloolong ni mucim indiy woos ni mwindiy moos. (Matewus 22:37; May Mumbulul 6:5) Bibl uleeleeb cikwaabw bwa muut mufw eeny bwa cital bu “aanyim” mufw.​—Kubal kwa Baat 6:6; Tusumw 23:2; Yeshaay 56:11; Hakayih 2:13.

▸ Shap. 6, cik. 5; Shap. 13, cik. 10; Shap. 15, cik. 17

18 SPIRIT

Mu Bibl a Nkundimuinu wa bulongolodi bupiabupia, mwaak a mu ciin ebreh ni mu ciin krek udyobw balabul neey “spirit” uleeleej biit bivul. Ki uleeleej teng ciit cidy kaaciiy cimweek, bu mudy luheeh, muhuuy a buumy wa muut eecy wa nyam. Mwaak oow, udy mwa kuleej cikwaabw banjel eecy spirit mujilang, i bwiin kuleeb neey: bukash budy Mawej ukal naabw mudimw. Bibl kiish ulongweesh neey: hady muut ufw, kudy cituh cya nyeet cishashaal ni buumy.​—Cimwang 35:21; Misambw 104:29; Matewus 12:43, NWT; Luuk 11:13.

▸ Shap. 6, cik. 5; Shap. 15, cik. 17

19 NGEN

Ngen i cibat-bat cyaakady habwiih ni Yeruzalem, mwaakadyobw boosh bucyafw. Kakwiin bwaal buleeleej neey, mu ciisang cya Yeez, baakady bakengesh eecy boosh nyam ni baat bikal ni buumy mu cibat-bat. Ngen kiish cyaab cikiish cimweek cidyobw bakengeshil baat baakady bafw ni bibooshomw buyiil. Haleebel Yeez neey, baat bakwaabw biiyiiy kwiibumb mu ngen, waakady ukaam kuleeb neey, biiyiiy kwiibabutul.​—Matewus 5:22; 10:28, NWT.

▸ Shap. 7, cik. 20

20 DIISAMBIL DYA TAAT IITUT

I diisambil dya cileejel dilongweeshel Yeez biiyij bindiy bwa kulombobw. Yeez imwiitulongweesh bwa kulomb nook:

• “Diijin diibuh dijilang bidimanyik kudy boos”

  Tuloolomb bwa Yehow aful makos moos madyobw banyang naam diijin dindiy eecy buseeb budy naabw diijin eedy. Tuloolomb cikwaabw neey baat boos bady mu diiwul ni bady ha bulab bakish diijin dya Mawej buneemat.

• “Bukaleng bwiibuh bwiiy”

  Tusasambil bwa Bukaleng bwa Mawej bubutul bulongolody bwa sataan, bwa bulombol baat ni bwaalabul bulab bwa bushaal paradiz.

• “Biwudy mukat biibilong ha bulab.”

  Tuloolomb bwa neey, bidy Mawej mulongolol bilongek ha bulab. Mawej i mukat neey baat bamukokooyel bikal bawaakan ni bashikat buyiil mu paradiz. Ki cyaakadyey mukat hangiley baat.

▸ Shap. 8, cik. 2

21 CYA KUKUUL NACY BAAT

Yehow utwaadil cya kukuul nacy baat bwa kwiibakuuloh ku pekaat ni ku lufw. Cya kukuul nacy baat cyaakady buseeb bwa kufut bwa kukuul baat bwa bahetulul buumy buwaakan bwaakady Adam mujimbaj ni kulongolol bulund bwaakady bunyanguk hakacy ha baat ni Yehow. Mawej utumin Yeez ha bulab bwa kufwiiley bamulong a pekaat. Baat boos bady ni mushind wa kuhet buumy bwa mwendelel ni kwiiy bawaakan, bwaal Yeez waakady mwiibafwiil.

▸ Shap. 8, cik. 21; Shap. 9, cik. 13

22 MUVW A 1914 UDY NI BUSEEB BUVUL?

Diiy dya buprofet ditusasangan mu Danyel shapitil 4, dileeleej neey: Mawej waakady ni bwa kuteek Bukaleng mu muvw a 1914.

Diiy dya buprofet: Yehow uloteshel mukaleng Nabukodonosor cilot cya buprofet cya mutond mutam waakadyobw batah. Baakady bajingidij cinshinj cindiy ni cyaamw cya fer ni cya bronz bwa kaay cyasas ‘mund mwa biisang mwandamuteket.’ Ki, hanyim ha ciisang eecy, cyaakady mwa kubadik.​—Danyel 4:1, 10-16.

Cidy diiy dya ciprofet eedy dyumvwiij: Mutond oow uleeleej bukokesh bwa Mawej. Mukacy mwa mivw yivul, Yehow ukadil mudimw ni bakaleng ba mu Yeruzalem bwa kukokeshobw cis cya Izaleel. (1 Cifuk 29:23) Ki bakaleng aab kaabakadyoh bend bashaal ni lulamat kudy Mawej ni kukokesh kwaababw kwaakady kwiiman. Babutwiil Yeruzalem mu muvw a 607 kuuhal kwa Yeez. I muvw waakady ‘biisang mwandamuteket’ bitang. (2 Bakaleng 25:1, 8-10; Ezekiyeel 21:25-27) Haleebel Yeez bwa Yeruzalem ney: “Baat bakiish bamanyik Mawej biiyiiy kudyaatakany Yeruzalem teng ni mwaah mafuk maababw.” Waakady uleeb bwa “biisang mwandamuteket.” (Luuk 21:24, NWT) Hikeel Yeez ha bulab, “biisang mwandamuteket” kabyaakady byanj kuh. Yehow ulayiil bwa kuteek mukaleng ku bulekel kwa “biisang mwandamuteket.” Bukokesh bwa Makaleng muhyaamuhy oow, Yeez, bwiiyiiy kutwaadil baat ba Mawej musangal muvul wa mwendelel ha bulab.​—Luuk 1:30-33.

Kuneng kwa “biisang mwandamuteket”: “Biisang mwandamuteket” i bineng mivw 2 520. Tut babal mivw 2 520 kutangil mu muvw a 607 kuuhal kwa Yeez Krist, tufifik mu muvw a 1914 (kakwiish muvw a cijeng). Ki yiy muvw waakady Yehow muteek Yeez Mukaleng a Bukaleng bwa Mawej mu diiwul.

I mushind kaay utudy bamanyik neey “biisang mwandamuteket” i bineng mivw 2 520? Bibl uleeleeb neey: Biisang mwandamuteket ni cituh bidy ni mafuk 1 260. (Myand Yisokolweel Jah 12:6, 14) Nook, “biisang mwandamuteket,” bidy ni mafuk 1 260 misang yibidy, bwiin kuleeb neey: mafuk 2 520. Mafuk 2 520 maloolong mivw 2 520 bilondeshel diiy dya buprofet dya neey: “Diifuk dimw bwa muvw umw.”​—Kubal kwa Baat 14:34; Ezekiyeel 4:6, NWT.

▸ Shap. 8, cik. 23

23 MISHEL MUKULUUH A BANJEL

Bibl uleeleeb bwa Mukuluuh a Banjel teng waakaabumw, udyobw babikan neey: Mishel.​—Danyel 12:1; Yuud 9.

Mishel i mukuluuh a basalaay ba mu diiwul, balong ni banjel balulamat. Myand Yisokolweel Jah 12:7 uleeleeb neey: “Mishel ni baawaakutum bindiy balwiishil Drakoh [. . .] ni bindiy baawaakutum.” Mukand a Myand Yisokolweel Jah uleeleeb cikwaabw neey Yeez i mukuluuh a Basalay ba Mawej. Naak, Mishel i diijin dikwaabw dya Yeez.​—Myand Yisokolweel Jah 19:14-16.

▸ Shap. 8, cik. 12

24 MAFUK MA KU BULEKEL

Cyambil eecy cileeleej ciisang cya kuuhal kwa kubutulobw bulongolody bwa Sataan kudy Bukaleng bwa Mawej. Bibl uleebel kal neey: myand ya buseeb yiiyiiy kulongek ha bulab mu ciisang cya ku bulekel. Byambil bikwaabw bu mudy: “Ciisang cya bulekel cya biit byoos eeby” ni “kwiiy kwa Mwaan a Muut” bileeleej teng ciisang cyumw-cyumw eecy. (Matewus 24:3, 27, 37) “Mafuk ma ku bulekel” matangil mu muvw a 1 914, hatekelobw Bukaleng bwa Mawej mu diiwul, miiyiiy mah ku Harmakedon, habutulobw bulongolody bwa Sataan.​—2 Timoteh 3:1; 2 Pyeel 3:3.

▸ Shap. 9, cik. 5

25 KUSANGUK

Hady Mawej usangul muut waakady mufw, umwaakakish cikwaabw buumy, ki citubibikan neey kusanguk. Bibl uleeleeb bwa kusanguk kwa baat citeem. Elih, Elizeh, Yeez, Pyeel ni Pool basangwiil baat. Balongel bishim eeby bwaal Mawej wiibaheel bukokesh bwa kwiibilong. Yehow i mulay bwa kusangul “baat bawaakan” ni “bakiish bawaakan.” (Myand yilongel Bapostol 24:15, NWT) Bibl uleeleeb cikwaabw bwa kusanguk bwa kuy mu diiwul. Baat bakwaabw bady Mawej munoonoh biiyiiy kusanguk bwa kwiikal ni Yeez mu diiwul.—Jah 5:28, 29; 11:25; Filipw 3:11; Myand Yisokolweel Jah 20:5, 6.

▸ Shap. 9, cik. 13

26 MYAND YA MIIDIM

Myand ya bademoh eecy myand ya miidim i cilel cibiih cya kutet kwiisamb ni spirit yibiih, buludy-ludy eecy kuhicil kudy muut mukwaabw. Bu muloj, ngang. Baat baloolong myand ya miidim, baloolong nook bwaal bitaatabiij malongweesh ma makos ma neey spirit ya baat yitutungunuk ni kwiikal ni buumy hadyobw bafw ni biiy bakish ba bukash buvul. Bademoh basasak cikwaabw baat bwa kukufwaabeel Mawej. Kubuk mu kutal mu mitot, lubuk, majimbw, kuhak kwa mang, buloj, biitabitab bwa mooy, makash ma miidim, byoos eeby i myand ya bademoh. Biit bivul bu mudy: kutuut diikas dilengel, mikand, bibij-bij, film, misambw yileeleeb myand ya bademoh, ning bifwaatul bileeleej myand ya majimbw eecy ya bademoh, bikal bu mazab eecy kabiy ni buhund. Bilel bivul bya myand ya ha madil bu mudy: milambw ya bafw, baloolong hatulul, musangal a diifuk difwiil muut, kukosolangan kasak, bajujuk haash ha lufw. Misang yivul, baat bady bakat kukal mudimw ni bukash bwa bademoh banwaan biit bya luleng.—Kalatih 5:20; Myand Yisokolweel Jah 21:8.

▸ Shap. 10, cik. 10; Shap. 16, cik. 4

27 BUFUMW BWA YEHOW

Yehow i Mawej mwiin bukash boos. I yiy uhangil biit byoos bya ha bulab ni bya mu diiwul. (Myand Yisokolweel Jah 15:3) Yiy ki mwiin byoos ni mwiikal ni bufumw, eecy bukokesh boos bwa kukokesh biit bindiy. (Misambw 24:1; Yeshaay 40:21-23; Myand yisokolweel Jah 4:11) I muh ciit cyoos cidyey muhang mukenj. Yehow udy cikwaabw ni bukokesh bwa kuteek baat bakwaabw bwa kwiikalobw bakaleng. Tutwaat nyam ku mikon bufumw bwa Mawej ha kumukat ni kumukooyel.​—1 Cifuk 29:11.

▸ Shap. 11, cik. 10

28 KUZOKOL KWA DIIFW

Mwaan-mukaj uzozokol diifw uzuzuh mwaan udy mund mwindiy. Kabwiin bwaal bwiiloolongekel kayaabw eecy budy nyeet yindiy yilong. Kutang teng diib didy mwaan-mukaj wiimit, Mwaan udy mund kiin teng cituh cya nyeet ya maam indiy: i muut mukwaabw ha bul.

▸ Shap. 13, cik. 5

29 KUMB MUUT MASH

I mushind udy ba mingang bakal nend mudimw ni kihacil ka kumb mash mu nyeet ya muut eecy i ciit cyumw cya ku bituh bitam binaay biloolong mash, bidy mwaakwiikal mash miibuh kayeeb, mash malamin cyaab kahand eecy mash ma muut mukwaabw. Bituh binaay biloolong mash: plasmah, globil yisunz, globil yitook ni plaket.

▸ Shap. 13, cik. 13

30 KUNYOOK

Mu Bibl, cyambil cya neey “kunyook” kakwiin teng kuleej neey i kwaakish muut diinyook waakweeh. Hadyobw bitunyook, bitubebel, bituloolongweesh ni bituhihingish mu njil. Hady Yehow unyook muut, kiin umunyok ni cinj eeny ni cizuj. (Tusumw 4:1, 2) Yehow i cileejel cilengel menmen kudy balel. Diinyook didy Yehow utwaal i dilengel menmen kudy muut wiidikakat. (Tusumw 12:1) Yehow i mukat baat bindiy ni wiibaloolongweesh. Wiibaloolongweesh bwa kwiibabel habitaatal kutal kwaababw kubiih kwa myand ni kwiibalongweesh bwa kulang ni kulong myand mu mushind umusasangeej. Bwa balel, kunyook mwaan, i kumwambulwiish bwa kumvw bwabiny bikaam iikal ukooyel. I byaakaabumw bwa kumulongweesh bwa akat Yehow ni Bibl, diiy dindiy, ni kumwambulwiish bwa kumvweey may matam ma mu Bibl.

▸ Shap. 14, cik. 13

31 BADEMOH

Bademoh i spirit yiibiih yikiish yimweek yikal ni bukash buvul buhit baat. Bademoh i banjel babiih. Biiyiil babiih hakufwaabeelobw Mawej. (Kutang kwa Bwanjil 6:2; Yuud 6) Biiyiil balwiish ba Mawej ni kwiisangishobw kudy Sataan bwa kutombokelobw Yehow.​—May Mumbulul 32:17; Luuk 8:30; Myand yilongel Bapostol 16:16; Jak 2:19.

▸ Shap. 16, cik. 4