Buku wa mu Baibolo Nambala 30—Amosi
Nembi: Amosi
Mpunzha ko Anembejilwe: mu Yuda
Kupwisha Kumunemba: nobe mu 804 B.C.E.
KECHI wajinga ngauzhi nangwa mwana ngauzhi ne, bino wajinga kafunga kabiji wa kuwamisha bichi bya mikuyu. Uno wajinga Amosi kimye Yehoba kyo amwichile ne kumutuma na kwaula ku ba mu mukoka wanji wa bena Yuda kabiji ne kikatakata ku ba mu bufumu bwa bena Isalela bwa ku kabeta ka ku buyeke. Wajinga umo wa mu bangauzhi baambiwapo mu 2 Bamfumu 17:13, 22, 23. Wafumine ku Tekoa mu Yuda, muzhi wajinga ku kabeta ka ku bulenge bwa Yelusalema palepele makilomita 16 kabiji pajinga musinso wa kwenda juba jimo kufuma ku mupaka wa ku kabeta ka ku bulenge bwa bufumu bwa bisaka jikumi bya bena Isalela.—Amo. 1:1; 7:14, 15.
2 Kyepelo kitanshi kya bungauzhi bwanji kyaamba’mba watendekele mwingilo wanji wa bungauzhi mu moba a Uziya mfumu wa bena Yuda kabiji ne mu moba a Yeloboma II mwana Yehoashi, mfumu wa bena Isalela, saka kwakishala myaka ibiji kufika ku mwaka wa kitentanshi kikatampe. Kino kimwesha’mba bungauzhi bwanji bwaawilwe pa myaka 26 kutendeka mu 829 B.C.E., kwiya kufika nobe mu 804 B.C.E., kimye kyalamijilengamo bano bamfumu babiji. Ngauzhi Zekaliya watongola kitentanshi kya malwa kyaubiwe mu moba a Uziya, kyalengejile bantu kunyema na mambo a kuba moyo. (Zeka. 14:5) Shayuka wa mpito Muyudea, aye Josephus waambile’mba kino kitentanshi kyaubiwe kimye Uziya mu bwitote bwanji kyo akebelenga kusoka bya kufutumuna mu nzubo ya Lesa. Bino nangwa byonkabyo, kibena kumweka nobe kitentanshi Amosi kyo atongwele kyaubiwe ku ntendekelo ya bukalama bwa kwa Uziya.
3 Jizhina ja Amosi jilumbulula’mba “Kisendwa” nangwa’mba “Kusenda Kisendwa.” Nangwa kya kuba wasendele mbila ya malwa aishijilenga bena Isalela ne bena Yuda (kabiji ne mikoka ingitu yavula), wajinga ne na mbila ya lutekenesho pa mambo a kubwezhiwa kwa bantu ba Yehoba. Kwajinga bishinka byaumvwanyika bya kwambila’mba malwa akeya mu Isalela. Bunonshi, bwikalo bwa kipale, ne byubilo bya bunya byasampukijile ne pakatele. Bantu balubilemo Mizhilo ya Yehoba. Bunonshi bwabo bwibalengejile kubula kuyuka’mba byonka biji kipangwa kyapisha kiji pepi na kubola, nabo byubilo byabo byayilenga na kutaminakotu kwibatwala ku lonaiko. Amosi waawile’mba mu myaka ichechetu yajinga kulutwe, bufumu bwa bisaka jikumi bukatwalwa mu buzha kupitaila Damasakasa. Mu buno bungauzhi watumbijikile bololoke ne bumfumu bwa Yehoba, awo ye aambapo bimye 21 amba “Nkambo Yehoba.”—Amo. 1:8.
4 Kufikizhiwa kwa buno bungauzhi kabiji ne bukwabotu kumwesha bukine bwa buku bwa Amosi. Uno ngauzhi waambijile ne jimo kuba’mba mikoka ya balwanyi bazhokoloka bena Isalela ko kuba’mba bena Silya, bena Filishitiya, bena Tila, bena Edomu, bena Amonyi ne bena Moabu—bonse bakonaunwa na mujilo wa lonaiko. Mpito imwesha kuba’mba ino mikoka ya balwanyi yakosele yaonawinwenga mu kuya kwa kimye. Byubilo bya bena Yuda ne bena Isalela byatamine bingi mambo balekele kupopwela Yehoba ne kwalukila ku mpopwelo ya bubela. Muzhi wapeleleko ye baketekejile bena Isalela, aye muzhi wa nsakwa wa Samaliya waonawinwe mu mwaka wa 740 B.C.E. panyuma ya kumutaya mu kañumbwañumbwa ku nzhita ya bena Asilya yatangijilwenga na Shalamaneza V. (2 Mfu. 17:1-6) Mukoka wa bena Yuda kechi wafunjijileko ku byamwekejile mukoka mukwabo ne. Onkao mambo waonawinwe mu 607 B.C.E.
5 Amosi watopekele bena Isalela na mambo a bwikalo bwabo bwa kwilemena, mambo banonshi bajiijilenga bayanji makusu pa mutwe ne kutunga ‘mazubo abo o bawamisha na meno a nzovu,’ mo batomenanga binyu ne kujiilamo kajo ka lupoto lukatampe. (Amo. 3:15; 5:11, 12; 6:4-7) Bamfunji ba bya kupoyapoya, bazhikawilepo bintu bimo bimwesha buno bunonshi. Bintu byavula byalengwa na meno a nzovu byatainwe kimye kyo bapoyele poyelenga kukeba kuyuka bintu byajinga mu Samaliya. Buku wa Encyclopedia of Archaeological Excavations in the Holy Land wamba’mba: “Kuji mitundu ibiji ya bipabi bikatampe po balengele bantu: 1. Bipabi po balengele bantu bepi, . . . 2. Bipabi po balengele bantu balepa, byo bawamishe mukachi na mabwe a buneme, mabenkele a musombelo ne tumalata twapelapela twa ngolode, ne bikwabotu. . . . Ano meno a banzovu aambiwa’mba alengwanga na bena Fenesya, kabiji kampe abikwanga ne ku bintu bya mapulanga bya mu bipango bya bamfumu ba bena Isalela. Baibolo watongola ‘nzubo Ahaba yo atungile na meno a nzovu’ (1 Mfu. 22:39) ne myanya yo bawamishe na meno a nzovu, kumwesha bwikalo bwa kipale bwajinga mu Samaliya bwaambiwapo mu byambo bya kwa Amosi bya kwibalengulula. (6:4).”a
6 Buku wa Amosi kechi wafwainwa kuzhinaukwa’mba kana wabikwa mu mutanchi wa mabuku aitabizhiwa a mu Baibolo, nangwa ne. Byambo bya mu uno buku byo aambile Setepena mu byepelo bisatu bya Byubilo 7:42, 43 kabiji ne byaambile Yakoba mu Byubilo 15:15-18 kufuma mu yenka uno buku bimwesha kuba’mba nanchi wa kine.—Amo. 5:25-27; 9:11, 12.
ENE MAMBO O AWAMINA
13 Aba batanga Baibolo lelo jino bakonsha kumwenamo kupichila mu kuyuka ene mambo Amosi o ajimwijile bena Isalela, bena Yuda ne mikoka ikwabo yo batentakene nayo. Aba bakana mizhilo ya Yehoba, kujiila balanda makusu pa mutwe ne kwibamanyika, kuba byubilo byatama ne lwiso kabiji ne kupopwela bankishi kechi bakonsha kwitabilwa kwi Yehoba ne. Bino Yehoba ulekela mambo ne kubila lusa aba baleka kuba bino bintu ne kulapila. Tuba bingi bulongo umvwe twipatulako ku bantu batama baji mu ino ntanda ibi kabiji ne kulondela lujimuno lwa Yehoba lwaamba’mba: “Nkebai amiwa, mwikale na bumi.”—5:4, 6, 14.
14 Pa kimye kya kwipayiwa kwanji, Setepena waambile byambo biji mu Amosi. Wavulwileko Bayudea amba bena Isalela batwajilwe mu buzha na mambo a kupopwela balesa bangi nabiji Moloka ne Lefani. Nanchi bano Bayudea bafumineko ku byubilo byabo byatama byo baumvwine byambo bya kwa Amosi byaambiwe jikwabo nyi? Ine! Byo bazhingijile, bamwashile mabwe Setepena poso ne byo afwile. Kino kibalengejile kwiletela bene malwa akwabo pa konaunwa kwa Yelusalema mu 70 C.E.—Amo. 5:25-27; Byubilo 7:42, 43.
15 Ke kintu kyawama bingi kulangulukapo pa kufikizhiwa kwa bungauzhi bwavula bwa kwa Amosi, kechi kulangulukatu pa bonkabwatu bwafikizhiwe pa kukambula bena Isalela, bena Yuda ne mikoka ikwabo ne, bino ne kulanguluka pa bungauzhi bwa kubwezhiwa. Jiwi Yehoba jo aambile kupichila mwi Amosi jafikizhiwe kya kine, kabiji bena Isalela babwelele mu 537 B.C.E. na kutunga ne kwikala mu mizhi yabo yashajile ke masalatu kabiji ne kujima majimi abo a miñanzañanza ne majimi a kajo.—Amo. 9:14; Ezela 3:1.
16 Nangwa byonkabyo, kwajinga kufikizhiwa kukatampe kabiji kutundaikañana kwa bungauzhi bwa kwa Amosi mu moba a batumwa. Byo aambilenga pa mambo a kukonkanya bantu babujile bena Isalela mu kipwilo kya bwina Kilishitu, Yakoba kupichila mu lutangijilo lwa mupashi walumbulwile bulongo amba kino kyaambijilwe jimo mu bungauzhi mu Amosi 9:11, 12. Waambile kuba’mba ‘kutungululwa kwa tente wa Davida waponene,’ kwafikizhiwa na mambo a kipwilo kya bwina Kilishitu, ‘amba bantu bashalapo bamukebeshe Nkambo, ne Bagentila bonse pamo batelwa na jizhina jami, byo byaamba Yehoba.’ Kya kine, kino kyajinga kishiino kya mu Binembelo kya kumwesha bukine bwa kyokya kyaubiwe kwesakana na mwaambijile Shimona Petelo kuba’mba, Lesa wapatwilengamo mu mikoka “bantu na mambo a jizhina janji.”—Byubilo 15:13-19.
17 Yesu Kilishitu, aye Mutwe wa kino kipwilo kya bwina Kilishitu watongolwa mu binembelo bikwabo amba “mwana Davida” awo waswana “jitanda ja bufumu ja shanji, Davida” kabiji ne kulama myaka ne myaka. (Luka 1:32, 33; 3:31) Mu jino jishinda, bungauzhi bwa kwa Amosi bubena kutongola kimye kya kulutwe kikafikizhiwa lulayañano Lesa lo alayañene na Davida lwa bufumu. Byambo bya kupezhako bya kwa Amosi kechi bipanatu kimwesho kyawama kya bwikalo bwawama kimye kya kwimika “tente wa Davida” ne, byaambishapo bingi ne pa kwikala kwa Bufumu bwa Lesa myaka ne myaka kuba’mba: “Nkebajimba nobe kichi mu ntanda yabo abo bene, kabiji kechi bakebatupulamo jibiji mu ntanda yo nebapa ne, byo byaamba Yehoba Lesa wenu.” Ntanda ikayula na bintu byawama bya myaka ne myaka kimye Yehoba kyo akabwezha “tente wa Davida”!—Amo. 9:13-15.
[Tubyambo twa mushi]
a 1978, Jerusalem, peja 1046.