KITANGO 21
“Amiwa Nabinga ku Mashi a Bantu Bonse”
Kizaku kya kwa Paulo mu mwingilo ne lujimuno lo apaine ku bakulumpe mu kipwilo
Lufunjisho lwaimena pa Byubilo 20:1-38
1-3. (a) Ambai kintu kyamwekele kimye kyasangwilwe Yutikusa. (b) Ñanyi kintu kyaubile Paulo, kabiji kino kimwesha ka pe aye?
PAULO bamubungile ku bantu bavula byo bajinga mu kibamba kya peulu mu Toloasa. Waambile kimye kyabaya ku balongo. Waambile kufikatu ne pakachi ka bufuku, mambo jo jajinga juba japeleleko kwikala nabo. Mu kibamba mwajinga malampi acheche alengejile kuba’mba mwikale kyeselela kabiji mwaubileko ne bwishibwishi. Nsongwalume umo aye Yutikusa waikele pa kipenze, walaajile kimye Paulo kyo afunjishenga. Kabiji uno nsongwalume waponene panshi kufuma pa kibamba kya busatu kya peulu.
2 Luka byo ajinga shayuka wa michi, kyamweka ye walupukile bukiji na kumona uno nsongwalume. Byo afikile wamutaine wafwa. Kabiji Yutikusa “bamushikwile saka afwa.” (Byu. 20:9) Kepo Paulo aubile kya kukumya. Wafukamine ne kukumbata uno nsongwalume ne kwambila jibumba amba: “Kilekai kuwowakana, mambo ukiji mumi.” Paulo wasangwile Yutikusa.—Byu. 20:10.
3 Akya kyamwekele, kyamwesheshe bulume bwa mupashi wazhila wa Lesa. Paulo kechi ye walengejile’mba Yutikusa afwe ne. Pano bino, kechi wakebele’mba lufu lwa uno nsongwalume lulengele bantu kufumyako maana ku byo aambilenga nangwa kwibatuntwisha ne. Paulo byo asangwile Yutikusa, wasangajikile kipwilo ne kwikitundaika kutwajijila kwingila mwingilo. Kino kimwesha patoka kuba’mba Paulo watele muchima ne ku bwikalo bwa bakwabo. Abino bituvululamo byambo byo aambile bya kuba’mba: “Amiwa nabinga ku mashi a bantu bonse.” (Byu. 20:26) Pano twayai twisambe pa byo twakonsha kufunjilako ku byaubile Paulo.
“Wayile ku Makedonya” (Byu. 20:1, 2)
4. Ñanyi lukatazho lwapichilemo Paulo?
4 Twisambile mu kitango kyafumako kuba’mba Paulo wapichile mu lukatazho. Busapwishi bwanji mu Efisesa bwalengejile kiwowo. Basendwe ba siliva bajiilanga mu kupopwela Atemisa, nabo bevwangile mu kino kiwowo. Buku wa Byubilo 20:1 washimuna’mba: “Kiwowo byo kyapwile, Paulo waichile baana ba bwanga kabiji byo ebatundaika ne kwibashajikapo, wayile ku Makedonya.”
5, 6. (a) Myaka inga Paulo yo aikele ku Makedonya, kabiji ñanyi kintu kyo aubijile balongo byo ajinga kokwa? (b) Muchima wa mutundu ka Paulo ye amwesheshe bakwabo ba mu lwitabilo?
5 Paulo byo ayilenga ku Makedonya, wayile ku kiito kya Toloasa ne kwikalako kimye kicheche. Kabiji waketekejile kuba’mba Titusa wajinga mu Kolinda ukeya na kumutana ku Makedonya. (2 Ko. 2:12, 13) Paulo byo ayukile’mba Titusa kechi ukeya ne, wayile ku Makedonya na kwikalako mwaka umo nangwa kukilapo na “kutundaika bajingamo na byambo byavula,.”a (Byu. 20:2) Kepo Titusa akataine Paulo ku Makedonya ne kumubula sawakya wawama pa mambo a bena Kolinda byo baubile pa nkalata itanshi yo ebatumijile. (2 Ko. 7:5-7) Kino kyalengejile Paulo kwibanembela nkalata ikwabo itelwa’mba Kolinda wa Bubiji.
6 Luka waingijishe kyambo kya kuba’mba “kutundaika” kulumbulula ene mambo Paulo o ayijile na kupempula balongo ku Efisesa ne ku Makedonya. Kino kyambo kyamwesha muchima wajinga ne Paulo ku bakwabo ba mu lwitabilo. Kupusanako na Bafaliseo balengululanga bantu, Paulo wamonanga bantu bajinga nobe mikooko kwikala bakwabo bamwingilo. (Yoa. 7:47-49; 1 Ko. 3:9) Paulo wamweshanga uno muchima ne kimye kyo ebajimunangako.—2 Ko. 2:4.
7. Bakalama bena Kilishitu bakonsha kulondela byepi byaubanga Paulo?
7 Lelo jino, bakulumpe mu kipwilo ne bakalama ba mwanzo bebikako kulondela byaubanga Paulo. Nangwatu umvwe babena kujimunañanako, bemena pa kukosesha bakwabo. Bakalama bafwainwa kumwesha muchima wawama pa kutundaika bakwabo, kechi kwibalengulula ne. Kalama wa mwanzo umo wabanda mu mwanzo waambile’mba: “Balongo ne banyenga yetu bavula bakeba bingi kuba byawama, pano bino bakankalwa na mambo a kulefulwa, moyo ne kulanguluka’mba kechi bakonsha kuba byawama ne.” Bakalama bakosesha bakwabo ba mu lwitabilo.—Hebe. 12:12, 13.
“Bamumvwañenejile” (Byu. 20:3, 4)
8, 9. (a) Ñanyi kintu kyalengejile Paulo kubula kuya ku Silya? (b) Mambo ka Bayudea o bamulamijile mfika Paulo?
8 Paulo byo afumine ku Makedonya wayile ku Kolinda.b Byo aikeleko bañondo basatu, wakebeshe bingi kuya ku Kenkelea ko akakanjijile bwato kuya ku Silya. Kufuma kokwa wayile ku Yelusalema na kupana mali a kukwasha balongo.c (Byu. 24:17; Loma 15:25, 26) Pano bino, Paulo wapimpwile milanguluko yanji. Buku wa Byubilo 20:3 washimuna’mba: “Bayudea bamumvwañenejile.”
9 Bayudea bamulamijile mfika Paulo, mambo balangulukilenga’mba wasenduka mu lwitabilo. Mu mwingilo wanji walengejile mukulumpe wa nshinagoga mu Kolinda aye Kilishipusa kwaluluka. (Byu. 18:7, 8; 1 Ko. 1:14) Pa kimye kikwabo, Bayudea mu Kolinda balobejile Paulo kwi Galio mukulumpe wa kyalo mu Akaya. Pano bino, Galio wibapalañenyeko bonse ku kipona kya kuchibilapo mambo, kino kintu kyo aubile kyazhingijishe bingi balwanyi ba kwa Paulo. (Byu. 18:12-17) Bayudea bajinga mu Kolinda, kyamweka bayukile nangwa kampe balangulukilenga’mba Paulo usakukaya na bwato kufuma ku Kenkelea kuba’mba bakamwipaye. Ñanyi kintu kyaubile Paulo?
10. Nanchi Paulo byo afumine ku Kenkelea kibena kulumbulula’mba wajinga na moyo nyi? Lumbululai.
10 Paulo byo akebelenga kwizhikijila ne pa kuba’mba babule kumwangata mali o atwajilenga, wafumine ku Kenkelea ne kupita jishinda ja ku Makedonya. Kwenda panshi kwakonsheshe kumubika mu kizumba. Jishinda jo aingijishe, jo japitangamo ne bangivi. Nangwatu mu maotela kechi mwawamishetu ne. Nangwa byonkabyo, Paulo wasajilepo kuya panshi ne kukatana boba bayile na bwato ku Kenkelea. Pano bino, kechi wayilenga bunke ne. Wayijile pamo na balunda nanji mu mwingilo wa bumishonale, Alisatakusa, Ngayusa, Sekundusa, Sopetela, Timoti, Tolofimusa ne Tikikusa.—Byu. 20:3, 4.
11. Bena Kilishitu lelo jino boba byepi pa kwizhikijila, kabiji ñanyi kintu kyaubile Yesu kyo tufunjilako?
11 Byonkatu byajinga Paulo, ne bena Kilishitu lelo jino nabo bamonapo mashinda amo a kwizhikijilamo bene kimye kyo baji mu mwingilo. Mu mapunzha amo, bakonsha kwenda mu mabumba kampe babiji babiji mu kifulo kya kwingila bunke. Nanchi bena Kilishitu bezhikijila mu kimye kya bya malwa nyi? Bena Kilishitu bayuka’mba bakapita mu makatazho. (Yoa. 15:20; 2 Timo. 3:12) Pano bino, abo kechi betwezhatu mu makatazho ne. Akimonai byaubile Yesu. Pa kimye kimo, balwanyi bajinga mu Yelusalema byo batolawilenga mabwe amba bamwase, “Yesu wafyamine ne kulupukamo mu nzubo ya Lesa.” (Yoa. 8:59) Byo ayukile’mba Bayudea babena kukeba kumwipaya, “Yesu kechi wapitañenenga patoka mu Bayudea ne, bino wafumineko ne kuya mu nyaunda yajinga kwipi na kiselebwa.” (Yoa. 11:54) Yesu wamonangapo mashinda a kwizhikijilamo kikulutu kechi azhilulwilenga kyaswa muchima Lesa ne. Ne bena Kilishitu lelo jino nabo bamonapo mashinda amo a kwizhikijilamo.—Mat. 10:16.
“Batemenwe Bingi” (Byu. 20:5-12)
12, 13. (a) Lusanguko lwa kwa Yutikusa lwalengejile kipwilo kwikala byepi? (b) Ñanyi luketekelo lwa mu Baibolo lutekenesha boba bafwisha balongo babo?
12 Paulo ne balunda nanji bayijile pamo ne kupita mu Makedonya kabiji bapalañenejilemo. Palutwe kacheche, bakasambakenejile mu Toloasa.d Jishimikila jaamba’mba: ‘Twafikile ko bajinga mu Toloasa pa moba atanu.’e (Byu. 20:6) Kuno Paulo ko ko asangwile nsongwalume aye Yutikusa byonka byo twisamba mu kino kyonka kitango. Balongo batemenwe bingi byo bamwene mulunda nabo aye Yutikusa waikala ke mumi. Byonkatu jishimikila byo jaamba, balongo “batemenwe bingi.”—Byu. 20:12.
13 Bya kukumya byamwekele kechi bimweka lelo jino ne. Pano bino, aba bafwisha balongo babo “batemwa bingi” kuteleka mu byaamba Baibolo pa mambo a lusanguko. (Yoa. 5:28, 29) Yukai kino amba: Na mambo a kuba’mba Yutikusa wajinga ndengamambo, wafwile jibiji. (Loma 6:23) Aba bo bakasangula mu ntanda ipya ya Lesa bakekala myaka ne myaka. Kabiji aba bakasangulwa ne kulamina pamo ne Yesu mwiulu, bakavwala mubiji ubula kufwa. (1 Ko. 15:51-53) Bena Kilishitu lelo jino, bashingwa nangwa “mikooko ikwabo” nabo “batemwa bingi.”—Yoa. 10:16.
“Patoka, ne ku Nzubo ku Nzubo” (Byu. 20:13-24)
14. Ñanyi bintu Paulo byo abujile bakulumpe mu kipwilo kya mu Efisesa byo asambakene nabo mu Miletusa?
14 Paulo ne bantu bo ajinga nabo bafumine ku Toloasa kuya ku Asosa, kepo bakafikile ku Mitilene, Kiosa, Samosa ne ku Miletusa. Paulo wakebeshe bingi kuya bukiji bukiji ku Yelusalema pa juba ja Kijiilo kya Pentekosita. Byo ayile ku Yelusalema pa juba ja Pentekosita kyamwesheshe ene mambo Paulo o asajijile muntu umo kuba’mba aye ku Efisesa pa luno lwendo. Wakebeshe bingi kumonañana na bakulumpe mu kipwilo kya mu Efisesa, onkao mambo wibambijile’mba bakasambakane mu Miletusa. (Byu. 20:13-17) Byo bafikile, Paulo wibambijile’mba: “Mwayukishatu bulongo byo naikelenga nenu kufumatu juba jitanshi jo naishile mu kibunji kya Asha,saka ñingijila Nkambo na muchima wa kwipelula, na mipolo ne na meseko amfikijile na mambo a kumpingila ku Bayudea,kabiji kechi nalekele kwimubuula bintu byanema nangwa kuleka kwimufunjisha patoka ne ku nzubo ku nzubo ne.Bino nebashimwijile bulongo Bayudea ne Bangiliki kuba’mba bafwainwa kulapila ne kwalulukila kwi Lesa ne kwitabila mwi Nkambo yetu Yesu.”—Byu. 20:18-21.
15. Ñanyi buwame buji mu mwingilo wa kusapwila ku nzubo ku nzubo?
15 Lelo jino, kuji mashinda avula bingi a kusapwilamo mambo awama ku bantu. Byonka byaubanga Paulo, ne atweba twibikako bingi kuya kutanwa bantu, nabiji ku biteshenyi bya masakya, mu mikwakwa mupita bantu bavula nangwa mu bisankanyi. Kusapwila ku nzubo ku nzubo, javula jo jishinda jingijisha Bakamonyi ba kwa Yehoba. Mambo ka kusapwila ku nzubo ku nzubo o kwawamina? Kwawama mambo kulengela bantu bavula kuteleka ku mambo a Bufumu, kabiji jino jishinda jimwesha’mba Lesa kechi uji na misalululo ne. Kabiji kino kilengela kukwasha bantu baji na michima yakishinka pa muntu pa muntu. Kusapwila ku nzubo ku nzubo kukosesha lwitabilo lwa boba bengilako uno mwingilo ne kwibakwasha kuchinchika. Lelo jino, kusapwila kuyukanyikisha mukoyo uji na bena Kilishitu ba kine wa ‘kufunjisha patoka, ne ku nzubo ku nzubo.’
16, 17. Paulo wachinchikile byepi, kabiji bena Kilishitu lelo jino balondela byepi byajinga Paulo?
16 Paulo walumbulwijile bakulumpe mu kipwilo kya mu Efisesa amba kechi wayukile lukatazho lo akapitamo byo akabwela ku Yelusalema ne. Wibabujile’mba: “Nangwa byonkabyo, kechi natesha muchima ku bumi bwami nobe kyo kintu kyanema ne, bino kyo mbena kukebesha ke kupwisha kikonkwanyi kyami ne mwingilo ye natambwile kwi Nkambo Yesu wa kushimuna bulongo mambo awama a lusa lukatampe lwa Lesa.” (Byu. 20:24) Paulo wakaine kuswisha kintu nangwa kimo nabiji kukolwakolwa nangwa kumumanyika kumulengela kubula kwingila mwingilo wanji.
17 Bena Kilishitu lelo jino nabo bachinchika makatazho o bapitamo. Bamo bebakanya ku makafulumende ne kwibamanyika. Pakuba bakwabo nabo babena kukolwakolwa. Bena Kilishitu banyike nabo babena kupita mu makatazho afuma ku bakwabo pa sukulu. Nangwa kya kuba babena kupita mu makatazho a uno mutundu, Bakamonyi ba kwa Yehoba bachinchika bingi byonkatu byachinchikile Paulo. Abo bafuukulapo “kushimuna bulongo mambo awama a lusa lwa Lesa.”
“Saka Mwita Muchima Anwe Bene ne Jitanga Jonse” (Byu. 20:25-38)
18. Paulo wabingile byepi ku mashi a bantu, kabiji bakulumpe mu kipwilo mu Efisesa baubilepo byepi?
18 Paulo wapaine lujimuno ku bakulumpe mu kipwilo kya mu Efisesa mu kushinkamika, kupichila mu kwibabula bintu byo apichilemo. Patanshi wibabujile’mba kino kyo kimye kyapeleleko kyo bamumwene. Kepo aambile’mba: “Amiwa nabinga ku mashi a bantu bonse, mambo kechi nabujile kwimubula kyaswa muchima wa Lesa ku bantu ne.” Pano bakulumpe mu kipwilo kya mu Efisesa balondejile byepi byaubanga Paulo ne kubinga ku mashi a bantu? Wibabujile’mba: “Saka mwita muchima anwe bene ne jitanga jonse, mupashi wazhila jo emutongwejilepo bukalama kuba’mba mufungenga kipwilo kya Lesa kyo apotele na mashi a Mwananji.” (Byu. 20:26-28) Paulo wibajimwine’mba bantu baji nobe “misuka ikaji” bakatwela ne kongola mikooko kabiji “bakafunjishanga mafunjisho aluwankana kukeba kongola baana ba bwanga amba bebalondelenga.” Ñanyi kintu kyaubile bakulumpe mu kipwilo? Paulo wibajimwineko amba: “Labainga ne kunkenkenta kabiji vulukai amba pa myaka isatu, bufuku ne mute, kechi nalekele kwimutundaika na mipolo anweba pa muntu pa muntu ne.”—Byu. 20:29-31.
19. Bantu basendukile byepi mu lwitabilo mu myaka kitota kitanshi, kabiji kulutwe na lwendo mwafumine ka?
19 “Misuka ikaji” yasolokele ku mpelo ya myaka kitota kitanshi. Mu mwaka wa 98 C.E., mutumwa Yoano wanembele’mba: “Ne luno balengulula Kilishitu bavula bamweka kala; . . . Bano bantu bafumine mwi atweba, bino kechi bajinga betu ne; mambo umvwe bajinga betu inge batwajijila kwikala ne atweba.” (1 Yoa. 2:18, 19) Mu myaka kitota kya busatu, bantu basendukile mu lwitabilo balengele jibumba ja bantangi ba mu bupopweshi bwa Kilishitendomu kabiji mu myaka kitota kya buna, Mfumu aye Constantine watelele jino jibumba ja bongozhi amba najo ja “Bwina Kilishitu.” Na mambo a kulondela bintu bya buntunshi ne kwibepekezha amba “bena Kilishitu,” bantangi ba mu bupopweshi ‘bafunjisha mafunjisho aluwankana.’ Bintu byafumine mu bano basendukile mu lwitabilo byo bibena kusoloka ne mu mafunjisho ne bisho bya mu Kilishitendomu.
20, 21. Paulo wamwesheshe byepi muchima wa kwipana, kabiji bakulumpe mu kipwilo lelo jino bakonsha kumwesha byepi uno muchima?
20 Jishinda Paulo jo alamijilengamo mikooko japusene bingi na ja bantangi bakebelenga kumwenamo mu mikooko yabo. Aye wiingijilanga mwine pa kuba’mba amonenga mwa kwikwashisha kukila kukatazha kipwilo. Kechi waingijilanga bakwabo ba mu lwitabilo na mambo a kukeba kunonka ne. Paulo wasashijile bakulumpe mu kipwilo mu Efisesa kwikala na muchima wa kwipana. Wibambijile’mba: “Mwafwainwa kukwasha boba babula kukosa kabiji mwafwainwa kuvulukanga byambo bya Nkambo Yesu byo aambile’mba: ‘Mu kupana mufuma lusekelo lukatampe kukila mu kutambula ”—Byu. 20:35.
21 Byonka byajinga Paulo, ne lelo jino bakulumpe mu kipwilo bamwesha muchima wa kwipana. Kupusanako na bakulumpe ba mu Kilishitendomu bengijila mikooko na mambo a kuba’mba babijilemo, aba baji na mwingilo wa “kulama kipwilo kya Lesa,” bengila uno mwingilo na muchima wa kwipana. Mu kipwilo kechi mwafwainwa kwikala bantu betota kabiji bakeba kutumbalala ne, mambo aba ‘bakeba kutakaikwa’ nangwa’mba bakeba lukumo, bakapona. (Mana 25:27) Bwitote bwakonsha kwituletelatu bumvu.—Mana 11:2.
“Bonse bajijile.”—Byu. 20:37
22. Ñanyi kintu kyalengejile Paulo kumutemwa ku bakulumpe mu kipwilo mu Efisesa?
22 Paulo byo atemenwe kya kine balongo banji nabo bamutemenwe bingi. Kimye kya kuya byo kyafikile, “bonse bajijile ne kumukumbachilamo Paulo ne kumufyompa.” (Byu. 20:37, 38) Bena Kilishitu basanta bingi ne kutemwa boba bepana kwingijila mikooko byonka byaubanga Paulo. Byo twisamba pa ñingijilo ya kwa Paulo, nanchi kechi mwaswa kuba’mba kechi witotelenga byo aambile’mba: “Amiwa nabinga ku mashi a bantu bonse” nenyi?—Byu. 20:26.
a Monai kakitenguluzha ka kuba’mba “Makalata Paulo o Anembejile ku Makedonya,” pa jino jipa.
b Kyamweka Paulo wanembejile bena Loma nkalata kimye kyo afwakashijile bena Kolinda.
c Monai kakitenguluzha ka kuba’mba “Paulo Watwajile bya Bukwasho,” pa jipa 169.
d Mu buku wa Byubilo 20:5, 6, Luka waingijishe kyambo kimwesha’mba wakasambakene Paulo ku Filipai, konka ko ashile Luka patanshi.—Byu. 16:10-17, 40.
e Pa kufuma ku Filipai baendelepo moba atanu kuya ku Toloasa. Kyamweka kwajinga kipupu kikatampe mambo patanshi baendelepo mobatu abiji.—Byu. 16:11.