MUTWE WA PA NKUPIKO
Byo Mwafwainwa Kuyuka pa Bikola bya ku Bongo
Mwanamukazhi wa jizhina ja Claudia ye bataaine na kikola kya ku bongo kilengela muntu kwinyengaika ne kupatauka waambile’mba: “Naakaminwe bingi. Mambo kechi kyapeela kuchinchika myendeleko ne mukeyu wiya na mambo a kwikala na kino kikola ne.”
Ba Mark bamwata wa ba Claudia baambile’mba: “Papichile kimye kyabaya bingi pa kubatu amba nswe amba bakazhi bami bebataana na kino kikola. Nangwa byonkabyo, nayukile kuba’mba nafwainwa kuta maana pa kukwasha bakazhi bami.”
INGE anweba nangwa mutemwe wenu bamutaana na kikola kya ku bongo, mwakonsha kumvwa byepi? Kishinka ke kya kuba’mba kikola kya ku bongo bakonsha kwikibuka. Twayai twisambe pa bintu bimo byo mwafwainwa kuyuka pa bikola bya ku bongo.a
Bishinka pa Bikola bya ku Bongo
Kipamo kitala pa bumi ne butuntulu bwa mubiji, kya World Health Organization (WHO), kyashimuna’mba: “Bikola bya ku bongo bikatazha bantu bavula bingi kuzhokoloka ntanda yonse, kabiji bileta makatazho avula ku balongo ne batemwe babo. Kabiji ponse paji bantu bana, muntu umo pe abo ukekalapo na kikola kya ku bongo pa kimye kimo mu bwikalo bwanji. Kupopomenwa kwalemeka bantu bavula bingi mwaya ntanda. Kikola kya ku bongo kilengela muntu kuvulañana mu ndangulukilo ne kumona bintu byabulako, ne kikola kilengela muntu kwinyengaika ne kupatauka nabyo bilemeka bantu bavula bingi. . . Nangwa kya kuba’mba bantu bavula bakolwa bino bikola bya ku bongo, bamo kechi bayuka ne, bakwabo kechi bebikako kubukwa ne, kabiji bantu batwajijila kulengulula bantu baji na bino bikola.”
Kipamo kya WHO kyanungapo amba bantu baji na bikola bya ku bongo kechi baya ku bipatela ne, mambo a kuchina kwibaseka ku bantu.
Kipamo kikwasha bantu baji na bikola bya ku bongo mu America, kitelwa’mba National Alliance on Mental Illness kyaamba’mba nangwa kya kuba bikola bya ku bongo byavula bibukwa, bino mu kyalo kya America, kukila pa kichika kya bakulumpe ne kichika kya banyike baji na myaka ya kusemwa 8 kufika ku 15 baji na bino bikola kechi bayile ku kipatela mwaka wapwa ne.
Kuyuka Biji Bikola bya ku Bongo
Nanchi bikola bya ku bongo byo bika? Bashayuka bamba’mba bikola bya ku bongo ke bikola bilengela muntu kubula kulanguluka bulongo, kwinyengaika ne kupatauka, ne kuba bintu byabula kufwainwa. Bilengela muntu kukankalwa kwisamba bulongo na bakwabo nangwa kwingila mingilo ya pa juba pa juba.
Bikola bya ku bongo kechi biiya na mambo a kuba’mba muntu uji na bukooke nangwa na byubilo byatama ne
Byubilo bimwesha’mba muntu uji na bino bikola byapusana pusana kwesakana na biji muntu mwine ne kikola kyo aji nakyo. Bantu bonsetu bakonsha kwikala na bino bikola, kubikapotu ne bafunda ne banonshi. Bikola bya ku bongo kechi biiya na mambo a kuba’mba muntu uji na bukooke nangwa na byubilo byatama ne. Inge bebapa muchi wafwainwa, bantu baji na bino bikola bakonsha kubukwa ne kwikala bwikalo bwalumbuluka.
Kubuka Bikola bya ku Bongo
Bashayuka ba michi bakonsha kubuka bikola bya ku bongo. Kyanema ke kuya ku shayuka wabanda mu mwingilo wa kubuka bino bikola pa kuba’mba apime bulongo ne kuyuka mutundu wa kikola kibena kukolwa muntu.
Nangwa byonkabyo, bantu baji na bikola bya ku bongo bakonshatu kubukwa inge batambula muchi wafwainwa. Kuba bino kwavwangamo kukasuluka kwisamba na bantu pa kikola kyo baji nakyo. Kabiji bafwainwa kwisamba na bashayuka ba bino bikola bakonsha kwibakwasha kuyuka bulongo mutundu wa kikola kyo baji nakyo, bya kushinda makatazho amo ne kwibatundaika kubula kuleka kutoma muchi ye babena kwibapa. Kimye kyo babena kwisamba na bashayuka, mulongo wabo nangwa mulunda nabo wafwainwa kutanwapo kabiji wafwainwa kwibatekeneshanga ne kwibatundaika.
Kuyuka bulongo biji kikola kyabo ne kulondela mikambizho ifuma ku bashayuka ba bikola bya ku bongo kwakwasha bantu bavula kufunda bya kuba na kino kikola. Ba Mark batongolwa peulupo baambile’mba: “Bakazhi bami saka bakyangye kwibakwata na kino kikola, kechi twayukile byavula pa biji bikola bya ku bongo ne. Bino twafunda bya kuba na makatazho eya na mambo a kino kikola ne kuyuka bya kwikala. Twamwenamo bingi mu bukwasho bwitupa bashayuka ba michi kubikapotu ne balongo ne balunda netu.”
Kyanema ke kuya ku shayuka wabanda mu mwingilo wa kubuka bino bikola pa kuba’mba apime bulongo ne kuyuka mutundu wa kikola kibena kukolwa muntu
Ba Claudia nabo baswa kuba’mba: “Kimye kyatendekele kino kikola kyonji nakyo, naumvwanga nobe kafwako kyo nakonsha kuba ne. Nangwa kya kuba kikola kyami kitulengela atweba bonse babiji kubula kuba bintu bimo, bino, twafunda bya kushinda mikiika imo. Kikwabo kinkwashako ke kulondela bimbuula badokota ne bashayuka ba michi, kwibikako kumvwañana na bantu ne kubula kuvuzha bya kuba pa kimye kimo.”
Kwikala na Bulunda Bwawama na Lesa Kwanema Bingi
Baibolo kechi ufunjisha’mba kwikala na bulunda bwawama na Lesa kwakonsha kubuka bikola ne. Nangwa byonkabyo, bisemi byavula kuzhokoloka ntanda byataana lutekenesho mu Baibolo ne byo afunjisha. Lutekenesho lumo luji mu Baibolo ke lwa kuba’mba Mulenga wetu uji kwipi na boba “balajika michima” ne boba “baji na bulanda.”—Salamo 34:18.
Nangwa kya kuba’mba Baibolo kechi buku wa michi ya bikola ne, uji na mafunde akonsha kwitukwasha kuchinchika makatazho a mu bwikalo. Kabiji Baibolo witupa mulaye wa bwikalo bwawama kulutwe kimye pano pa ntanda kyo pakabula bikola ne misongo. Mambo a Lesa etulaya’mba: “Pa kyokya kimye, meso a bampofu akalaba, ne matwi a bashinka matwi akashinkuka. Pa kyokya kimye, bantu balemana bakakilauka nobe balupaala, ne bakamaama bakabijika na lusekelo.”—Isaya 35:5, 6.
a Mu kino kibaba, byambo bya kuba’mba “bikola bya ku bongo” bibena kulumbulula bikola bilengela muntu kukonya, kuvulañana, kwinyengaika ne kupatauka.
b Labainga! kechi ubulañana muchi nangwa jishinda ja kubukilwamo ne. Bena Kilishitu bafwainwa kushiinwa’mba jishinda jo basala ja kubukilwamo kechi jibena kulala mafunde a mu Baibolo ne.
c Monai mutwe wa kuba’mba “Bijikila—Mashinda a Kukepesheshamo Bijikila,” mu Labainga! wa July-August 2014.