Bintu Bitubuula Baibolo

Nanchi jiulu ne ntanda byajingako kala nyi?

Pa Ntendekelo 1:1 paamba’mba: “Mu ntendekelo Lesa walengele jiulu ne ntanda.”

Mwaka wa 1950 saka akyangye kufika, bashayuka ba bya sayansi bavula baswile’mba jiulu ne ntanda byalengelwetu. Kabiji bishinka bikwabo byasoloka katataka byalengela bashayuka ba bya sayasi kushiinwa’mba kine jiulu ne ntanda paji wibilengele.

Nanchi kala ntanda yamwekanga byepi?

Pa Ntendekelo 1:2, 9 paamba’mba ntanda byo yalengelwe “kechi pajingapo kintu nangwa kimo ne, pajingatu pavulañana” pakumbenetu mema.

Bashayuka ba bya sayansi baswa byaamba Baibolo. Ba Patrick Shih bafunda pa bilengwa byumi baamba’mba pano pa ntanda patanshitu kechi pajinga mwela ye tupema ne, kabiji kafwapo kintu nangwa kimo kyajingapo ne. Buku waamba pa tubangabanga waamba’mba: “Bishinka byo bataana katataka byamwesha’mba kala pano pa ntanda pakumbenetu mema kabiji kechi pajingapo mpunzha pabujile mema ne.”

Pano ino ntanda yaalukile byepi mu kuya kwa kimye?

Pa Ntendekelo 1:3-5 pamwesha’mba kyeya byo kyasamine mwiulu, kechi kyafikile pano pa ntanda ne. Onkao mambo, byo papichile kimye juba ne ñondo po po byamwekele pano pa ntanda.—Ntendekelo 1:14-18.

Ba Smithsonian Environmental Research Center baambile’mba pano pa ntanda pakishiletu kyeya kyashishipela. Kabiji baambile’mba: “Kamfwa wakumbene pano pa ntanda ponse.” Kepo palutwe kacheche, “uno kamfwa watendekele kuzhimañana ne jiulu jakengulukile ne kumweka kifufya.”

Mu ñanyi ndonda bintu mo byaishijile pano pa ntanda?

Pa Ntendekelo 1:20-27 paamba’mba Lesa watendekejilepo kulenga masabi, bañonyi, banyama kepo palondejile bantu. Bashayuka ba bya sayansi baswa kuba’mba jisabi jo jajinga jitanshi kulengwa, paiya banyama kepo balengele ne muntu.

Ñanyi Bintu Byabula Kwambapo Baibolo?

Bantu bamo bamba’mba byaamba Baibolo byapusana bingi na bishinka byataana bashayuka ba bya sayansi. Bamba bino na mambo a kubula kumvwisha bishinka bine byaambapo Baibolo.

Baibolo kechi waambapo mu kushinkamika’mba ino ntanda yaikalako myaka 6,000 ne. Pakuba Baibolo waamba’mba “mu ntendekelo” balengele jiulu ne ntanda. (Ntendekelo 1:1) Baibolo kechi washinkamika myaka yapitapo ne.

Baibolo kechi waamba’mba Lesa walengele bintu byonse biji pano pa ntanda mu moba 6 ne. Baibolo waingijisha kyambo kya kuba’mba “juba” kulumbulula kimye kyabaya bingi. Kabiji mu Ntendekelo kitango 1 baamba pa kulengwa kwa bintu byonse ne kimye kyo byalengejilwengapo. Akino kyamwekele mu kimye kyatelwa’mba “juba Yehobaa Lesa jo alengele ntanda ne jiulu.” (Ntendekelo 2:4) Onkao mambo, “moba” 6 Lesa o alengejilemo ntanda ne byonse byumi bijipo ke myaka yavula bingi.

Baibolo waamba’mba bilengwa byonse kechi byaluka pa kupitapo moba ne. Buku wa Ntendekelo waamba’mba Lesa walengele banyama “monka mwayila mitundu yabo.” (Ntendekelo 1:24, 25) Kyambo kya kuba’mba “mitundu” ke ñambilo iji mu Baibolo kechi mu bya sayansi ne. Bino kilumbulula bilengwa byapusana pusana. Onkao mambo, “mutundu” umo wa bintu mwakonsha kuvwangwa bilengwa byapusana pusana. Aino nnembelo ya kuba’mba “mitundu” yakonsha kulengela muntu kulanguluka’mba kintu kyakonsha kwaluka mu kilengwa kikwabo pa kupitapo kimye.

Mwalangulukapo’mba ka?

Byonkatu byo twaambapo peulupo, Baibolo walumbulula byalengelwe jiulu ne ntanda mu jishinda japeela bingi, byo yamwekelenga ne bintu byo byaishileko. Nanchi Baibolo kechi waamba kine pa mwine walengele bino byonse nenyi? Buku wa Encyclopædia Britannica waamba’mba: “Kuji wakila bulume bwa bantu walengele byumi byonse ne bashayuka ba bya sayansi nabo baswa kuba’mba kine kuji walengele bintu.”b