Yesu Wafunjishepo’mba Ka Pa Helo?
Yesu waambile’mba: “Umvwe jiso jobe jakutuntwisha, wijilobolemo: mambo kutwela mu bufumu bwa Lesa na jiso jimo kyo kyawama, pakuba kwikala ne meso abiji ne kutayiwa mu Ngehena, kyatama. Amo muzambo wabo kufwa ne, ne mujilo ubula kuzhima.”—MAKO 9:47, 48.
Pa kimye kikwabo, Yesu waambile pa juba ja buchibamambo po akambila babi amba: “Fumaiko kwi amiwa, anweba mwafingwa, yainga mu mujilo wa myaka ye batujila Diabola ne bamalaika banji.” Kabiji waambile’mba “bano bakaya ku lukabisho lwa myaka.”—MATEO 25:41, 46.
UMVWE mwatanga kya lubilo lubilo byambo bya Yesu biji peulu papo, byakonsha kumvwanyika nobe bibena kutundaika lufunjisho lwa mujilo wa helo. Yesu pano kechi wakebelenga kwamba bintu byapusanako na Mambo a Lesa, aamba’mba: “Bafu kafwako kyo bayuka ne.”—Musapwishi 9:5.
Pano nanchi Yesu watazhizhe mwepi byo aambile pa mambo a muntu kutayiwa ‘mu helo’? Nga “mujilo wa myaka” Yesu ye aambilepo, wa kine nyi, inyi wa bukifwanyikizhotu? Jishinda ka bantu babi jo ‘bakayilamo ku lukabisho lwa myaka’? Twayai twisambepo pa ano mepuzho.
Pano nanchi Yesu watazhizhe mwepi byo aambile pa kutayiwa ‘mu helo’? Kine kyambo kya Kingiliki kyatuntululwa mu ma Baibolo avula amba ‘helo’ pa Mako 9:47, ke Ngehena. Kino kyambo kyafuma ku kyambo kya Kihebelu kya kuba’mba Geh Hin·nomʹ, kilumbulula’mba “Kimpachiko kya Hinomu.” Kimpachiko kya Hinomu kyaikejile pangye ya muzhi wa Yelusalema wa kala. Mu moba a bamfumu ba bena Isalela, ino mpunzha beingijishanga kutapishishamo baana—kyubilo kyajinga kya bunya kabiji kyo ashikilwe bingi Lesa. Lesa waambile’mba ukepaya boba baubilenga kino kintu kyatundaikanga mpopwelo ya bubela. Kimpachiko kya Hinomu kyatendekele kutelwa’mba “kimpachiko kya kutayamo mibiji ya bantu bo baipaya,” amo “bitumbi bya bano bantu” mo byalalazhamangatu kwa kubula kwibizhika. (Yelemiya 7:30-34) Onkao mambo, Yehoba waambijile jimo amba Kimpachiko kya Hinomu kikekala ke mpunzha mwa kutaya bitumbi bya bantu kechi mwa kutapila bantu ne.
Mu moba a Yesu, bantu ba mu Yelusalema baingijishanga Kimpachiko kya Hinomu kwikala kimbotela. Batayanga bitumbi bya batupondo mu kino kimpachiko kabiji mwaikalanga mujilo kimye kyonse wa kusoka ndochi ne bitumbi byo batayangamo.
Yesu byo aambilenga pa mizambo ibula kufwa ne mujilo ubula kuzhima, watazhizhenga ku byambo biji mu Isaya 66:24. Pa mambo a ‘mibiji ya bantu bafwa balengulwile [Lesa],’ Isaya waamba’mba, “mapila akebajanga kechi akafwa ne, ne mujilo ukebasokanga naye kechi ukazhima ne.” Yesu ne banteleki banji bayukile’mba bino byambo biji mu Isaya byatazhizhenga ku bikekala bitumbi bya boba bantu bakabula kuzhikwa.
Onkao mambo, Yesu waingijishe Kimpachiko kya Hinomu nangwa’mba Ngehena, kwikala kiyukilo kya konaunwa kwa bantu bakabula kusangulwa. Walengejile bantu kumvwa kishinka kyo aambilengapo kuba’mba Ngehena kyajingatu kiyukilo kimye kyo alumbulwile’mba Lesa “wakonsha konauna ne mweo ne mubiji pamo mu Ngehena.” (Mateo 10:28) Ngehena ke kiyukilo kya lufu lwa myaka kechi kumanyikwa kwa myaka ne myaka ne.
Nga “mujilo wa myaka” Yesu ye aambilepo, wa kine nyi, inyi wa bukifwanyikizhotu? Yukai’mba “mujilo wa myaka” watongwele Yesu, wanembwa mu Mateo 25:41 wanengezhejilwe “Diabola ne bamalaika banji.” Nanchi mujilo wa kine wakonsha kusoka bilengwa bya ku mupashi nyi? Inyi Yesu waingijishenga kyambo kya “mujilo” mu bukifwanyikizhotu? Nangwatu ‘mikooko’ ne “bambuzhi” batongolwa mu jashi jintutu jimo kechi bakine ne; ke byambotu bimenako mitundu ibiji ya bantu. (Mateo 25:32, 33) Mujilo wa myaka waambilepo Yesu usoka mu bukifwanyikizho babi bonse lokoto.
Jishinda ka bantu babi jo ‘bakayilamo ku lukabisho lwa myaka’? Nangwa kya kuba ma Baibolo avula aingijisha kyambo kya “lukabisho” pa Mateo 25:46, ndumbulwilo ine ya kyambo kya Kingiliki kya koʹla·sin ke kukopola nangwa’mba kufumyako ku bichi misampi ibena kubula kukebewa. Onkao mambo, byo kiji kuba’mba babumukooko bakatambula bumi bwa myaka, babumbuzhi babula kulapila bakaya ku “lukabisho lwa myaka,” ko kuba’mba kuchibiwako ku bumi myaka ne myaka.
Mwalangulukapo’mba Ka?
Yesu kechi wafunjishepo’mba bantu baji na mweo ubula kufwa ne. Nangwa byonkabyo, aye wafunjishe javula bingi pa lusanguko lwa bafu. (Luka 14:13, 14; Yoano 5:25-29; 11:25) Mambo ka Yesu o aambijilepo’mba bafu bakasangulwa umvwe kya kuba wayukile’mba myeo yabo kechi ifwa ne?
Yesu kechi wafunjishepo’mba Lesa ukamanyika babi myaka ne myaka ne. Kupusanako, Yesu waambile’mba: “Lesa byo ebatemwisha ba panopantanda, wapaine Mwananji yenkawa umo amba, bonse bamwitabila kechi bonaike ne, poso amba bekale na bumi bwa myaka.” (Yoano 3:16) Mambo ka Yesu o abujijile kwamba’mba aba babula kumwitabila bakafwa? Umvwe kya kuba walumbulwile’mba bakekala myaka ne myaka, saka bayanjishiwa mu mujilo wa helo, nanchi kino inge kechi wikyambile nenyi?
Lufunjisho lwa kuba’mba helo ke mpunzha mwakumanyikila bantu kechi lwaambiwapo mu Baibolo ne. Ke lufunjisho lwa bubela lo babepekezhatu’mba lwa bwina Kilishitu. (Monai kabokoshi kaamba’mba “Kwambako Pacheche Byatendekele Helo” pa peja 6.) Lesa kechi ukabisha bantu myaka ne myaka mu helo ne. Nga kufunda bukine pa mambo a helo kwakonsha kwimukwasha byepi kumwena Lesa mu jishinda jawama?
[Kitenguluzha pa peja 6]
KWAMBAKO PACHECHE BYATENDEKELE HELO
LUNO LUFUNJISHO LWATENDEKELWE NA BANTU BABULANGA KUPOPWELA LESA: Bena Ijipita ba ku kala baitabijile mu mujilo wa helo. Buku wa mu 1375 B.C.E. utelwa’mba The Book Ȧm-Ṭuat, waamba pa boba “bakatayiwa mu bisha bya mujilo; kabiji . . . bakakankalwa kunyemamo, kabiji ne . . . kubula kufumamo mu lubebe lwa mujilo.” Ntemwamaana wa Kingiliki, aye Plutarch (wajingako nobe mu 46-120 C.E.) wanembele pa boba baji mu bisha bya mujilo amba: “Bajijile mabingo kimye kyo bamanyikilwenga bingi.”
LWASAMBUKIJILE BAYUDEA: Shayuka wa mpito, aye Josephus (wajingako nobe mu 37-100 C.E.) waambile’mba jibumba jimo ja Bayudea jitelwa’mba Essenes, jaitabijile kuba’mba, “myeo kechi ifwa ne, itwajijila kwikala yumi myaka ne myaka.” Kabiji wanungilepo’mba: “Kino kiji nobe byonka bilanguluka Bangiliki . . . Balanguluka’mba myeo yatama ikalatu mu mpunzha mwafita kabiji mulenga moyo, muji lumanyiko lubula kupwa.”
LWAISHILE MU BUPOPWESHI BWA BUBELA: Mu myaka kitota kya bubiji C.E., buku wa bishimitu wa Apocalypse of Peter (Lufu lwa kwa Petelo) waambile pa babi kuba’mba: “Babi bebanengezhezha mujilo ubula kuzhima.” Kabiji watwajijila’mba: “Ezrael malaika wakanama, ukaleta bipimvwa bya mibiji ya banabalume ne banabakazhi saka ibena kupya ne kwiitaya mu mpunzha mwafitatu bwii, helo wa banabalume; kabiji ne kukambulwa na malaika wakanama.” Pa kimye kintutu kimo, nembi wa ku Antioka, aye Theophilus waambilepo pa ngauzhi wamukazhi wa Bangiliki, aye Sibyl kwambila jimo lumanyiko lwa babi amba: “Pa kupya anweba, mujilo ukeya, kabiji mukapyangatu kikupu na lubebe lwa mujilo.” Bino byo byambo bimo Theophilus byo aambilepo’mba “bya kine, kabiji byanema bingi, byalumbuluka kabiji byafwainwa bantu bonse.”
LUFUNJISHO LWA MUJILO WA HELO LWAINGIJISHIWE KUTUNDAIKILAMO BUKAPONDO MU KIMYE KYA 500 A.D. – 1500 A.D: Mary I mfumu wamukazhi wa mu England (1553-1558) wasokele Bapulotesitanti pepi nobe 300 pa bichi bya lumanamo, washimwine’mba: “Myeo ya bansatuki ikapyangatu kikupu mu mujilo wa helo, kintu kyanema kyo nafwainwatu kuba ke kulondela bishinkanya Lesa kupichila mu kwibasoka bantu panopantanda.”
NDUMBULWILO YAKATATAKA: Mu myaka yakatataka, mabupopweshi amo apitulukamo jikwabo mu mfunjishisho yabo pa mambo a helo. Kya kumwenako, mu 1995 Bafunjishi ba mu Chechi ya England baambile’mba: “Helo kechi ke kumanyikwa kwa myaka ne, bino ke konaunwa kwa myaka kwa boba bonse bakanatu nsalansala kulondela bikeba Lesa.”
[Kitenguluzha/Kipikichala pa peja 7]
“KIZHIBA KYA MUJILO” KYO KI KA?
Lumwekesho 20:10 waamba’mba Diabola bakamutaya mu “kizhiba kya mujilo” kabiji ne ‘kumanyikwa mute ne bufuku myaka ne myaka.’ Umvwe kya kuba’mba Diabola ukamanyikwa myaka ne myaka, ko kuba’mba Lesa ukamuleka mutuntulu, pano bino, Baibolo waamba’mba Yesu ‘ukamwipaya’ Diabola. (Bahebelu 2:14) Kizhiba kya mujilo mu bukifwanyikizho kimenako ‘lufu lwa bubiji.’ (Lumwekesho 21:8) Luno kechi lo lufu lutanshi lwatongolwa mu Baibolo lwaishileko na mambo a bundengamambo bwa Adama, lukalengela bantu kusangulwa ne. (1 Kolinda 15:21, 22) Na mambo a kuba Baibolo waamba’mba “kizhiba kya mujilo” kechi kikafumya bantu bajimo ne, “lufu lwa bubiji” lwafwainwa kwikala musango mukwabo wa lufu lwapelako lukamina bantu myaka ne myaka.
Mu ñanyi jishinda mo kyaikela kuba’mba aba baji mu “kizhiba kya mujilo” bakamanyikwa myaka ne myaka? Bimye bimo, “kumanyikañana” kwakonsha kulumbulula “kukanya” muntu kintu kyo akeba kuba. Kimye Yesu kyo atalañene na bandemona, babijikile’mba: “Mwaiya kuno kwitumanyika [mu koka kalengwa kabula kupela] pano pakyangye kufika mwakanyi?” (Mateo 8:29; Luka 8:30, 31) Onkao mambo, aba bonse baji mu “kizhiba” bakamanyikwa kubula kuba kiji kyonse myaka ne myaka ko kuba’mba “lufu lwa bubiji.”