Kitango 4

Mwakonsha Kulama Byepi ba mu Kisemi Kyenu Bulongo?

1. Mambo ka kulama ba mu kisemi bulongo o kwakonsha kukatezha lelo jino?

‘MUSANGO wa panopantanda ubena kupichijila.’ (1 Kolinda 7:31) Bino byambo byanembelwe myaka kukila pa 1,900 yapitapo, kabiji ne lelo jino bikingila. Bintu bibena kwaluka kikatakata mu bwikalo bwa kisemi. Bintu byo bamonanga kwikala byawama mu myaka 40 nangwa 50 yapitapo, bavula kechi babena kwibitazha lelo jino ne. Na mambo a kino, kulama ba mu kisemi bulongo kwakonsha kukatazha bingi. Nangwa byonkabyo, umvwe mwalondela mafunde a mu Baibolo, mwakonsha kumona mwa kubila na oo makatazho.

IKALAITU NA BINTU BYONKA BYO MUJI NABYO

2. Bintu bya mutundu ka bileta makatazho mu kisemi?

² Lelo jino, bantu bavula kechi batondwa kwikala na bintu bicheche byafwainwa mu bwikalo bwabo ne. Ntanda byo yatwajijila na kuletako bintu byakatataka ne kwingijisha mashinda avula a kongwelamo bantu, banabalume ne banabakazhi bavula mu mazubo bengila nkito kimye kyabaya bingi kuba’mba bapote ne kwikala na bino bintu. Bakwabo bavula nabo bayanda bingi pa juba pa juba pa kubatu’mba batane mali a kupotamo kajo. Bataya kimye kyabaya bingi ku nkito, kampe ne kwingila makito abiji pa kuba’mba bekale na mali a kupana ku bintu bikebewa. Bino, bakwabo bekala balusekelo bingi umvwe batana nkito, mambo kechi kyapela kwiitana ne. Kya kine kuba’mba, bwikalo kechi kimye kyonse kyo bwakonsha kupelela ba mu kisemi ano moba ne, pano bino, mafunde a mu Baibolo akonsha kukwasha bisemi kwikala bulongo kwesekana na papelela bulume bwabo.

3. Ñanyi jifunde mutumwa Paulo jo aambilepo, kabiji jakonsha byepi kukwasha muntu kulama kisemi kyanji bulongo umvwe wijingijisha?

³ Mutumwa Paulo naye wapichilemo mu makatazho a uno mutundu. Pa kwiapwisha, wafunjile kintu kyanema bingi kyo alumbulwile mu nkalata yo anembejile mulunda nanji Timoti. Paulo wanembele’mba: “Kechi twaletelepo kintu panopantanda ne, ne kine byonkabyo kechi tukakonsha kusendapo kintu ne; kabiji pa kwikala na kajo ne bivwalo, byonkabyo tukasekela monka.” (1 Timoti 6:7, 8) Ee kine, kisemi kechi kikebewatu kwikala na kajo ne bya kuvwala ne. Kikebewa ne kwikala na pa kulaala. Baana bakebewa kufunda. Kabiji kukebewa ne mali a kwibapotelamo muchi ne bintutu bikwabo. Nangwatu kikale bino, jifunde jiji mu byambo bya kwa Paulo janema bingi. Umvwe ketusekele mu bintu bikebewatu mu bwikalo bwetu kukila kukebesha bintu bisakasaka muchima wetu, bintu biketupelela mu bwikalo bwetu.

4, 5. Nga kulangulukapo ne kunengezhezha jimo bintu kwakonsha kukwasha byepi muntu kulama kisemi kyanji bulongo?

⁴ Jifunde jikwabo jikwasha jiji mu bya kumwenako bya kwa Yesu. Waambile’mba: “Ñanyi mukwenu uba, pa kusaka kushimika kyamba, ubula kwikala panshi, ne kubajila jimo mali akataikilamo kana uji na a kwikipwishanyi?” (Luka 14:28) Yesu pano waambilenga pa mambo a kulangulukapo ne kunengezhezha jimo bintu. Byonka byo twamwene mu kitango kyafumako, kino kikwasha umvwe kya kuba bakyanyike babena kulanguluka pa bya kwisongola. Kabiji ne panyuma ya masongola, kino kikwasha bingi kulama kisemi bulongo. Kulangulukilapo jimo pa kino kintu kwavwangamo kunengezha mwaba wa mali, kunengezhezha jimo bya kwingijisha mali bulongo. Mu jino jishinda, kisemi kyakonsha kufunda kubula kwikala na kisuse kya mali, kusalapo mali amo a kupotamo bintu byanema pa juba pa juba nangwa pa mulungu pa mulungu kwa kubula kwikebela bintu byo babula ne.

⁵ Mu byalo bimo, kwabanya mali mu jino jishinda kulengela bantu kuchinuzhuka kisela kya kutambula bintu bibena kubula kukebewa pa nkongole ikatampe ya kupanako pachepache. (Byambo bya Mana 22:7) Kabiji kino kyakonsha kulumbulula kubula kupota bintu bya ponkapotu byo mwabula ne kulangulukapotu umvwe kya kuba bibena kukebewa nangwa ne. Kunungapo, kwikala na mwaba wa mali kulengela muntu kuyuka’mba konawina mali ku kisela kya kuchika, kupepa fwanka ne kukizhamo kutoma maalwa konauna mali a kisemi kabiji kwapusana na byaamba mafunde a mu Baibolo.—Byambo bya Mana 23:20, 21, 29-35; Loma 6:19; Efisesa 5:3-5.

6. Bukine ka bwa mu Binembelo bukwasha boba bayandakana?

⁶ Pano kyakonsha kwikala byepi ku boba babula ne pa kupuma kuboko? Kintu kimo kyakonsha kwibakwasha ke kwibatekenesha kuyuka’mba makatazho aji mu ino ntanda ke a pa kimye kichechetu. Mu ntanda ipya yafwenya kala pepi, Yehoba ukafumyapo buyanji kabiji ne bintutu bikwabo byatama byaikazha bantu bufinda. (Masalamo 72:1, 12-16) Pa kino kimye, nangwa kya kuba bena Kilishitu bakine bayanji, kechi beumvwa kupelelwa ne, mambo baji na lwitabilo mwi Yehoba walaya’mba: “Kechi nkakushe nangwa kachechetu ne, ne kukulekelela nangwa kachechetu ne.” Onkao mambo, mwina Kilishitu wakonsha kwamba na luketekelo amba: “[Yehoba] ye nkwasho wami; kechi nchine ne: Muntu akangube ka?” (Bahebelu 13:5, 6) Mu ano moba akatazha, Yehoba ukwasha bapopweshi banji mu mashinda avula bingi umvwe kebekele mwayila mafunde anji ne kutangizhako Bufumu bwanji mu bwikalo bwabo. (Mateo 6:33) Bavula bamwesha kino amba kya kine kupichila mu kwamba byambo byaambile mutumwa Paulo amba: “Mu bwikalo bonse ne mu bintu byonse nafunda kala akya kyafyamika kya kuyuka mwa kwikuchila ne mwa kumvwina nzala, kabiji ne mwa kubijila ne mwa kukajijilwa. Nakonsha kuba byonse mwi aye unkosesha.”—Filipai 4:12, 13.

KWIKWASHA MU MINGILO

7. Ñanyi byambo bya kwa Yesu byakonsha kwitukwasha kulama ba mu kisemi bulongo umvwe kya kuba twibingijisha?

⁷ Ku mpelo ya mwingilo wanji panopantanda, Yesu waambile’mba: ‘Ukatemwe mukwenu pamo byonka byo witemwa obe mwine.’ (Mateo 22:39) Kwingijisha luno lujimuno mu kisemi kukwasha bingi kulama ba mu kisemi bulongo. Nanchi balongo ba mu kisemi, ko kuba’mba bamulume ne mukazhi, bansemi ne baana kechi bo bakwetu baji kwipi bingi ne atweba nenyi? Nga ba mu kisemi bakonsha kwitemwa byepi bene na bene?

8. Ba mu kisemi bakonsha kwitemwa byepi mulwabo bene?

⁸ Jishinda jimo ke ja kuba’mba yense wa mu kisemi wafwainwa kwingila mingilo yanji ya mu kisemi bulongo. Onkao mambo, baana bafwainwa kwibafunjisha kutula bulongo bintu byo bafuma na kwingijisha, kikale bya kuvwala nangwa bintu byabo byo bakaisha. Kuseba ne kukomba pa lubanza pa juba pa juba kubikapo ne kovwa bipe bya kujiilapo, kukebewa kimye kabiji ne kwingila na ngovu. Pano bino, umvwe bonse kebengileko ino mingilo, kino kyakonsha kulengela kisemi kwikala bulongo. Baana bamo, kibakatazha bingi pa kuba’mba bafunde bukiji mwa kubilatu bintu bulongo, pano bino, bonse bakonsha kwingijila pamo kuba’mba bawamishe pa nzubo ne kutola bipe panyuma ya kuja. Bukope, kwikala na muchima wa kwitemwa, bukolo ne mukose byatama bingi. (Byambo bya Mana 26:14-16) Pano bino, kwikala na muchima wa kukeba kubila bakwetu byawama kulengela kisemi kutwajijila kwikala kya lusekelo. “Lesa watemwa upana na lusekelo.”—2 Kolinda 9:7.

9, 10. (a) Kisendwa ka javula kikala na mwanamukazhi pa nzubo, kabiji kino kyakonsha kupeela byepi? (b) Ñanyi mashinda awama aambiwapo a kumwenamo mingilo ya pa nzubo?

⁹ Kwita muchima ne kwitemwa kukebakwasha ba mu kisemi kubula kwikala na makatazho akatampe ekalapo na bisemi bimo. Banabakazhi bo bekala javula bingi pa mazubo. Balama baana, kuwamisha pa nzubo, kuchapa bivwalo bya ba mu kisemi, kupota ne kuteka bya kuja. Mu byalo bimo, banabakazhi bengila ne mu majimi, kupotesha kajo pa bisankanyi nangwa kwingilako mingilo ikwabo ya kuletelamo mali mu kisemi. Nangwatu mu mapunzha banabakazhi mo baikalangatu pa mazubo kwesakana na kisho kyabo, luno babena kutwela makito na mambo a kubula bintu byanema bikebewa mu bwikalo. Mwanamukazhi wingila na ngovu mu ano mashinda apusana pusana wafwainwa kutakaikwa. Byonka biji “mwanamukazhi walumbuluka” walumbululwa mu Baibolo, aye wabambakana bingi mu mingilo. “Kechi ujatu kwa kubula kwingila ne.” (Byambo bya Mana 31:10, 27) Nangwa byonkabyo, kino kechi kibena kulumbulula’mba mwanamukazhi ye yenkatu wafwainwa kwingilanga pa nzubo ne. Panyuma ya kuba bamulume ne mukazhi bonse bafuma ku nkito mabanga, nanchi mwanamukazhi wafwainwa kwingilatu bunke mingilo ya pa nzubo aku mwatawanji ne bakwabo ba mu kisemi saka baikalatu chaka nyi? Ine. (Monai ne byaamba 2 Kolinda 8:13, 14.) Kya kumwenako, umvwe mwanamukazhi ubena kunengezha kajo, wakonsha kutemwa bingi inge bakwabo ba mu kisemi bamukwashako kutapula mema, kuchaba nkunyi, kunengezha bipe bya kujiilapo, kuya na kupota bintu nangwa kukomba pa lubanza. Ee, bonse bakonsha kwikwasha mu mingilo.—Monai ne byaamba Ngalatiya 6:2.

¹⁰ Bamo bakonsha kwamba’mba: “Kwetu mwanamulume kechi wingila mingilo ya uno mutundu ne.” Kino kyakonsha kwikala kya kine, pano nanchi kechi kyakonsha kuwama kukilangulukapo bulongo pa kino kintu nenyi? Yehoba Lesa byo atendekeshe kisemi, kechi waambilepo’mba kuji mingilo imo yafwainwa kwingilatu banabakazhi ne. Pa kimye kimo, mwanamulume wa lwitabilo, aye Abalahama kyo bamufwakashishe ku baluwe ba Yehoba, wanengezhe kajo ne kwikapana ku benyi banji. (Ntendekelo 18:1-8) Baibolo wajimunañanako’mba: “Byo byo kyafwainwa banabalume nabo kutemwa bakazhi babo bene pamo nobe mibiji yabo abo bene.” (Efisesa 5:28) Umvwe mwanamulume wakoka panyuma ya kuzhikisha juba kabiji ukeba ne kukokolokapo, nanchi kechi byobyo kyakonsha kwikala ne ku mukazhanji, kampe kukila ne mwatawanji nenyi? (1 Petelo 3:7) Abya kechi kyakonsha kuwama mwatawanji kumukwashako mingilo ya pa nzubo nenyi?—Filipai 2:3, 4.

11. Mu ñanyi jishinda Yesu mo aikela wakumwenako wawama ku bonse ba mu kisemi?

¹¹ Yesu ye wakumwenako wawama bingi watokeshe Lesa ku muchima kabiji ne kulengela balunda nanji kwikala balusekelo. Nangwa kya kuba kechi wasongwele ne, Yesu ke wakumwenako wawama ku banabalume, banabakazhi ne baana. Waambile pe aye mwine amba: “Mwana muntu, kechi waishile’mba, Bamwingijile ne, poso amba ebengijile,” ko kuba’mba kwingijila bantu. (Mateo 20:28) Bisemi biji na bantu baji na muchima wa uno mutundu bikala bya lusekelo bingi.

MAMBO KA BUTOOTO O BWANEMENA?

12. Bintu ka Yehoba byo akeba ku boba bamwingijila?

¹² Jifunde jikwabo ja mu Baibolo jakonsha kwitukwasha kulama ba mu kisemi bulongo jiji mu 2 Kolinda 7:1. Tutangamo’mba: “Twitokeshe atwe bene ku bubipisho bonse bwa mubiji ne bwa muchima.” Aba bonse bakokela bino byambo byanembelwe na lutangijilo lwa mupashi betabilwa kwi Yehoba ukeba “bwina Lesa bwa kine ne bwa kubula bubi.” (Yakoba 1:27) Kabiji ba mu kisemi kyabo nabo bamwenamo bingi.

13. Mambo ka butooto o bwanemena pa kulama bisemi bulongo?

¹³ Kya kumwenako, Baibolo witulaya’mba kulutwe bikola ne kukolwa konse kechi bikekalako jibiji ne. Pa kyokya kimye, “kafwako nangwa umo wikala mu yewa muzhi ukamba’mba: Nakolwa, ne.” (Isaya 33:24; Lumwekesho 21:4, 5) Nangwa byonkabyo, pa kino kimye bantu mu kisemi monka bakolelwa. Ba Paulo ne Timoti nabo bakolwanga. (Ngalatiya 4:13; 1 Timoti 5:23) Nangwa kiji bino, bashayuka ba bya michi bamba’mba twakonsha kwivimbila ku bikola byavula. Bisemi biji na butooto bivimbila ku bikola bimo kupichila mu kubula kuba bitamisha mubiji ne bumupashi bwetu. Twayai twisambe byo twakonsha kuba kino.—Monai ne byaamba Byambo bya Mana 22:3.

14. Mu ñanyi jishinda byubilo byawama mo byakonsha kuzhikijila kisemi ku bikola?

¹⁴ Butooto bwa ku mupashi bwavwangamo kwikala na byubilo byawama. Byonka byo kyayukanyikwa, Baibolo witutundaika kulondela mizhilo ya byubilo byawama kabiji ukanya baji mu masongola kwifwalama na bantu babula bena kwabo. “Ba bulalelale, . . . nangwa bankende, nangwa besamba nangwa [kwilaala] ne banabalume bakwabo . . . kechi bakaswana bufumu bwa Lesa ne.” (1 Kolinda 6:9, 10) Kyanema bingi bena Kilishitu babena kwikala mu ino ntanda yaluwankana kulondela ino mizhilo yawama. Kuba bino, kutokesha Lesa ku muchima kabiji kuzhikijila ne bisemi kubula kusambula bikola nabiji AIDS, kaswende, kisanyika ne bikola bikwabo bisambuzhana na mambo a bulalelale.—Byambo bya Mana 7:10-23.

15. Ambai kya kumwenako kya kubula kwikala na butooto bwa ku mubiji kyakonsha kulengela muntu kukolwa kikola kyo afwainwe kubula kwikala nakyo.

¹⁵ ‘Kwitokesha atwe bene ku bubipisho bonse bwa mubiji,’ kwitukwasha kuzhikijila kisemi ku bikola bikwabo. Bikola byavula biya na mambo a kubula butooto bwa ku mubiji. Kya kumwenako kikatampe ke kisela kya kupepa fwanka. Kupepa fwanka kechi kutamishatu mapwapwa, bya kuvwala ne mwela ne, bino kulengela ne bantu kukolwa. Pa mwaka pa mwaka bantu bavula bafwa bingi na mambo a kupepa fwanka. Akikilangulukaipotu, umvwe kya kuba ke bachinuzhuke “bubipisho bonse bwa mubiji,” ko kuba’mba pa mwaka pa mwaka bantu bavula kechi bakonsha kukolwa nangwa kufwa byobyo bukiji bukiji ne.

16, 17. (a) Mukambizho ka Yehoba ye apele bena Isalela wa kwibazhikijila ku bikola? (b) Nga jifunde jiji mu Mpitulukilo ya mu mizhilo 23:12, 13 jakonsha kwingila byepi ku bisemi byonse?

¹⁶ Monai kya kumwenako kikwabo. Pa myaka nobe 3,500 yapitapo, Lesa wapele mukoka wa bena Isalela Mizhilo yanji pa kuba’mba bamupopwelenga mu jishinda jafwainwa ne kuba bulongo mu bwikalo bwabo. Ino Mizhilo yazhikijile mukoka ku bikola kupichila mu kubikako mikambizho imo pa mambo a kwikala ba butooto. Mukambizho umo wajinga wa kwibakambizha kuya pangye na kupoya kimbo ne kuzhikamo malabishi afumanga munda pa kuba’mba mu kampu mo baikalanga mwikale mwa butooto. (Mpitulukilo ya mu mizhilo 23:12, 13) Ne lunotu uno mukambizho ukingila. Nangwatu lelo jino, bantu bakolwa ne kufwa na mambo a kubula kumulondela.a

¹⁷ Kwesakana na jifunde jiji mu mukambizho ye bapele bena Isalela, bantu ba Lesa kechi batamisha mapunzha kupichila mu kulebaika malabishi kwapela mikwakwa ne. Abo bazhika ano malabishi kukanya mwela watama ne bikola. Aba bekala mu mizhi iji kwalepa na biswa, bafwainwa kwikala na byolonyi kuchina’mba Lesa ‘wakamona nangwa kintu kimo kyatama ko baji.’ (Mpitulukilo ya mu mizhilo 23:14) Kyolonyi kyenu kyafwainwa kwikala kya butooto. Umvwe kechi muwamisha ne kuvweta pa kimbo kya kyolonyi ne, malunzhi akonsha kupupwilapo ne kuleta tubilongolo tuleta bikola pa nzubo kabiji ne pa bya kuja byetu. Kunungapo, baana ne bakulumpe bonse bafwainwa kowa ku maboko pa kufuma ku kyolonyi. Inge ne, bakonsha kusenda tubilongolo pa mibiji yabo. Kwesakana na byaambile dokotala umo wamukazhi wa mu kyalo kya France, kowa ku maboko “ke jishinda jimo jawama jikingila bingi kwivimbilamo ku bikola biya kupichila mu kajo, mwela ne kikoba.”

18, 19. Mashinda ka aambiwapo a kwitukwasha kulama nzubo kwikala ya butooto mu mpunzha mwavula biko?

¹⁸ Kyakatazha bingi kwikala ba butooto mu mapunzha mwavula biko, kikatakata umvwe bonse bantu bekalamo kechi batako muchima ne. Nangwa byonkabyo, kyawama bingi kupusanako nabo. Mulola, mema ne kwingila na ngovu kufumya biko kwapeela bingi kukila kupota muchi ne bintu bikwabo bikebewa mu kipatela. Kowa pa mubiji kimye kyonse kwakonsha kwimuvimbila ku bikola. Baana ne boba bakiji pa maboko bafwainwa kwibovwa kimye kyonse mambo mwana wa biko malunzhi akonsha kumulukuka ne kumulengela kukolwa. Kechi mwafwainwa kuleka malunzhi kumwikala mwanenu pa meso, kumutwela mu myona nangwa kwikala pa bya kuja ne. Ano malunzhi asenda tubilongolo tuleta bikola. Kushipila mate panshi nako kuleta bikola. Mwafwainwa kuzhika nangwa kusoka biswaswa.

¹⁹ Umvwe mwikala mu mpunzha muji biko, esekai na ngovu kulama nzubo ne lubanza wenu kwikala bya butooto kabiji ne kumona’mba malabishi a baana ne busobe bwa banyama mwibizhika. Kechi mwafwainwa kuswisha baana kupambukila pa lubanza ne. Nangwatu mwana wa mucheche mwakonsha kumufunjisha kwingijisha kyolonyi nangwa kuya kungye ne kuzhika malabishi anji. Ibyepi pa mambo a masapato nangwa makwabilo aji na biko, abya mwakonsha kwiavula saka mukyangye kutwela nao mu nzubo nyi? Kabiji mwafwainwa kumona’mba mema enu a kwingijisha atoka. Kyaambiwa’mba bantu mamilyonyi abiji bafwa pa mwaka pa mwaka na mambo a bikola biya na mema a ndochi ne kuleka mapunzha kwikala na biko.

20. Pa kuba’mba pa nzubo pekale pa butooto, ñanyi wafwainwa kwipawamisha?

²⁰ Pa kuba’mba pa nzubo pekale pa butooto, mwanamulume, mwanamukazhi, baana ne benyi bonse bafwainwa kutako muchima. Mwanamukazhi umo wa baana batanu na basatu mu Kenya waambile’mba: “Bonse mu kisemi bafunda kwingila mingilo yabo.” Pa nzubo pa butooto paleta bingi munema ku ba mu kisemi kyonse. Kishimpi kya bena Spain kyaamba’mba: “Buyanji kechi bo bulengela muntu kubula kwikala wa butooto ne.” Kikale muntu ulaala mu nzubo ikatampe, icheche nangwa mu kafufu, butooto kyo kintu kikatampe kilengela kisemi kubula kwikala ikala na bikola.

LUTUNDAIKO LWITULENGELA KWIKALA BALUSEKELO

21. Kwesakana na Byambo bya Mana 31:28, ki ka kyakonsha kuleta lusekelo mu kisemi?

²¹ Pa mambo a mwanamukazhi walumbuluka, buku wa Byambo bya Mana waamba’mba: ‘Baana banji bemana na kumutota, ne mwata wanji naye umutakaika.’ (Byambo bya Mana 31:28) Kimye ka kyapeleleko kyo mwatakaikilepo wa mu kisemi? Atweba bonse tukeba kwitutakaika kufuma panshi ya muchima. Kuba bino kukwasha mwanamukazhi kuyuka’mba mwatawanji umusanchila bingi pa mingilo yanji yo engila na ngovu ne kumuta muchima kabiji ne kuba’mba wamunemeka bingi. (Byambo bya Mana 15:23; 25:11) Kabiji kyawama mwanamukazhi naye kutakaika mwatawanji pa mingilo yanji yo engila ku nkito ne pa nzubo. Baana nabo basekela bingi umvwe bansemi kebebatakaike pa mingilo yo bengila pa nzubo, bintu byawama byo boba ku sukulu nangwa mu kipwilo kya bwina Kilishitu. Kuba kino kulengela ba mu kisemi kusekela bingi. Nanchi kyakatazha kwambatu amba: “Nasanta nyi”? Bino byambo bimweka kupeela bingi, pano bino byakonsha kulengela lusekelo mu kisemi kubayilako.

22. Ki ka kikebewa pa kuba’mba kisemi ‘kikajikwe’ nangwa kwikala kya lusekelo, kabiji kino kyakonsha kubiwa byepi?

²² Kulama kisemi bulongo kechi kwapeela ne, mambo kuji bintu byavula byakonsha kulengela kino. Nangwa byonkabyo, kuji byakonsha kwikilengela kwikala bulongo. Kishimpi kya mu Baibolo kyaamba’mba: ‘Nzubo beishimika na maana, kabiji beikajika na milangwe.’ (Byambo bya Mana 24:3) Ba mu kisemi bakonsha kwikala na maana ne milangwe umvwe bonse batako muchima kufunda ne kuba kyaswa muchima wa Lesa mu bwikalo bwabo. Kikebewa kwibikako pa kuba’mba kisemi kikale kya lusekelo!

[Tubyambo twa mushi]

NGA ANO MAFUNDE A MU BAIBOLO AKONSHA KUKWASHA BYEPI . . . KISEMI KULAMA BA MU NZUBO YAKYO BULONGO?

Kyawama bingi kusekelatu mu bintu byanema bya mu bwikalo byo tuji nabyo.—1 Timoti 6:7, 8.

Yehoba kechi ukalekelela boba bamwingijila ne.—Bahebelu 13:5, 6.

Kutemwa bakwetu ke kyubilo kikatampe kya bwina Kilishitu.—Mateo 22:39.

Bena Kilishitu bekala ba butooto ku mubiji ne ku mupashi.—2 Kolinda 7:1.

[Kitenguluzha pa peja 45]

MEMA ATOKA, BUTUNTULU BWA MUBIJI BWAWAMA

Kipamo kya World Health Organization kyaamba pa mashinda awama amo a kukwasha bantu bekala mu byalo mwakonsha kutanwa lukatazho lwa kwikala na mema atoka kabiji mwavula biko.

“Tapulainga mema a kutoma ne kwialamina mu tunchinyi twatoka bulongo. Zhikaingapo pa toto tunchinyi kabiji kechi mwafwainwa kuleka baana kutomamo na byatunwa nangwa banyama ne. . . . Pa kutoma, mwafwainwa kwingijishatu nkomoki iji na kya kukwachilako kyalepa yo banengezha kutapwilako mema. Pa juba pa juba, mwafwainwa kufumyamo mema mu kanchinyi ne kwikovwa.

“Tekainga mema a kwingijisha pa kunengezha kajo nangwa bya kutomatoma bya baana ba bacheche. . . . Mema afwainwa kubila pa ka kimyetu kacheche.”

[Bipikichala pa peja 42]

Kulama kisemi bulongo ke mutembo wa ba mu kisemi bonse

[Kipikichala pa peja 47]

Kulama bintu na butooto kwapeela bingi kukila kupota muchi