KITANGO 15

‘Kukosesha Bipwilo’

Bamingilo benda bengila mwingilo wa kukosesha lwitabilo lwa ba mu bipwilo

Lufunjisho lwaimena pa Byubilo 15:36–16:5

1-3. (a) Paulo wasajile ñanyi wa kwenda nanji, kabiji wajinga byepi? (b) Ñanyi bintu byo tusakufunda mu kino kitango?

BYO bapichilenga mu mizhi, mpunzha yavujile mabwe, mutumwa Paulo watajile bingi nsongwalume ye ayilenga nanji ne kulanguluka pa byo akapitamo. Uno nsongwalume jizhina janji wajinga Timoti. Timoti wamwekelenga kwikala nsongwalume wakosa kabiji kyamweka wanangijilenga myaka ya kusemwa 20. Luno lwendo lwibafikizhe kwalepa bingi, kabiji juba byo jalembele, baendele museke walepa bingi kufuma ku Lisitila ne Ikonyuma. Ñanyi bintu byo bafwainwe kupitamo? Paulo wayukile bikamumwekela kulutwe, mambo kino kyo kyajinga kimye kya bubiji kya lwendo lwanji lwa bumishonale. Wayukile’mba bakapita mu makatazho avula bingi. Pano Timoti wakonsheshe kuchinchika byepi ano makatazho?

² Paulo waketekejile bingi Timoti, kampe kukilatu ne uno nsongwalume wipelwile byo e ketekejile aye mwine. Bintu byo bapichilemo byalengejile Paulo kushiinwa amba wafwainwa kwikala na wa kwenda nanji wakishinka. Paulo wayukile’mba bamingilo benda bafwainwe kwikala na mukoyo ne kumvwañana pa kwingila mwingilo wakufwakesha bipwilo ne kwibikosesha. Mambo ka Paulo o alangulukijile bino? Kampe walangulukile bino na mambo a byo apusenejilemo na Banabasa.

³ Mu kino kitango, tusakufundamo mashinda awama a kupwishishamo makatazho umvwe twapusenamo. Kabiji tusakufunda ne ene mambo Paulo o asajijile Timoti kwikala wa kwenda nanji ne kuyuka mwingilo wanema wingila bakalama ba mwanzo lelo jino.

“Pano twayai tubwele na kupempula balongo” (Byu. 15:36)

4. Ñanyi kintu kyakebeshe kuba Paulo pa lwendo lwanji lwa bubiji lwa bumishonale?

⁴ Mu kitango kyafumako twafunjile pa balongo bana, Paulo, Banabasa, Yudasa ne Silasa byo bakoseshe kipwilo kya mu Antioka kimye kyo bebatumine ku jibumba jitangijila kuya na kwamba pa mambo a mukanda. Ñanyi kintu kikwabo Paulo kyo aubile? Waambijile Banabasa kuba’mba bayile pamo pa lwendo lukwabo amba: “Pano twayai tubwele na kupempula balongo mu mizhi yonse mo twasapwijile mambo a Yehoba, ne kumona byo baji.” (Byu. 15:36) Paulo kechi waambilengatu pa kufwakesha aba baalukile kwikala bena Kilishitu ne. Buku wa Byubilo waamba pa ene mambo Paulo o ayijile pa lwendo lwa bubiji lwa bumishonale. Kintu kitanshi kyamulengejile kuya ke kupana mizhilo yafumine ku jibumba jitangijila. (Byu. 16:4) Kya bubiji, byo ajinga kalama wenda, Paulo wakebeshe bingi kukosesha bipwilo ne kwibikwasha kukosa mu lwitabilo. (Loma 1:11, 12) Jibumba ja Bakamonyi ba kwa Yehoba lelo jino jilondela byepi byaubanga batumwa?

5. Ñanyi mingilo imo ingila bakalama ba mwanzo?

⁵ Lelo jino, Kilishitu ubena kutangijila kipwilo kyanji kupichila mu kwingijisha Jibumba Jitangijila ja Bakamonyi ba kwa Yehoba. Jino jibumba ja banabalume bakishinka bashingwa jitangijila ne kutundaika bipwilo mwaya ntanda kupichila mu kwingijisha makalata, mabuku alumbulula Baibolo apa intaneti ne o ba pulinta, kunengezha kupwila ne mashindatu akwabo a kwisambilamo. Jibumba Jitangijila jeseka bingi kuyuka bibena kwingila bipwilo byonse. Onkao mambo, Jibumba Jitangijila jingijisha bakalama ba mwanzo. Jino jibumba jatongola bakulumpe mu bipwilo bafikilamo mwaya ntanda kwikala bakalama ba mwanzo.

6, 7. Banabasa waubilepo byepi pa byamwambijile Paulo?

⁶ Bakalama ba mwanzo lelo jino bateshako bingi muchima kukwasha yense wa mu kipwilo ne kutundaika bipwilo byonse byo bafwakesha. Boba byepi bino? Boba bino kupichila mu kulondela byaubanga bena Kilishitu batanshi nabiji Paulo. Watundaikile kalama mukwabo amba: “Sapwilanga mambo a Lesa; wiasapwilenga na mukoyo mu bimye byawama ne byakatazha; wibalengulule, wibakajipile ne kwibafunda mu butekanye ne na busendwe bwa kufunjisha. . . . Ingilanga mwingilo wa busapwishi.”—2 Timo. 4:2, 5.

⁷ Kwesakana na bino byambo, kalama wa mwanzo pamo na mukazhanji umvwe wasongola, bengijila pamo na basapwishi mu mwingilo wa mu bujimi mu mbaji yapusana pusana. Bano baji mu mwanzo bengila na mukoyo mwingilo wa kusapwila kabiji bayuka bingi kufunjisha. Abino ke byubilo byawama bingi bikwasha jitanga. (Loma 12:11; 2 Timo. 2:15) Aba baji mu mwanzo bayukanyikilwa mu kwipana ne butemwe bwabo. Bepana kwingijila bakwabo mu bimye byakatazha ne mu mapunzha akatazha. (Fili. 2:3, 4) Kabiji bakalama ba mwanzo batundaika, bafunjisha ne kukosesha bipwilo byo bamba majashi aimena pa Baibolo. Bonse ba mu kipwilo bamwenamo bingi byo balondela byubilo bya bano bakalama mwanzo ne lwitabilo lwabo.—Hebe. 13:7.

“Pabuukile Mapata Akatampe” (Byu. 15:37-41)

8. Ñanyi kintu kyalengejile Paulo ne Banabasa kupusenamo?

⁸ Banabasa waswile byamwambijile Paulo kuya na “kupempula balongo.”(Byu 15:36) Bano bonse babiji baingijile bingi bulongo mu mwingilo wa kwenda kabiji bonse bayukile mapunzha ne bantu bo bafwakashishenga. (Byu. 13:2–14:28) Onkao mambo, kyayijilemo kukwatankena pamo kuya na kwingila uno mwingilo. Pano bino, bapusenejilemo. Kinembelo kya Byubilo 15:37 kyaamba’mba: “Banabasa wakebeshe bingi kusenda Yoano, watelwanga’mba Mako.” Bino Banabasa kechi waambiletu nobe mulanguluko ne, aye “wakebeshe bingi” kuyila pamo mu mwingilo wa bumishonale na mulongo wanji aye Mako.

9. Ñanyi kintu kyafuminemo mu mapata ajinga pakachi ka kwa Paulo ne Banabasa?

⁹ Paulo wakaine. Mambo ka o akanyijile? Jishimikila jaamba’mba: “Paulo kechi wakebele amba baye nanji [Mako] ne, mambo wibashile byo bajinga ku Pamifilya kabiji kechi wayile nabo mu uno mwingilo ne.” (Byu. 15:38) Mako wayile ne Paulo ne Banabasa pa lwendo lwabo lutanshi lwa bumishonale, pano bino wabwelelemo. (Byu. 12:25; 13:13) Byo bakijinga ku Pamifilya, Mako wabwelele kwabo ku Yelusalema. Baibolo kechi waambapo ene mambo o abwelejilemo ne, bino mutumwa Paulo wamwene amba kintu kyaubile Mako kechi kyawamine ne. Kyamweka Paulo wamuzhinaukilenga.

10. To what did the disagreement between Paul and Barnabas lead, and with what result?

¹⁰ Nangwa byonkabyo, Banabasa wakoselepotu amba Mako baye nanji. Pakuba Paulo naye wakainetu nsalansala. Kinembelo kya Byubilo 15:39 kyaamba’mba: “Ponkapotu pabukile mapata akatampe, kya kuba baabenejilemo ne kwabenamo.” Banabasa wayile ne Mako mu bwato kwabo ku jikuji ja Kipilusa. Paulo naye waubile kyo akebelenga. Jishimikila jaamba’mba: “Paulo wasajile Silasa ne kufumako balongo byo bamulombejileko kuba’mba Yehoba amubile lusa lukatampe.” (Byu. 15:40) Bano babiji bayile ‘mu Silya ne Kilikya saka bakosesha bipwilo.’—Byu. 15:41.

11. Ñanyi byubilo byo twafwainwa kwikala nabyo byakonsha kwitulengela kubula kutwajijila kupusenamo na bakwetu ne boba betuzhingijisha?

¹¹ Jino jishimikila jitukwasha kuyuka amba bimye bimo tulubankanya na mambo a kuba twibandengamambo. Paulo ne Banabasa bebatongwele kwikala bakwimenako jibumba jitangijila. Kyamweka palutwe kacheche Paulo naye waikele mu jino jonka jibumba. Paulo ne Banabasa baubijile bintu mwayijile bumbulwakulumbuluka bwabo. Nanchi batwajijile kwabenamo nyi? Nangwa kya kuba Paulo ne Banabasa balubankenye na mambo a bundengamambo, bepelwile bingi ne kwikala na muchima wa Kilishitu. Kabiji bamwesheshe muchima wa bwanabwankazhi ne kwilekelako mambo. (Efi. 4:1-3) Palutwe kacheche, Paulo ne Mako bakwatankene ne kwingijila pamo mingilo ya Lesa ikwabo.a—Kolo. 4:10.

12. Ñanyi byubilo byafwainwa kwikala na bakalama lelo jino byajingapo na Paulo ne Banabasa?

¹² Paulo ne Banabasa byo bezhingijile kechi kibena kulumbulula amba byo byo baubanga kimye kyonse ne. Banabasa wajinga na muchima wa butemwe ne bumpanyi, kino kyo kyalengejile ne batumwa kubula kumutela jizhina janji ja Yosefwa, bamutelanga’mba Banabasa kulumbulula’mba “Mwana wa Lutekenesho.”(Byu 4:36) Paulo naye wajinga na muchima wa kifyele ne kukoka muchima. (1 Tesa. 2:7, 8) Bena Kilishitu bonse bakalama kuvwangakotu ne bakalama ba mwanzo bafwainwa kutwajijila kulondela byajinga Paulo ne Banabasa kumwesha kwipelula ne kunemeka bakwabo bakulumpe mu kipwilo ne jitanga jonse ne kwibamwesha kifyele pa kwingila nabo.—1 Pe. 5:2, 3.

“Bamutakaikanga Bingi” (Byu. 16:1-3)

13, 14. (a) Timoti wajinga ñanyi, kabiji ñanyi kimye Paulo kyo amonañene nanji? (b) Ñanyi kintu kyalengejile Paulo kuta muchima Timoti? (c) Timoti bamupele ñanyi mwingilo?

¹³ Pa lwendo lwanji lwa bubiji lwa bumishonale, Paulo wayile ku kibunji kya Loma mu Ngalatiya mwajinga bipwilo bimo. Palutwe kacheche “Paulo wafikile mu Delebe ne mu Lisitila.” Jishimikila jaamba’mba: “Kabiji mwajinga ne mwana wa bwanga umo wa jizhina ja Timoti, wajinga na inanji Muyudea waitabijile, bino shanji wajinga Mungiliki.”—Byu. 16:1.b

¹⁴ Kyamweka Paulo wamonañene na kisemi kya kwa Timoti kimyetu kitanshi kyo ayile ko baikalanga kampe mu mwaka wa 47 C.E. Byo papichile myaka ibiji nangwa isatu, Paulo byo abweleleko ja bubiji watele bingi muchima nsongwalume Timoti. Mambo ka? Mambo Timoti “bamutakaikanga bingi. . . . bulongo ku balongo.” Timoti kechi bamutemenwetu ku balongo ba mu kipwilo mo ajinga ne, bino byubilo byanji byawama byayukanyikilwe ne mu bipwilo bikwabo. Jishimikila jilumbulula amba balongo ba mu Lisitila ne Ikonyuma palepele makilomita 30 nabo bamutelelenga bingi bulongo. (Byu. 16:2) Na lutangijilo lwa mupashi wazhila, bakulumpe mu kipwilo batongwele Timoti kwingila mwingilo wanema wakwingijila pamo na Paulo ne Silasa mu mwingilo wa kwenda.—Byu. 16:3.

15, 16. Ñanyi kintu kyalengejile Timoti kutelwanga bulongo?

¹⁵ Ñanyi kintu kyalengejile Timoti kutelwanga bulongo saka akijitu mwanyike? Nanchi kujimuka ko kwamulengejile nyi, mwekelo nyi, inyi maana anji a kisemwa? Bantu batemwa bingi umvwe muntu uji na bino bintu. Mambo nangwatu ngauzhi Samwela wajimbaikilwe na mambo a mwekelo. Pano bino Yehoba wamwambijile’mba: “Muntu byo amona kechi byo bimona Lesa ne, mambo muntu umonatu pangye ya mubiji, pakuba Yehoba utala mu muchima” (1 Sam. 16:7) Timoti wajinga na byubilo byawama byamulengejile kutelwa bulongo ku balongo banji bena Kilishitu, kechi maana a kisemwa ne.

¹⁶ Byo papichile myaka, mutumwa Paulo waambilepo pa byubilo bimo bya bwina Kilishitu byajinga ne Timoti. Paulo walumbulwile muchima wawama wajinga ne Timoti, kwipana ne butemwe, ne byo ateshangako muchima kwingila mingilo ya Lesa. (Fili. 2:20-22) Kabiji Timoti wayukanyikilwe amba wajinga na lwitabilo “lwabula bujimbijimbi.”—2 Timo. 1:5.

17. Banyike bakonsha kulondela byepi byajinga Timoti?

¹⁷ Ano moba banyike bavula babena kulondela byajinga Timoti kupichila mu kwikala na byubilo bya Lesa. Nangwatu byo bakiji banyike, kwikala na bino byubilo kwibalenga kutelwa bulongo kwi Yehoba ne bantu banji. (Mana 22:1; 1 Timo. 4:15) Bamwesha lwitabilo lwabula bujimbijimbi kabiji bakana kwikala na muchima wa bukakongolo mutoma kubiji. (Sala. 26:4) Onkao mambo, banyike bavula byonka byajinga Timoti nabo bakonsha kwingila mwingilo wanema bingi mu kipwilo. Banyike ba uno mutundu batundaika bonse batemwa Yehoba umvwe bafikilamo kwikala basapwishi ba mambo awama, kwipana kwi Yehoba ne kubatizhiwa.

“Byakoselenga mu Lwitabilo” (Byu. 16:4, 5)

18. (a) Ñanyi mingilo yaingijile bamingilo benda Paulo ne Timoti? (b) Bipwilo byamwenejilemo ka?

¹⁸ Paulo ne Timoti baingijile pamo myaka yavula. Byo bajinga bamingilo benda baingijilenga mingilo yapusana pusana mu kwimenako jibumba jitangijila. Baibolo washimuna’mba: “Byo bapichilenga mu mizhi, bapainenga mizhilo yafumine ku batumwa ne bakulumpe mu kipwilo bajinga mu Yelusalema kuba amba beilamenga.” (Byu. 16:4) Kabiji bipwilo byalondejile lutangijilo lwafumine ku batumwa ne bakulumpe mu kipwilo bajinga mu Yelusalema. Na mambo a kukookela luno lutangijilo, “bipwilo byakoselenga mu lwitabilo ne bantu baitabijile bavujijilengako pa juba pa juba.”—Byu. 16:5.

19, 20. Mambo ka bena Kilishitu o bafwainwa kukokela ‘babena kwibatangijila’?

¹⁹ Bakamonyi ba kwa Yehoba lelo jino, nabo babena kumwenamo bingi kupichila mu kulondela lutangijilo lufuma ku ‘babena kwibatangijila.’ (Hebe. 13:17) Byo kiji kuba’mba bintu pano pa ntanda bibena kwaluka,kyanema bingi bena Kilishitu kulondela lutangijilo ne mikambizho ifuma ku “kalume wakishinka kabiji wa maana.” (Mat. 24:45; 1 Ko. 7:29-31) Umvwe twauba bino, tukazhikijilwa kubula kufuma mu bukine kabiji kiketukwasha kwifumyako ku biko bya pano pa ntanda.—Yako. 1:27.

²⁰ Bakalama bena Kilishitu ba mu ano moba kuvwangakotu ne Jibumba Jitangijila bambulwakulumbuluka byonkatu byajinga Paulo, Banabasa, Mako ne bakwabotu bakulumpe mu kipwilo batanshi bashingilwe. (Loma 5:12; Yako. 3:2) Pano bino, Jibumba Jitangijila jaketekelwa bingi na mambo a kulondela bulongo byaamba Mambo a Lesa ne byaubanga batumwa. (2 Timo. 1:13, 14) Kino kyalengela bipwilo kutundaikwa ne kukosa mu lwitabilo.

TIMOTI WAINGIJILE “MU KUTWALA PALUTWE MAMBO AWAMA”

Mutumwa Paulo wanemekele bingi Timoti mo baingijilanga. Panyuma ya kwingila nanji pa myaka 11, Paulo wanembele pe Timoti amba: “Kechi njipo na muntu mukwabo wa kwimutumina uji na muchima nobe aye ukateshako muchima ku bijikila byenu ne. . . Anweba mwayuka byo elumbulwile mwine byonka byuba mwana uji na shanji, aye waingijile ne amiwa mu kutwala palutwe mambo awama.” (Fili. 2:20, 22) Timoti wipaine kutundaika mwingilo wa kusapwila kabiji kino kyalengejile kumutemwa kwi Paulo ne kwikala muntu ye twafwainwa kulondela lelo jino.

Timoti byo ajinga na shanji Mungiliki ne inanji Muyudea, kyamweka wakomejile mu Lisitila. Bainanji Timoti ba Yunisa ne bankambo yanji ba Loisa batatwile kumufunjisha Binembelo saka ajitu lukeke. (Byu. 16:1, 3; 2 Timo. 1:5; 3:14, 15) Byo aikelenga nabo, Timoti waitabijile kimye kitanshi Paulo kyo ebafwakashijile.

Paulo byo abweleleko saka papita ne myaka, Timoti wajinga na myaka kukilako pa 20 kabiji “bamutakaikanga bingi Timoti ku balongo ba mu Lisitila ne mu Ikonyuma.” (Byu. 16:2) Mupashi wa Lesa waawile “bungauzhi” pa uno nsongwalume kabiji Paulo ne bakulumpe mu kipwilo bafuukwilepo kupa Timoti mingilo. (1 Timo. 1:18; 4:14; 2 Timo. 1:6) Timoti waingijilenga pamo ne Paulo mu mwingilo wa bumishonale. Washile bainanji ne bankambo yanji, kabiji pa kuba’mba Bayudea bo akafwakeshanga bakabule kunyinyitanga, wayile ku mukanda.—Byu. 16:3.

Timoti wafwakashijile mapunzha avula bingi. Patanshi wasapwijilenga pamo na Paulo ne Silasa mu Filipai, mu Beliya wajinga pamo na Silasa kabiji mu Tesalonika wajingatu bunke. Byo asambakene jikwabo ne Paulo mu Kolinda, Timoti wabujile Paulo sawakya wawama pa butemwe ne bukishinka bwamwesheshenga bena Tesalonika nangwa kya kuba bapichilenga mu bya malwa. (Byu. 16:6–17:14; 1 Tesa. 3:2-6) Paulo byo atambwijile sawakya watama kufuma ku Kolinda saka aji mu Efisesa, waambijile Timoti kubwela ku Kolinda. (1 Ko. 4:17) Kabiji palutwe kacheche, Paulo watumine Timoti ne Elasatusa ku Makedonya. Paulo wanembejile nkalata bena Loma saka aji ku Kolinda na Timoti. (Byu. 19:22; Loma 16:21) Ano o mapunzha amo Timoti o ayileko na kusapwila mambo awama.

Kyamweka Timoti wakankazhaminenga kwingila mwingilo ye bamupele, mambo Paulo wamutundaikile’mba: “Kange uleke muntu nangwa umo akulengulule na mambo a bwanyike bobe ne.” (1 Timo. 4:12) Paulo watumine Timoti kuya na kukwasha kipwilo kyajinga na makatazho ne kumwambila’mba: “Wibakambizhe bamo baleke kufunjisha mafunjisho angi.” (1 Timo. 1:3) Kabiji Paulo wapele Timoti luusa lwa kutongola bakalama ne bankwasho mu bipwilo.—1 Timo. 5:22.

Byubilo byawama byajinga ne Timoti byo byamulengejile kumutemwa kwi Paulo. Binembelo byaamba’mba uno nsongwalume baumvwañananga bingi, wajinga wakishinka kabiji Paulo wamutemenwe bingi nobe mwana wa kwisemena. Paulo wanembele’mba umuvuluka bingi Timoti, utonga kumonañana nanji ne kumulombelako. Byonka biji nsemi wa butemwe, Paulo naye wabujile Timoti bya kuba pa “kukolwakolwa” kampe na mambo a munda mwanji.—1 Timo. 5:23; 2 Timo. 1:3, 4.

Kimye Paulo kyo bamukashile mu Loma, Timoti wajinga nanji. Pa kimye kimo, Timoti naye wachinchikile makatazho a mu kaleya. (File. 1; Hebe. 13:23) Butemwe bwajinga pakachi ka kwa Paulo ne Timoti bwamwekele kimye Paulo kyo aambile’mba wajinga pepi kufwa, kabiji waambijile Timoti amba: “Upelawizhe kwiya kuno ko nji.” (2 Timo. 4:6-9) Binembelo kechi byaambapo amba Timoti wapelawizhe kuya na kumona Paulo ne.

MAKO WAINGIJILE MINGILO YAVULA

Mambo Awama a kwa Mako amwesha amba aba bakwachile Yesu bakebelenga ne kukwata “nsongwalume umo” waposomokele ne “kunyema matakotu.” (Mako 14:51, 52) Byo kiji kuba’mba Mako wayukanyikwa ne kuba’mba Yoano Mako ye yenka waambapo pa jino jishimikila, kyamweka uno nsongwalume ye nembi. Umvwe kya kuba Mako ye nembi, ko kuba’mba wamumwenepo Yesu.

Byo papichile myaka nobe 11, kimye Heloda Agilipa kyo amanyikilenga bena Kilishitu ba mu kipwilo kya mu Yelusalema, “jibumba jicheche” jakonkene mu nzubo ya kwa Maliya inanja Mako na kulomba. Ku ino nzubo ko kwayile ne mutumwa Petelo kimye kyo bamulupwile mu kaleya mu jishinda ja kukumya. (Byu. 12:12) Onkao mambo, kyamweka Mako wakomejile mu nzubo yo baingijishanga kwikelamo na kupwila kwa bwina Kilishitu. Mako wayukile bulongo baana ba bwanga batanshi ba kwa Yesu kabiji bamutundaikilenga bingi.

Mako waingijile na bakalama bavula ba mu bipwilo bitanshi bya bwina Kilishitu. Mwingilo mutanshi wajinga wa kwingijila pamo na mulongo wanji aye Banabasa ne mutumwa Paulo byo bebatumine kuya ku Antioka wa ku Silya. (Byu. 12:25) Paulo ne Banabasa byo bayile pa lwendo lwabo lutanshi lwa bumishonale, Mako naye wayile nabo, patanshi bayile ku Kipilusa apa bino bakafika ne ku Asha Maina. Kuno Mako ko ko abwelejilemo ku Yelusalema kabiji kechi twayuka kyamulengejile kubwelamo ne. (Byu. 13:4, 13) Panyuma ya mapata ajinga pakachi ka kwa Banabasa ne Paulo pa mambo a kwa Mako, byonka byaamba Byubilo kitango 15, Mako ne Banabasa batwajijile kwingila mwingilo wabo wa bumishonale mu Kipilusa.—Byu. 15:36-39.

Pa kuba’mba Mako ne Paulo batwajijile kwingijila pamo mu Loma, bafwainwa bapwishishe lukatazho lwabo mu 60 C.E. nangwa 61 C.E. Paulo byo bamukashile mu kaleya mu Loma, wanembejile kipwilo kya mu Kolose amba: “Alisatakusa kaili mukwetu wimwimuna, ne Mako naye wimwimuna, yenka mulongo wa kwa Banabasa (yenka ye bemukambizhe’mba mwafwainwa kumutambwila umvwe waiya ko muji).” (Kolo. 4:10) Onkao mambo, Paulo wafuukwilepo kutuma Yoano Mako kufuma ku Loma kuya ku Kolose na kumwimenako.

Kampe pakachi ka 62 ne 64 C.E., Mako waingijilenga pamo na mutumwa Petelo mu Babilona. Byonka byo twafunjile mu Kitango 10 kya uno buku, bano bonse babiji bakwatankene bingi, mambo Petelo watelele uno nsongwalume amba “mwanami Mako.”—1 Pe. 5:13.

Kyamweka mu 65 C.E., mutumwa Paulo byo bamukashile ja bubiji mu Loma, wanembejile mukwabo mo baingijilanga aye Timoti wajinga mu Efisesa amba: “Ukeye ne Mako mambo aye unkwasha bingi mu mwingilo.” (2 Timo. 4:11) Ponkapotu Mako waswile ne kuya ku Loma kufuma ku Efisesa. Kino kyo kyalengejile kuba’mba bamutemwe kwi Banabasa, Paulo ne Petelo.

Mwingilo mukatampe waingijile Mako wajinga wa kunemba jishimikila ja Mambo Awama na lutangijilo lwa mupashi wa Yehoba. Bantu bavula bayuka’mba Mako waingijishe byambo byamubujile mutumwa Petelo. Bishinka bimwesha’mba kino byo byo kyajinga, mambo jishimikila ja kwa Mako muji ne byambo byo aumvwine kwi Petelo washinkilwepo. Kyamweka Mako wanembejile Mambo Awama mu Loma, kechi ku Babilona ko ajinga ne Petelo ne. Mako waingijishe byambo byavula bya Kilatini ne kutuntulula byambo bya Kihebelu byakonsheshe kukatazha bantu babujile Bayudea kwibikwatakanya. Onkao mambo, kino kyamwesha’mba Mako wanembejile bino byambo bantu ba mu bisaka bikwabo.

a Monai kakitenguluzha ka kuba’mba “Mako Waingijile Mingilo Yavula,” pa jipa 118.

b Monai kakitenguluzha ka kuba’mba “Timoti Waingijile ‘mu Kutwala Palutwe Mambo Awama,’ ” pa jipa 121.