Buku wa mu Baibolo Nambala 27—Danyela

Nembi: Danyela

Mpunzha ko Anembejilwe: mu Babilona

Kupwisha Kumunemba: nobe mu 536 B.C.E.

Kimye Mwamwekejile Bintu: mu 618 kufika nobe mu 536 B.C.E.

MU ANO moba mikoka yonse ya panopantanda byo iji pepi na konaunwa, buku wa Danyela witubula byambo bya bungauzhi byanema bingi. Byo kiji kuba’mba mu mabuku a mu Baibolo a Samwela, Bamfumu, ne Byambo bya Moba mwanembwa bintu byamwenwenga na meso bya mpito ya byajinga bufumu bwa Lesa panopantanda (bufumu bwa bu Davida), Danyela waamba pa mikoka ya bantu panopantanda ne kupaina jimo bimwesho bya bamfumu bakatampe babena kulwila bufumu kufuma mu kimye kya Danyela kufika ne mu “kimye kya ku mpelo.” Ino ke mpito ya panopantanda yanembejilwe jimo. Ikafika pa kankomo mu kumwesha kikobiwa “mu moba a kulutwe.” Byonka byajinga Nebukaneza, ne mikoka ya bantu nayo ikafunjila mu jishinda jakatazha ‘kuyuka’mba yenkaye Mwine Wakila ye ulama bufumu bwa bantu’ kabiji ne kuba’mba kikapelako ukebupana ku umo ‘wapashañana nobe mwana muntu,’ Mesiasa kabiji Ntangi, aye Kilishitu Yesu. (Da. 12:4; 10:14; 4:25; 7:13, 14; 9:25; Yoa. 3:13-16) Kupichila mu kutesha muchima ku kufikizhiwa kwa bungauzhi buji mu buku wa Danyela wanembeshiwa na mupashi, tukayukisha bulongo bulume bwa Yehoba bwa bungauzhi ne milaye yanji ya kuzhikijila ne kupesha bantu banji.—2 Pe. 1:19.

² Uno buku utelwa na jizhina ja mwine nembi wamunembele. Jizhina ja “Danyela” (Kihebelu, Da·ni·yeʼlʹ) jilumbulula’mba “Lesa Ye Mutonyi Wami.” Ezikyo wajingako pa kyokya kimye waitabizha’mba Danyela kine wajingako, kabiji wamutongwele pamo na Nowa ne Yoba. (Ezi. 14:14, 20; 28:3) Danyela wanembele buku wanji kutendeka mu “mwaka wa busatu wa bufumu bwa Yehoyakimu, mfumu wa bena Yuda.” Muno mwajinga mu 618 B.C.E., mwaka wa busatu wa bukitumbafumu bwa Yehoyakimu kwi Nebukaneza.a Danyela watwajijile kumona bimwesho bya bungauzhi kufikatu ne mu mwaka wa busatu bwa bufumu bwa Kilusa, nobe mu 536 B.C.E. (Da. 1:1; 2:1; 10:1, 4) Mu bwikalo bwanji bonse mwamwekele bintu byavula bingi! Byo ajinga mwanyike, wajinga mu bufumu bwa Lesa mu Yuda. Pano byo aikele ke nsongwalume mwana wa ku bufumu pamo ne balunda nanji bena Yuda ba mu kisaka kya bufumu, bamutwajile ku Babilona ko akekele kutatula kimye kyatendekele bobwa bufumu bukatampe bwa busatu bwa panopantanda ponse pa kyokya kimye mu mpito ya mu Baibolo kufika ne kimye kyo bwaonaikile. Danyela wapulukile ne kwikala kinemanga wa mu kafulumende wa bufumu bukatampe bwa buna bwa bena Media ne Pelisha. Kyamweka Danyela waikele myaka nobe kitota kimo.

³ Buku wa Danyela kimye kyonse wabikwangamo mu mutanchi wa Bayudea wa Binembelo byanembeshiwa na mupashi. Bibese bya buku wa Danyela byatanyiwe pamo na byobya bya mabuku akwabo aji mu mutanchi waitabizhiwa atanyiwe mu mivungilo yo bataine kwipi na Kalunga Kafwa. Mabuku amo mu ano mabuku o bataine amwesha’mba anembelwe pakachi ka myaka kitota kitanshi B.C.E. Nangwa byonkabyo, kiyukisho kine kikatampe kimwesha bukine bwa uno buku ke kya kuba’mba byambo byavula bijimo byaambiwapo javula ne mu Binembelo bya bwina Kilishitu bya Kingiliki. Yesu wamutongwele Danyela pa jizhina mu bungauzhi bwanji bwa “mpelo ya bwikalo,” mo aambile byambo byavula kufuma mu uno buku.—Mat. 24:3 NW; monai ne Da. 9:27; 11:31 ne 12:11—Mat. 24:15 ne Mako 13:14; Da. 12:1—Mat. 24:21; Da. 7:13, 14—Mat. 24:30.

⁴ Nangwa kya kuba bakajimbuluzhi bazhinauka mpito iji mu buku wa Danyela, bintu byo bapoya bamfunji ba bya kupoyapoya pa myaka yavula byamwesha’mba bintu byo bamba kechi bya kine ne. Kya kumwenako, bano bakajimbuluzhi bakaine byambo bya kwa Danyela bya kuba’mba Beleshaza wajinga mfumu mu Babilona kimye Nabonidasi naye kyo ayukanyikilwe amba kalama. (Da. 5:1) Bintu byo batana bamfunji ba bya kupoyapoya bimwesha bishiino bya kuba’mba Beleshaza kine wajingako kabiji ne kuba’mba walaminanga pamo na Nabonidasi mu myaka yapeleleko ya Bufumu bwa bena Babilona. Kya kumwenako, byambo byanembwa pa kiyinga byalondololwa kuba’mba “Jishimikila ja kwa Nabonidasi” byaitabizha patokatu to amba Beleshaza wajinga mfumu mu Babilona kabiji ne kulumbulula jishinda jo aikejilemo kalama wa kulamina pamo na Nabonidasi.b Kabiji biyinga bikwabo biji na byambo byaitabizha kuba’mba Beleshaza waingijilenga mingilo ya bufumu. Selechi wanembelwe mu mwaka wa bujikumi na bubiji wa bufumu bwa kwa Nabonidasi uji na luchipo lo achipile mfumu Nabonidasi ne Beleshaza, mwana mfumu, kumwesha’mba Beleshaza waesakene pamo na shanji mu bufumu.c Kino nakyo kilondolola ene mambo Beleshaza o akebejile Danyela kwikala “wa busatu mu bufumu” umvwe kya kuba walumbulula byambo byanembelwe pa lubumbulu. Ko kuba’mba Nabonidasi wafwainwa waikele kalama mutanshi, Beleshaza wa bubiji kabiji ne Danyela kwikala wa busatu. (5:16, 29) Shayuka umo wa bya kupesapesa waambile’mba: “Byambo bya pa biyinga byaamba pe Beleshaza, byalumbulula bingi bulongo mwingilo ye aingilanga kya kuba kifulo kyo ajingapo kechi kyalubwa ne. Kuji mabuku avula bingi amwesha kuba’mba Beleshaza washajilekotu pacheche kwesakena pamo na Nabonidasi pa kifulo kyo ajingapo kabiji ne kunemekwa. Kulama kwa bantu babiji mu bufumu bumo mu kimye kyapeleleko kya bukalama bwa bufumu bwa bena Babilona ke kintu kyayukanyikwa bingi. Nabonidasi walamijilenga mu kipango kyanji mu muzhi wa Tema mu Alabya, aku Beleshaza naye saka alamina nanji pamo mu kyalo kyabo mu muzhi mukatampe wa Babilona. Kimweka kuba’mba Beleshaza kechi wajinga kalama wakonyangala ne; wapewe ‘bufumu.’”d

⁵ Bamo baeseka kulengulula jishimikila ja kwa Danyela ja kisha kya mujilo (kita. 3), amba kishimi kya kusombatu. Nkalata ya kala ya bena Babilona yaamba byambo bya kuba’mba: “Bino byo byaamba nkambo yobe Rîm-Sin amba: Byo ebataya bansongwalume bazha mu kitofu, batayai bazha mu kisha kya mujilo.” Kwamba pa bino byambo, G. R. Driver waambile’mba luno lumanyiko “lutanwa mu jishimikila ja Three Holy Men (Banabalume Basatu Bazhila) (Dan. III 6, 15, 19-27).”e

⁶ Bayudea kechi babikile buku wa Danyela pamo na oa a Bangauzhi ne, bamubikile pamo na Byanembwa Byazhila.f Bino nangwa byonkabyo, Baibolo wa Kizungu kwatuntululwa wa Kikaonde walondela mutanchi wa Baibolo wa Kingiliki wa Septuagint ne Baibolo wa Kilatini wa Vulgate kubika buku wa Danyela pakachi ka mabuku a bangauzhi bakatampe ne babacheche. Uno buku waabanwa mu bibese bibiji. Kibese kitanshi, ko kuba’mba bitango 1 kufika ku 6, byalondolola ndonda ya bintu byamwekejile Danyela ne balunda nanji mu mwingilo wabo wa mu kafulumende kufuma mu 617 B.C.E. kufika mu 538 B.C.E. (Da. 1:1, 21) Kibese kya bubiji, kiji na bitango 7 kufika ku 12, kyanembwa mu bu kuba’mba Danyela ubena kwamba pe aye mwine kwikala munembeshi kabiji ne kulumbulula bimwesho byo amwene saka aji pa mwaya wanji ne byo aambañenenga na malaika kutendeka mu 553 B.C.E.g kufika nobe mu 536 B.C.E. (7:2, 28; 8:2; 9:2; 12:5, 7, 8) Bino bibese bibiji byonse pamo byalenga buku wakwatankana wa Danyela.

ENE MAMBO O AWAMINA

¹⁹ Aba bonse bakeba kulama bulumbuluke mu ino ntanda ingi, bafwainwa kulondela kya kumwenako kyawama kya kwa Danyela ne balunda nanji basatu. Bano bantu batwajijile kulondela mafunde a Lesa kechi na mambo a kwibachinya ko bebachinyishenga ne. Kimye bumi bwabo kyo bwajinga mu kizumba kikatampe, Danyela waambile mu ‘butekanye ne mu maana’ kabiji ne kupana munema kwi mfumu. (2:14-16) Ano mambo byo akatezhe, Bahebelu basatu basajilepo kutaiwa mu kisha kya mujilo kukila kupopwela nkishi, kabiji Danyela wasajilepo kumutaya mu jiyengo ja mabokwe kukila kusankilapo jishuko janji ja kulomba kwi Yehoba. Yehoba wibazhikijile mu bibye byonse. (3:4-6, 16-18, 27; 6:10, 11, 23) Danyela wapana kya kumwenako kyawama bingi kya kuketekela mwi Yehoba Lesa na lulombelo.—2:19-23; 9:3-23; 10:12.

²⁰ Bimwesho byamwene Danyela bisangajika bingi kabiji bikosesha lwitabilo pa kwibipitulukamo. Patanshi akimonai pa bimwesho bina bya bufumu bukatampe buna bwajingako panopantanda pa kyokya kimye: (1) Kuji kimwesho kya lukipashañano mukatampe ulenga moyo, uji na mutwe wa ngolode wimenako bufumu bwa bamfumu ba bena Babilona kutendekela pe Nebukaneza. Panyuma ya babe bamfumu kwaishile bufumu bukwabo busatu byonka byo bwamweshiwa na bibese bikwabo bya uno lukipashañano. Abwe ke bufumu bo bavingakanya ku “jibwe,” ajo jaikala Bufumu bwa Lesa “bo bakabula konauna myaka ne myaka.” (2:31-45) (2) Kabiji palondela bimwesho byo amwene Danyela saka aji pa mwanya wanji. Kitanshi kyajinga kyokya kya bijanyi bina, kwimenako “bamfumu bana.” Bino bijanyi byapashañene nobe bokwe, mbeyala, kisumpa wa mitwe ina, kabiji ne kijanyi kiji na meno akatampe a kyela kya kapotwe, nsengo jikumi kabiji palutwe kacheche waishile kwikala ne na lusengo wa mucheche. (7:1-8, 17-28) (3) Kikwabo ke kya mukooko mulume (Media ne Pelisha), mbuzhi mulume (Greece) ne lusengo mucheche. (8:1-27) (4) Kyapelako, tuji na kimwesho kya mfumu wa ku kabeta ka ku bulenge ne wa ku kabeta ka ku buyeke. Danyela 11:5-19 walumbulula bingi bulongo malwañano pakachi ka bufumu bwa bena Ijipita ne bwa bena Silya bwafumine ku Bufumu bwa kwa Alekasanda bwa Bangiliki panyuma ya lufu lwanji mu 323 B.C.E. Kutendeka mu kyepelo 20 bungauzhi bwatwajijila kulondolola byaikelenga mikoka yalondejilengapo ya ku kabeta ka bulenge ne ya ku kabeta ka ku buyeke. Yesu byo atongwele “akya kya bunya kileta lonaiko” (11:31), mu bungauzhi bwanji bwa pa mambo a kimwesho kya kwikalapo kwanji, kimwesha’mba ano malwañano a bamfumu babiji atwajijila kukafikatu ne ku “mpelo ya bwikalo.” (Mat. 24:3, NW) Byo atekeneshapo mulaye wa buno bungauzhi wa kuba’mba, mu “kimye kya malwa abujile kumwekapo kala kufuma ku kimye kyatatwile kwikalako mikoka ya bantu pano pa ntanda kufika ne kyokya kimye,” Mikela ukemana kufumyapo mikoka ya bantu babula kwakamwa Lesa ne kuleta mutende ku bantu balukokelo!—Da. 11:20–12:1.

²¹ Kabiji kuji ne bungauzhi bwa kwa Danyela bwaamba pa “makumi atanu na abiji a milungu.” Panyuma ya kupitapo milungu 69, “Mushingwa Mfumu” wafwainwe kumwekana. Monka mo kyaambijilwe, myaka 483 (69 kutamusha na myaka 7) panyuma ya “kyokya kimye kyo bapanyijilemo mukambizho” wa kushimukulula Yelusalema kwesakana na byakambizhe Atazakeshi mu mwaka wanji wa bumakumi abiji a bufumu bwanji kabiji ne Nehemiya byo atangijile uno mwingilo wa kushimukulula Yelusalema, Yesu wa ku Nazala wabatizwe mu Mukola wa Yodano ne kushingwa na mupashi wazhila kwikala ke Kilishitu nangwa’mba Mesiasa (ko kuba’mba Mushingwa).h Kino kyajinga mu mwaka wa 29 C.E. Panyuma ya bibye, kwesakana na byaambijile jimo Danyela, “mpelo” yaishile kimye Yelusalema kyo aonawinwe mu 70 C.E.—Da. 9:24-27; Luka 3:21-23; 21:20.

²² Mu kiloto kya kwa Nebukaneza kya kichi kyo batemene kwesakana na byo kyanembwa mu Danyela kitango 4, kyaambiwa kuba’mba mfumu witotelenga na mambo a mingilo yo aingijile kabiji ne kuketekela mu bulume bwanji mwine, bamukepeshe kwi Yehoba Lesa. Bamulengejile kwikala nobe nyama wa mungye kufikila kimye kyo ayukile’mba “aye Mwine Wakila ye ulama bufumu bwa bantu ne kwibupana ku ye asaka.” (Da. 4:32) Nanchi ne atweba lelo jino tusakwikala nobe Nebukaneza, saka twitota na mambo a mingilo yo twauba kabiji ne kuketekela mu bantu, akyo kikalengela kuba’mba Lesa aketukambule nyi, inyi na maana tukayuka’mba Ye Kalama mu bufumu bwa bantu kabiji ne kuketekela mu Bufumu bwanji?

²³ Luketekelo lwa Bufumu lwaambiwapo kya kine mu buku yense wa Danyela mu jishinda jikosesha lwitabilo! Yehoba Lesa wamweshiwa kwikala Nkambo Wakila waimika Bufumu bukabula konaunwa myaka ne myaka kabiji bukalalaula bufumu bukwabo bonse. (2:19-23, 44; 4:25) Ne bamfumutu bapopwelanga balesa bangi abo ba Nebukaneza ne Daliusa, bakanjikizhiwe kuyuka bukata bwa Yehoba. (3:28, 29; 4:2, 3, 37; 6:25-27) Yehoba watumbijikwa ne kupewa lukumo kwikala Wa kala kene utalatala Bufumu byo buji ne kupa ‘umo wapashañana nobe mwana muntu’ ‘bundamabyalo bwa myaka ne myaka, ne lukumo, ne bufumu, amba ba mu mitundu yonse ne ba mu mikoka yonse ne ba njimi yonse bamwingijilenga yenkaye.’ Aba “bazhijikwa ba kwa aye Mwine Wakila” bo bakalamina pamo na Kilishitu Yesu aye “Mwana muntu” mu Bufumu. (Da. 7:13, 14, 18, 22; Mat. 24:30; Lum. 14:14) Mikela, mukulumpe wa bamalaika ye ukengijisha bulume bwanji bwa Bufumu kulalaula ne kupwishatu shata bufumu bonse bwa panopantanda. (Da. 12:1; 2:44; Mat. 24:3, 21; Lum. 12:7-10) Kumvwisha buno bungauzhi ne bimwesho kwafwainwa kutundaika aba batemwa bololoke kukosako na kubalaulabalaula mu Mambo a Lesa kukeba “bintu bya kukumya” kya kine kine bya nkebelo ya Bufumu bwa Lesa byasololwa kwi atweba kupichila mu buku wawama wa Danyela wanembeshiwa na mupashi.—Da. 12:2, 3, 6.

[Tubyambo twa mushi]