Buku wa mu Baibolo Nambala 38—Zekaliya

Nembi: Zekaliya

Mpunzha ko Anembejilwe: mu Yelusalema

Kupwisha Kumunemba: mu 518 B.C.E.

Kimye Mwamwekejile Bintu: mu 520–518 B.C.E.

ZEKALIYA watendekele kwaula kimye mwingilo wa kushimika nzubo ya Yehoba mu Yelusalema kyo aimene. Byo kiji kuba’mba Solomone watungile nzubo ya Lesa mu myaka itanu na ibiji ne kichika (1 Mfu. 6:37, 38), Bayudea babwezhiwe mu Yelusalema baubile baikala kala myaka 17 saka balukutatu kwa kubula kwiipwisha. Kyapeleleko mwingilo bamulekeshe na mambo a mukambizho wafumine kwi Atazakeshi (uno kampe wajinga Bardiya nangwa Gaumata). Pano bino, nangwa uno mukambizho wa kukanya kushimika waji ponka, mwingilo watendekele jibiji. Yehoba waingijishe ba Hagai ne Zekaliya kutundaika bantu kutendeka jikwabo kushimika kabiji ne kutwajijila na kwingila kufikatu ne byo apwile.—Ezela 4:23, 24; 5:1, 2.

² Mwingilo ye bajinga nanji wamwekelenga kubaya bingi. (Zeka. 4:6, 7) Abo bajingatu bacheche bino balwanyi babo bavujile, kabiji nangwa kya kuba bajinga na kineme wa mu bufumu bwa bu Davida, aye Zelubabele, bajinga bafwaye mfumu kabiji balaminwenga na bantu bangi. Byo kyapelelepo kutatu muchima ku bintu byabo, bino saka kyakebewenga kwikala na lwitabilo lwakosa ne kwingila na ngovu! Zekaliya waingijishiwe kwibalengela kutesha muchima ku nkebelo ya Lesa pa kyokyo kimye kabiji ne ku nkebelo ikwabo ikatampe ya kulutwe, ne mu jino jishinda kwibakosesha kupwisha mwingilo ye bajinga nanji. (8:9, 13) Kechi kyajinga kimye kya kwikala nobe bashakulu babo babujile lusanchilo ne.—1:5, 6.

³ Zekaliya wajinga ñanyi? Mu Baibolo mwatongolwa bantu bapusana pusana nobe 30 ba jizhina ja Zekaliya. Nangwa byonkabyo, nembi wa uno buku utelwa na jino jizhina, wayukanyikwa amba “ngauzhi Zekaliya mwana Belekiya, Belekiya mwana Ido.” (Zeka. 1:1; Ezela 5:1; Ne. 12:12, 16) Jizhina janji (Kihebelu, Zekhar·yahʹ) jilumbulula’mba “Yehoba Wavuluka.” Buku wa Zekaliya walumbulula bingi bulongo amba “Yehoba wa mabumba” uvuluka bantu banji ne kwingila nabo bulongo na mambo a jizhina janji. (Zeka. 1:3) Myaka yatongolwa mu uno buku imwesha kimye kya myaka ibiji mwamwekejile bino bintu. “Mu ñondo wa butanu na busatu mu mwaka wa bubiji wa bufumu bwa Daliusa” (October/November 520 B.C.E.) mwingilo wa kushimika nzubo ya Lesa watendekele kabiji Zekaliya naye watendekele kwaula. (1:1) Kabiji uno buku waamba ne pa “juba ja buna ja ñondo wa butanu na buna, ye ñondo wa Kiselevu,” mu “mwaka wa buna wa bufumu bwa Daliusa” (nobe December 1, 518 B.C.E.). (7:1) Onkao mambo, kwa kubula nangwa kuzhinaukatu ne, bungauzhi bwa kwa Zekaliya bwafwainwa bwaawilwe kabiji ne kunembwa mu myaka ya 520-518 B.C.E.—Ezela 4:24.

⁴ Bafunda buku bwa Zekaliya batana bishiino bimwesha’mba uno buku wa kine. Akimonai kya kumwenako kya muzhi wa Tila. Mfumu wa bena Babilona aye Nebukaneza waonawine muzhi wa Tila panyuma ya kumutaya mu kañumbwañumbwa pa myaka 13. Nangwa byonkabyo, ino kechi yo yajinga mpelo ya muzhi wa Tila ne. Panyuma ya kupitapo myaka yavula, Zekaliya waambijile jimo konaunwatu shata kwa muzhi wa Tila. Wajinga muzhi wa Tila wajinga pa jikuji ye ashinjile Alekasanda Mukatampe kimye kyo alengelenga mukwakwa pa mema; wamusokele uno muzhi kwa kubula lusa, ne mu jino jishinda wafikizhe bungauzhi bwa kwa Zekaliya bwaawilwe myaka bitota bibiji kino saka kikyangye kubiwa.a—Zeka. 9:2-4.

⁵ Nangwa byonkabyo, kishiino kikatampe kimwesha’mba uno buku wanembeshiwa na mupashi ke kufikizhiwa kwa bungauzhi bwanji bwaamba pe Mesiasa, Kilishitu Yesu, byonka byo kiji pa kwesakanya Zekaliya 9:9 na Mateo 21:4, 5 ne Yoano 12:14-16; Zekaliya 12:10 na Yoano 19:34-37; kabiji ne Zekaliya 13:7 na Mateo 26:31 ne Mako 14:27. Kabiji paji byambo bipasha pakachi ka Zekaliya 8:16 ne Efisesa 4:25; Zekaliya 3:2 ne Yuda 9; Zekaliya 14:5 ne Yuda 14. Lukwatankano luji mu Mambo a Lesa kine lwawama bingi!

⁶ Kuji bakajimbuluzhi bamo ba Baibolo bamba’mba kupimpulwa kwa nembelo ya bitango kutendekela pa kitango 9 kuya kulutwe kumwesha’mba kino kibese kechi kyanembelwe na Zekaliya ne. Nangwa byonkabyo, kupimpulwa kwa nembelo kechi kwesakena pamo na kupimpulwa kwa mutwe mwine ubena kwambiwapo ne. Bitango bitanshi bitanu na bisatu byo byaamba pa bintu byanemene ku bantu mu moba a Zekaliya, mu bitango 9 kufika ku 14 ngauzhi waamba pa bintu bya mu kimye kya kulutwe kwine. Bamo bazhinauka ene mambo Mateo o aambila byambo biji mu Zekaliya bino saamba’mba Yelemiya ye wibinembele. (Mat. 27:9; Zeka. 11:12) Kimwekana’mba Yelemiya kimye kimo walangulukwanga kwikala ngauzhi mutanshi pa Bangauzhi Bapeleleko (mu kifulo kya Isaya, kwesakana na byo kiji mu ma Baibolo etu lelo jino); Onkao mambo, Mateo byo atongola Zekaliya amba “Yelemiya,” kampe kyajinga na mambo a kulondela kisela kya Bayudea kya kutongola kibese kyonse kya Binembelo pa jizhina ja buku mutanshi wa kyokyo kibese. Yesu waingijishe jizhina ja “Masalamo” kutongola mabuku onse atelwa’mba Byanembwa Byazhila.—Luka 24:44.b

⁷ Kufuma mu kitango 1 kufika ne mu kitango 6 kyepelo 8, muji mutanchi wa bimwesho bitanu na bisatu bipasha na byobya biji mu Danyela ne Ezikyo, byaamba pa kushimukululwa kwa nzubo ya Lesa. Kufuma bino bimwesho palondela mawi kabiji ne bungauzhi bwa pa mambo a mpopwelo ya kine, kubwezhiwa, kabiji ne juba ja Yehoba ja nkondo.

ENE MAMBO O AWAMINA

²³ Aba bonse bafunda ne kulanguluka langulukapo pa bungauzhi bwa kwa Zekaliya bakamwenamo maana akosesha lwitabilo. Pa bimye byavula kukila pa 50 Zekaliya watongola “Yehoba wa mabumba” amba Lesa ulwilako ne kuzhikijila bantu banji kabiji kwibapa bulume kwesakana na kukajilwa kwabo. Kimye balwanyi kyo batendekele kuchinya bantu kuba’mba babule kupwisha kushimika nzubo ya Lesa, Zekaliya waambile’mba: “Jino jo jiwi ja Yehoba kwi Zelubabele amba: Kechi bikobiwa na bulume ne, nangwa na ngovu ne, kana na mupashi wami, byo byaamba Yehoba wa mabumba. Obewa mutumba mukatampe uji byepi? Ku meso a Zelubabele ukekala ke musanza.” Nzubo ya Lesa yapwile kushimikwa kupichila mu bukwasho bwa mupashi wa Yehoba. Po pamotu ne lelo jino, makatazho akonsha kushindwa umvwe aingijilwapo na lwitabilo mwi Yehoba. Kiji byonka Yesu byo abujile baana banji ba bwanga amba: “Inge muji na lwitabilo pamo no jipeke ja mastate, inge mwamwambila uno mutumba amba, Fumapo, ya popa; kabiji ukafumapo; kabiji ka paji kyo mukakankalwa ne.”—Zeka. 4:6, 7; Mat. 17:20.

²⁴ Mu kitango 13, byepelo 2 kufika ku 6, Zekaliya walumbulula bukishinka buyukanyikisha jibumba ja Yehoba lelo jino. Buno bukishinka bwafwainwa kukila bulongo bonse pakachi ka bantu, nabiji bobwa bwa ku mubiji ne bwa mu bisemi kimo. Umvwe mulongo wa mu kisemi waamba byambo bya bubela mu jizhina ja Yehoba, ko kuba’mba, kwamba bintu byapusenamo na mambo a Bufumu kabiji ne kweseka kutundaika bakwabo mu kipwilo kya bantu ba Lesa kuba byatama, balongo ba yewo muntu mu bukishinka bafwainwa kulondela lujimuno luji lonse lwafuma ku kije kya mambo mu kipwilo. Kintutu kimo kyafwainwa kubiwa ne ku mulunda uji yense wa yewa waamba bya bubela, kuba’mba alengeshiwe bumvu ne kumvwa ku ­muchima kukola na mambo a byubilo byanji byatama.

²⁵ Byonka byo kyamweshiwa mu mapalagalafu atanshi, kutwela kwa Yesu mu Yelusalema nobe mfumu, “wakoka muchima, kabiji waikala pa mbongolo,” kumusolola na “mali makumi asatu a siliva,” kumunyema ku baana banji ba bwanga pa kyokyo kimye kabiji ne kwashiwa jifumo ku mushilikale pa kichi kya lumanamo, byonse byaambijilwe jimo kwi Zekaliya. (Zeka. 9:9; 11:12; 13:7; 12:10) Kabiji bungauzhi bwatongola ne “Musampi” kwikala ntungi wa nzubo ya Yehoba. Kwesakanya byaamba Isaya 11:1-10; Yelemiya 23:5; ne Luka 1:32, 33 kumwesha uno musampi amba Yesu Kilishitu, “ukekala mfumu mu kisaka kya kwa Yakoba myaka yonsetu.” Zekaliya walumbulula uno “Musampi” amba ‘ñanga waikala pa jitanda janji,’ kabiji kino kyakwatankena pamo na byambo bya kwa Paulo amba: “Yesu, ke ntangi, byo aaluka ke ñanga mukatampe wa myaka wa monka mwayila musango wa Melekizedeke,” kabiji ne kuba’mba: “Waikala ku kilujo kya jitanda ja Mfumu wa mwiulu.” (Zeka. 6:12, 13; Hebe. 6:20; 8:1) Onkao mambo, bungauzhi bwaamba pa mambo a “Musampi” amba Ñanga Mukatampe kabiji Mfumu uji ku kilujo kya Lesa mwiulu, kabiji pa kimye kimotu bwatongola Yehoba kwikala Kalama Mwine wa bintu byonse kuba’mba: “Kepo Yehoba akekala ke mfumu wa pano pa ntanda ponsetu; pa joja juba kukekala Lesa umotu, yenkaye Yehoba, kafwako jizhina jikwabo jikekalako ne.”—Zeka. 14:9.

²⁶ Kutongola kyokya kimye, ngauzhi wabwezhezhepo byambo bya kuba’mba “pa joja juba” bimye byafika ku 20 kabiji bino byambo byo byapezhako ne bungauzhi bwanji. Umvwe twapesapesa pa mapunzha avula patanwa bino byambo, bimwesha kuba’mba jino ke juba Yehoba jo akazhimañanya mazhina a bankishi bonse ne kufumyapo bangauzhi babubela. (13:2, 4) Ke juba Yehoba jo akalwisha yoya mikoka ne kuvulañanya mabumba ayo pa kwibepaya kabiji ne kunengezha ‘mangawa a mitumba yanji’ kuba’mba bantu banji mwine bakanyemenemo. (14:1-5, 13; 12:8, 9) Ee kine, “mu joja juba Yehoba Lesa wabo ukebapulusha byo baji bantu ba mu jitanga janji,” kabiji bakeita abo bene na bene bonse saka baikala munshi ya muñanzañanza ne mukuyu wabo. (Zeka. 9:16; 3:10; Mika 4:4) Ke juba ja lukumo Yehoba wa mabumba jo ‘akekala mukachi’ ka bantu banji kabiji kimye ‘mema a bumi kyo akalupukanga mu Yelusalema.’ Bino byambo bya kwa Zekaliya bibena kutongola bintu bikamweka “pa joja juba” kwikala biyukilo bya “jiulu jipya ne ntanda ipya” byalaya Bufumu.—Zeka. 2:11; 14:8; Lum. 21:1-3; 22:1.

²⁷ Yehoba waipuzha’mba: “Ñanyi usula juba jimwekelamo bintu bicheche?” Talai! Bino bintu byawama bikakumbana pa ntanda ponse: ‘Ba mu mitundu yavula, ne ba mu mikoka yakosa bakeya na kumukeba Yehoba wa mabumba ku Yelusalema, kabiji bantu jikumi ba mu mikoka yamba milaka yapusana pusana bakakwata ku mukangyo wa Muyudea ne kumwambila’mba: Tuyenga nenu, mambo twaumvwa’mba Lesa muji nanji.’ “Pa joja juba” ne pa masonsolo a bambili pakanembwa’mba: “Buzhile bo bwa Yehoba!” Buno bungauzhi busangajika bwawama bingi kwibufunda, mambo bumwesha’mba jizhina ja Yehoba kine jikazhijikwa kupichila mu Lukunwa wa Bufumu bwanji!—Zeka. 4:10; 8:22, 23; 14:20, NW.

[Tubyambo twa mushi]