Mambo a Yehoba o Omi

Bishinka Bikatampe Kufuma mu Buku wa Byambo bya Mana

MFUMU SOLOMONE wa bena Isalela ‘waambile byambo bya maana biumbi bisatu.’ (1 Bamfumu 4:32) Nanchi twibitanga bino byambo bya maana byo aambile nyi? Ee twibitanga. Buku wa mu Baibolo wa Byambo bya Mana, wapwile kunembwa mu 717 B.C.E., mwanembwa byambo bya maana bya kwa Solomone byavula bingi. Bitango bibiji byapelako byo byonka byanembelwe na banembi bakwabo. Bano bajinga ba Akula mwana Yake ne mfumu Lemwela. Nangwa byonkabyo, bamo bamba’mba, Lemwela ke jizhinatu jikwabo ja kwa Solomone.

Byambo biji mu buku wa Byambo bya Mana byanembelwa nkebelo ibiji. Ino nkebelo ke ya kuba’mba ‘bantu bayuke maana ne mafunde.’ (Byambo bya Mana 1:2) Bino byambo bitulengela kwikala na maana etukwasha kuyuka bintu bulongo ne kupwisha makatazho. Kabiji bitulengela kufunda mafunde, nangwa’mba kufunda byubilo byawama. Umvwe saka tutesha muchima ku bino byambo bya maana ne kumvwina lujimuno lujimo, byakonsha kwitufika pa muchima ne kwitulengela kwikala balusekelo.—Bahebelu 4:12.

‘WIKALE NA MAANA NE KUKWACHISHA KU MAFUNDE AMI’

(Byambo bya Mana 1:1–9:18)

Solomone waambile’mba: ‘Maana abijika mu mukwakwa nobe muntu.’ (Byambo bya Mana 1:20) Mambo ka o twafwainwa kwiomvwina byo abijika na jiwi jasansuka? Kitango 2 kyaamba pa mfweto yavula iji mu kwikala na maana. Kitango 3 kyaamba pa byo twakonsha kwikala balunda na Yehoba. Solomone wabwela waamba’mba: ‘Kitendekesho kya maana kyo kyo kino amba: Wikale na maana, kabiji uswile jimo kupana byonse byo uji nabyo mu kuba’mba wikale ke wa milangwe. Kwachisha ku mafunde ami; kechi wialeke ne.’—Byambo bya Mana 4:7, 13.

Ki ka kyakonsha kwitukwasha kuchinuzhuka mashinda atama a ino ntanda? Kitango 5 kya Byambo bya Mana kyakumbula amba: Ikalai na maana a kupima bintu, ne kuyuka mashinda a bujimbijimbi a ino ntanda. Kabiji yukai ne bintu byatama byakonsha kufuma mu kuba byubilo byatama. Kitango kyalondelapo kitujimuna pa mambo a byubilo byakonsha kwitonawina bulunda bwetu na Yehoba. Kitango 7 kyalondolola muntu uji na byubilo byatama byo oba bintu. Mu kitango 8, maana aambiwapo mu jishinda jawama bingi. Mu kitango 9, mwaambiwa byambo byawama bingi byapelako byaamba pa bitango byonse kufuma ku 1 kufika ku 9. Bino byonse byambo bitubula byo twakonsha kukeba maana.

Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:

1:7; 9:10—Moyo wa kwakamwa Yehoba waikala byepi ‘ntendekelo ya maana’? Kwa kubula moyo wa kwakamwa Yehoba, kuba kwaikala maana ne, mambo aye ye Mulenga wa bintu byonse kabiji ye Mwine mwina Binembelo. (Loma 1:20; 2 Timoti 3:16, 17) Ye Nsulo kufuma kuyuka kwa kine. Onkao mambo, moyo wa kwakamwa Yehoba ye witulengela kuyuka bintu. Kabiji moyo wa kwakamwa Lesa yo ntendekelo ya maana mambo inge kwabula maana kuba kwaikala kuyuka bintu ne. Kabiji muntu wabula moyo wa kwakamwa Yehoba kuba waingijisha maana o aji nao kuba’mba atumbijike Mulenga ne.

5:3—Mambo ka nkende o atelelwa’mba “mwanamukazhi pite”? Byambo bya Mana 2:16, 17 byamulondolola “mwanamukazhi pite” nobe muntu ‘wavulama mulaye wa Lesa wanji.’ Muntu yense wapopwelanga balesa ba bubela nangwa aye mwine kubula kuyuka Mizhilo ya Mosesa, kubikakotu ne bankende, batelwanga’mba benyi.—Yelemiya 2:25; 3:13.

7:1, 2—Ki ka kyavwangiwa mu “byambo byami” ne mu “mikambizho yami”? Kununga pa mafunjisho a mu Baibolo, bino byavwangamo mizhilo, nangwa’mba malamuna a mu kisemi, o bengijisha bansemi kukwashishamo ba mu kisemi kyabo. Baana bafwainwa kulondela ino mizhilo ne mafunjisho a mu Binembelo o bebafunjisha ku bansemi babo.

8:30—“Sendwe mwine” ye ñanyi? Maana etela ao ene amba sendwe mwine. Mu kifulo kya kwiengijishatu amba maana byonkabyo, ano maana aingijishiwa mu bukifwanyikizho kulumbulula mwana Lesa mubeji, aye Yesu Kilishitu. Kala kene saka akyangye kusemwa panopantanda, ‘wajinga na Yehoba byo atatwile kuba byo afukwijile jimo.’ (Byambo bya Mana 8:22) Byo ajinga “sendwe mwine,” waingijilenga pamo na Shanji mu kulenga bintu byonse.—Kolose 1:15-17.

9:17—“Mema a kwiba” o aka, kabiji mambo ka kyo ‘atobela’? Byo kiji kuba’mba Baibolo wapashañanya kwilaala mu masongola amba kujitu nobe kutoma mema ekizha kyefu o batapula mu mushima, ko kuba’mba mema a kwiba emenako kwilaala mu bufyamfya. (Byambo bya Mana 5:15-17) Kino kyo kilengela kuba’mba ano mema atobale.

Lufunjisho kotuji:

1:10-14. Twafwainwa kujimuka kuchina kongolwa mu mashinda atama a bandengamambo o balayañana a kupana bunonshi.

3:3. Twafwainwa kwikala na lusa ne bukishinka ne kwibimwesha byonkatu byo twakonsha kumwesha bupela bwa munshingo. Kabiji bino byubilo byafwainwa kwikala mukachi ka muchima wetu.

4:18. Maana a ku mupashi aya na kuvula pachepache. Pa kuba’mba twikale mu kyeya, twafwainwa kutwajijila na kwikepesha ne kwikala bakimote.

5:8. Kechi twafwainwa kubanga bintu byatama ne, kikale nyimbo, bya kisangajimbwe, Intaneti, mabuku, ne magazini.

5:21. Nanchi awa watemwa Yehoba wakonsha konauna bulunda bwanji bwawama na Lesa wa kine na mambotu a bintu bya ku mubiji bya mu kakimyetu kacheche nyi? Ine! Ene mambo o twafwainwa kwikela na byubilo byawama ke a kuba’mba Yehoba umona mashinda etu kabiji witutotolwesha.

6:1-5. Mu bino byepelo muji lufunjisho lwawama bingi lwa kubula ‘kwitwika mambo,’ nangwa’mba kwitaya mu nkongole yabula kufwainwa ya kukongwelako bakwetu! Umvwe twatana kuba’mba mulanguluko ye twafukwilepo watama, twafwainwa kupelawizha ‘kusashijila mukwetu’ na mukoyo ne kweseka papelela bulume bwetu kupwisha lukatazho.

6:16-19. Bino byonse bintu bitanu na bibiji byavwangamo bubi bonse po bwapelela. Twafwainwa kwibushikwa.

6:20-24. Umvwe muntu wafunda mizhilo ya mu Baibolo kufuma ku bwanyike bwanji, wakonsha kuchinuzhuka kuba bulalelale. Bansemi kechi bafwainwa kuba mukose kufunjisha baana babo ne.

7:4. Twafwainwa kutemwa maana ne milangwe.

BYAMBO BYA MANA BYAKONSHA KWITUTANGIJILA

(Byambo bya Mana 10:1–29:27)

Byambo bya mana byashalako byaambile Solomone ke bipitu. Byo byanembwa mo byapusena, mo bipashisha kabiji ne mo byaesakena, byaamba pa mafunjisho awama bingi a kwikala na byubilo, ñambilo, ne bwikalo bwawama.

Bitango 10 kufika ku 24 byaamba pa munema wa kwikala na moyo wa kwakamwa Yehoba. Bishimpi biji mu bitango 25 kufika ku 29 bebituntulwile ku “bantu ba kwa Hezekiya, mfumu wa bena Yuda.” (Byambo bya Mana 25:1) Bino bishimpi bitufunjisha’mba twafwainwa kuketekela mwi Yehoba ne mafunjishotu akwabo anema.

Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:

10:6—“Bukapondo buzhika kanwa ka mubi” mu ñanyi jishinda? Mu jishinda ja kuba’mba ñambilo ya mulambisha yamba babi ifya bubi bwabo ne kuletelela bakwabo. Nangwa kampe na mambo a kuba’mba babi javula bebamanyika, luno lumanamo lwibamanyika bantu lwibalengela kuzhindamapo.

10:10—“Awa ukela ku meso” uletela byepi bakwabo byakatazha? “Muntu watu” kechi “wenda na byambo byaluwankana” byonkatu ne, bino ufya ne bintu byo akeba kuba kupichila mu kwingijisha mubiji, nabiji ‘kukama ku meso anji.’ (Byambo bya Mana 6:12, 13) Buno bujimbijimbi bwakonsha kumanyika bingi yewa muntu ye balukuka.

10:29—‘Jishinda ja Yehoba’ jo ji ka? Kechi jibena kulumbulula jishinda jo twafwainwa kulondela atwe bene ne, bino ke jishinda Yehoba jo engijilamo na bantu. Lesa byo engila na bantu kimwesha baoloka byo bazhikijilwa ne babi byo babula kuzhikijilwa.

11:31—Mambo ka mubi kyo bakamupela mfweto yakila ya waoloka? Ino mfweto ke kukambulwa kwa muntu umo umo. Umvwe waoloka walenga mambo, mfweto yo atambula ke kumukambula. Mubi ulengelamotu mambo kya nshiji ne kuleka kuba byawama. Kino kimulengela kukambulwa kyatama bingi.

12:23—Muntu ‘ufya maana’ mu ñanyi jishinda? Kufya maana kechi kilumbulula’mba muntu kuba wiengijisha ne. Kilumbululatu’mba kumwesha maana mu jishinda jawama, kechi kwitota amba uji na maana ne.

14:17—Mu ñanyi jishinda ‘muntu ulanguluka-languluka mo bamushikilwa’? Kyambo kya Kihebelu kyatuntululwa’mba “kulanguluka-languluka” kyakonsha kulumbulula milangwe nangwa kulanguluka byatama. Muntu ulanguluka byatama bamushikwa. Ne muntu uji na milangwe kabiji ulanguluka-languluka bulongo kuba’mba abule kwikala wa “panopantanda” naye bamushikwa.—Yoano 15:19.

18:19—Kyakatazha byepi ‘kutekenesha mukwenu ye bakozha ku muchima kukila kushinda muzhi uji na nsakwa’? Byonka biji nsakwa iji mu kañumbwañumbwa, ne muntu wakonsha kukana kulekela mukwabo mambo. Lutobo lwakonsha kwikala pakachi kanji na yewa wamulenga mambo lwakonsha kubaya nobe “mipingilo ya ku nsakwa.”

Lufunjisho kotuji:

10:11-14. Pa kuba’mba byambo byetu bikale bya kukoseshañana, twafwainwa kwikala na maana alumbuluka, butemwe, kabiji maana o afwainwa kwitutangijila bya kwamba.

10:19; 12:18; 13:3; 15:28; 17:28. Twafwainwa kulangulukilanga jimo saka tukyangye kwamba, kechi kwabauka abaukatu ne.

11:1; 16:11; 20:10, 23. Yehoba ukeba atweba kwikala bakishinka mu bya busulu.

11:4. Kechi twafwainwa kuta muchima ku bintu bya ku mubiji ne kusula lufunjisho lwa Baibolo lwa pa bunke, kupwila, lulombelo, ne mwingilo wa mu bujimi ne.

13:4. ‘Kusakasaka’ mwingilo mu kipwilo nangwa kukeba kwikala mu ntanda ipya kechi kyo kyonka kikebewa ne. Twafwainwa ne kwingilanga na ngovu ne kufikizha bikebewa.

13:24; 29:15, 21. Bansemi batemwa mwanabo kechi bakonsha kumonauna nangwa kutalapotu pa bilubo byanji ne. Nsemi wa mulume nangwa wamukazhi umufunjisha ne kumolola mwana mema saka akiji mu kapokoso.

14:10. Byo kiji kuba’mba kechi kimye kyonse kyo tumwesha ku bantu byo tubena kwiumvwa mukachi ka muchima wetu nangwa kwibiyuka ku bantu ne, ko kuba’mba lutekenesho lwakonsha kwitutekenesha bakwetu paji ne po lwapelela. Twakonshatu kuchinchika makatazho umvwe twaketekela mwi Yehoba.

15:7. Kechi twafwainwatu ponkapo kubula muntu byonse byo twayuka ne, byonkatu njimi byo abula kubika nkunwa yanji pa mpunzha imo. Muntu wa maana ubulañana bintu byo ayuka monka mu kuya kwa kimye.

15:15; 18:14. Nangwatu tupite mu makatazho a mutundu ka, twakonsha kwikalatu na lusekelo umvwe twaikala na muchima wa lusekelo.

17:24. Meso a “wakosama” apitamotu mu kifulo kya kutatu muchima pa bintu byanema, pakuba atweba twafwainwa kwikala na muchima wa kupima bintu pa kuba’mba twikale na maana.

23:6-8. Twafwainwa kuchinuzhukanga muchima wa bukamfutumfutu pa kutambwila bantu.

27:21. Kutotwa kwetu kumwesha byo tuji. Kwikepesha kwetu kumweka umvwe kya kuba kutotwa kwitulengela kuyuka’mba tuji na bikoloto kwi Yehoba ne kwitutundaika kutwajijila na kumwingijila. Umvwe bantu ke betutote kikatazha bingi kwikepesha.

27:23-27. Byonka biji bwikalo bwa kwa kafunga, bino bishimpi bitukwasha kuyuka byo kyanemena kutondwa na byonka byo tuji nabyo mu bwikalo na mambo a kwingila na ngovu. Abino bintu byafwainwa kwitulengela kuketekela mwi Lesa.a

28:5. Umvwe ‘twamukeba Yehoba’ kupichila mu lulombelo ne kufunda Mambo anji, twakonsha ‘kuyuka byonse’ bikebewa pa kuba’mba tumwingijilenga bulongo.

‘BYAMBO BYANEMA’

(Byambo bya Mana 30:1–31:31)

Buku wa mu Baibolo wa Byambo bya Mana wapezhako na ‘byambo byanema’ bibiji. (Byambo bya Mana 30:1; 31:1) Umvwe twaingijisha bintu byakonsha kwitulengela kulangulukishapo, tutana kuba’mba byambo bya kwa Akula byaamba pa byo twafwainwa kubula kwikala na kichima kabiji byalumbulula ne mashinda atama a mwanamulume ongola wamukazhi.b Kabiji ajimuna ne boba betota ne kwamba ñambilo yatama.

Byambo byanema byo atambwijile Lemwela kufuma ku bainanji biji na lujimuno lwawama bingi lwaamba pa bya kwingijisha binyu bipendañana kabiji byaamba ne pa kuchibila mambo monka mo aolokela. Byambo byalumbulula mwanamukazhi wawama byapezhako na bino byambo bya kuba’mba: “Mulubwilai monka mwayila mingilo yanji; kabiji bintu byo auba bimuletele kutotwa.”—Byambo bya Mana 31:31.

Ikalai na maana, fundwai, ikalai na moyo wa kwakamwa Lesa, kabiji ketekelai mwi Yehoba. Kine mu byambo bya mana muji lufunjisho lwawama bingi! Onkao mambo, twayai twingijishenga luno lufunjisho, mu kuba bino tukekala ba lusekelo lwikalapo na ‘muntu waakamwa Yehoba.’—Masalamo 112:1.

[Tubyambo twa mushi]

[Bipikichala pa peja 8]

Yehoba ye Nsulo ya maana onse a kine

[Kipikichala pa peja 10]

‘Kukumbanya maana’ kwalumbulula ka?