BUTALA BWA MABUKU BWA PA INTANETI
Kyamba kya Usopa
BUTALA BWA PA INTANETI
Kikaonde
Pa kukebela
  • Bisopelo
  • BAIBOLO
  • MABUKU
  • KUPWILA
  • w05 6/1 pp. 13-18
  • ‘Ikalai Batekanya’

Vidyo ufwamo.

Yakana kushinkuka.

  • ‘Ikalai Batekanya’
  • Kyamba kya Usopa—2005
  • Tumitwe tucheche
  • Byambo Bipashako
  • Saulo Wajinga Washinta Pano Bino Kechi Wayukile Ne
  • Yesu Wajinga Kimote Pano Bino Kechi Wajinga na Moyo Ne
  • Kwikanya mu Kisemi
  • Lujimuno ku Bena Kilishitu Bonse
  • Nanchi Aba Boba Bintu Byatama Bakonsha Kwibileka Nyi?
    Fundai ku Mufunjishi Wayukisha
  • Kipwilo “Kyaikele mu Mutende”
    “Kushimuna Bulongo” Mambo a Bufumu bwa Lesa
  • Yesu Wasala Saulo
    Bintu byo Mwakonsha Kufunda mu Baibolo
  • Byo Bailenga mu Jishinda Jaya ku Damasakasa
    Buku Wami wa Mashimikila a mu Baibolo
Monai Bikwabo
Kyamba kya Usopa—2005
w05 6/1 pp. 13-18

‘Ikalai Batekanya’

“Kalume wa Nkambo kechi wafwainwa kutoboka ne, kana ekale wakoka muchima ku bonse, . . . watekanya.”—2 TIMOTI 2:24.

1. Umvwe tubena kwingila mwingilo wa bwina Kilishitu, mambo ka javula o tutaina bantu bamba mwenga?

UMVWE mwatana bantu babena kubula kwimukeba nangwa babena kubula kukeba byo mubena kwamba mwakonsha kuba byepi? Mutumwa Paulo waambile’mba mu moba akapelako bantu bakekala ba “mwenga, . . . ba kwibabepela bakwabo, ba kubula kwilama, bashinta.” (2 Timoti 3:1-5, 12) Mu mwingilo wa mu bujimi nangwatu mu mbaji ikwabo ya bwikalo mwakonsha kutana bantu ba uno mutundu.

2. Pa kuba’mba twisambe nabo bulongo bantu bamba mwenga, ñanyi binembelo byakonsha kwitukwasha?

2 Bantu bamba mwenga kechi bonsetu babula kukeba byawama ne. Makatazho nangwa kulefulwa byakonsha kulengela bantu kubwazanga ku yensetu ye bamona. (Musapwishi 7:7) Bantu bavula batemwa bingi kwamba mwenga mambo a kuba bekala ne kwingijila mu mapunzha mwavula ñambilo ya mwenga. Kino kechi kilumbulula’mba bena Kilishitu nabo bafwainwa kwambanga mwenga ne, pano bino kitulengela kuyuka kine kintu bantu kyo bambila mwenga. Twafwainwa kuba byepi umvwe betwambila mwenga? Byambo bya Mana 19:11 byamba’mba: ‘Maana o amulengela muntu kubanda kuzhingila.’ Kabiji Loma 12:17, 18 witujimuna’mba: “Kechi mushinkanye kibi na kibi kikwabo nangwa na muntu umo ne. . . . Umvwe kyakonsheka kubiwa, monka mwayila bulume bwenu, mwikale mu mutende na bantu bonse.”

3. Kwikala ba mutende kumweshiwa byepi mu byambo byo tusapwila?

3 Umvwe kine twiba bamutende, kino kikamwekanyikanga mu byubilo byetu. Kikamwekanyikangatu patoka mu byo twamba ne kuba, kimo kimye ne mu mwekanyikilo ya kilungi kyetu ne ñumvwanyikilo ya jiwi. (Byambo bya Mana 17:27) Byo atuminenga baana banji ba bwanga na kusapwila, Yesu wibajimwine’mba: “Pa kutwela mu nzubo, bemunai. Kabiji umvwe nzubo yafwainwa, kibusa kyenu kikale ponka: kabiji umvwe yabula kufwainwa, kibusa kyenu kimubwelele.” (Mateo 10:12, 13) Mambo o tusapwila ke mambo awama. Baibolo wiatela’mba “mambo awama a mutende,” “mambo awama a bupe bwa Lesa,” kabiji amba “mambo awama a bufumu.” (Efisesa 6:15; Byubilo 20:24; Mateo 24:14) Nkebelo yetu kechi ya kulengulula bintu byaitabilamo muntu nangwa kumupachika pa kintu kyo alanguluka ne, twafwainwatu kwisamba naji mambo awama kufuma mu Byambo bya Lesa.

4. Mwakonsha kuba byepi umvwe bemwambila’mba “Kechi mbena kukeba ne” saka mu kyangye nangwa kwambatu kyo mwaendela ne?

4 Kwakubula nangwa kutelekesha ne, mwina nzubo wakonsha kupulumukatu ne kwamba’mba, “kechi mbena kukeba ne.” Javula, kyawama bingi kwambatu amba, “naji kukebangatu kwimutangilapo kinembelo kimo mu Baibolo.” Kuba wakana ino ñambilo ne. Kimye kimo, kyakonsha kuwama bingi kwambatu’mba: “Naji kukebanga kwimubula kimye kyo kukabula nshinji kabiji kimye bantu bonse kyo bakafunda kutemwa bakwabo.” Umvwe mwina nzubo kechi wamweshapo kizaku kya kukeba kwisamba ne, mwakonsha kunungapo amba: “Namona kimye kikwabo kikawama bingi kwisamba bino byambo.” Inge mukumbu wa mwina nzubo kechi wawama ne, nanchi twafwainwa kupwisha mu muchima amba kechi ‘wafwainwa’ nenyi? Nangwa kya kuba muntu wakumbula kutama, vulukai lujimuno lwa mu Baibolo lwa ‘kwikala wakoka muchima ku bonse, . . . watekanya.’—2 Timoti 2:24.

Saulo Wajinga Washinta Pano Bino Kechi Wayukile Ne

5, 6. Saulo wibobilenga byepi baana ba bwanga ba kwa Yesu, kabiji mambo ka o aubijilenga bino?

5 Mu myaka kitota kitanshi, muntu wa jizhina ja Saulo wayile bingi nkuwa na mambo a mwenga wanji ne lupato. Baibolo ushimuna amba ‘wapingilenga bipingo bya kwibepaya baana ba bwanga ba Nkambo.’ (Byubilo 9:1, 2) Palutwe kacheche mwine wiambijilemotu amba “najinga wa mwenga ne wa lupato ne washinta.” (1 Timoti 1:13) Nangwa kya kuba balongo banji bamo bajinga bena Kilishitu, waambile pa byubilo byanji bya kushikwa baana ba bwanga ba kwa Kilishitu amba: “Byo ne bazhingijile bingi, ne bapachilenga ne ku mizhi ya mu byalo bingi.” (Byubilo 23:16; 26:11; Loma 16:7, 11) Kafwapotu nangwa pamo pamwesha’mba baana ba bwanga bamuvwañenejilenga Saulo na mambo a byubilo byanji ne.

6 Mambo ka Saulo o aubilanga bino? Palutwe kacheche, wanembele’mba: “Nekyubile pa kubula kuyuka monka mu kubula kwitaba kwami.” (1 Timoti 1:13) Wajinga Mufaliseo, wafunjishiwe “monka mwayila musango wa Mizhilo ya bashakulu.” (Byubilo 22:3) Nangwa kya kuba mufunjishi wa kwa Saulo aye Ngamaliela wajingako bulongo, ñanga mukatampe aye Kaifasa mo baendañenanga ne Saulo watamine bingi. Kaifasa ye wajinga ne kulutwe mu bubela bo babepejile Yesu Kilishitu abo bwamwipaishe ne kumwipaisha. (Mateo 26:3, 4, 63-66; Byubilo 5:34-39) Panyuma ya kino, Kaifasa wapuminenga batumwa ba kwa Yesu, ne kwibakambizha kyakosa bingi amba kechi bafwainwa kusapwila mu jizhina ja Yesu ne. Kaifasa ye watangijilenga mu kije mwaubile kiwowo kimye kyo bamuzhachishe Setepena ne kumutaya pangye ya muzhi na kumwasa mabwe. (Byubilo 5:27, 28, 40; 7:1-60) Saulo naye wajinga ponka kimye kyo bamwashilenga mabwe Setepena, kabiji Kaifasa wamupele lūsa lwa kuya na kufumpila ne kwibamanyika baana ba bwanga ba kwa Yesu mu Damasakasa. (Byubilo 8:1; 9:1, 2) Uno mukambizho byo ajinga wa kwa Kaifasa, Saulo wamonanga nobe ubena kwingila mwingilo wa Lesa, pano bino waubanga bino mambo kechi wajinga na lwitabilo lwa kine ne. (Byubilo 22:3-5) Onkao mambo, Saulo wakankelwe kuyuka amba Yesu ye Mesiasa. Wayukile bumbulwa maana bwanji kimye Yesu kyo a mumwekejile mu kimwesho mu jishinda jiya ku Damasakasa ne kwambañana naji.—Byubilo 9:3-6.

7. Ki ka kyaubiwe kwi Saulo byo amwene Yesu mu kimwesho kimye kyo ailenga ku Damasakasa?

7 Panyuma ya kino, Ananyasa bamutumine amba aye na kumusapwila Saulo. Umvwe wajinga anweba inge mwayile na kumusapwila nyi? Ananyasa waubile bingi moyo, pano bino wisambile ne Saulo mu jishinda jawama bingi. Saulo wapimpwile byubilo byanji mambo wamwene Yesu mu kimwesho kimye kyo ailenga ku Damasakasa. (Byubilo 9:10-22) Palutwe kacheche watendekele kutelwa’mba mutumwa Paulo, mwina Kilishitu mishonale wabambakana.

Yesu Wajinga Kimote Pano Bino Kechi Wajinga na Moyo Ne

8. Yesu umwesha byepi muchima ujipo ne Shanji ku bantu bandengamambo?

8 Yesu wajinga bingi na mukoyo wa kusapwila mambo awama kabiji wajinga kimote pano bino kechi wajinga na moyo pa kwamba ku bantu ne. (Mateo 11:29) Byubilo byanji byajingatu nobe bya Shanji wa mwiulu, ukambizha babi kuleka mashinda abo atama. (Isaya 55:6, 7) Pa kwisamba na bandengamambo, Yesu waambanga pa bintu byo bakonsha kuleka, kabiji wibatundaikanga. (Luka 7:37-50; 19:2-10) Mu kifulo kya kuzhachisha bantu na mambo a byubilo byabo, Yesu walondanga Shanji mu kumwesha lusa, butekanye, ne kukoka muchima kukeba’mba balapile. (Loma 2:4) Yehoba wasaka’mba, bantu bonse balapile kabiji bakapuluke.—1 Timoti 2:3, 4.

9. Twakonsha kufunjilako ka, ku byambo biji mu Isaya 42:1-4 byafikizhiwe mwi Yesu?

9 Byo aambilenga pe Yesu byo alonda Yehoba, nembi wa mambo awama aye Mateo wanembele bino byambo byaambiwapo mu bungauzhi amba: “Talai, wa mwingilo wami ye nasalulula, mutemwe wami, mo amwena lusekelo muchima wami. Nkabika mupashi wami pe aye, ne aye ukebabula Bagentila buchibamambo bwaoloka. Kechi ukapachikanga ne, nangwa kutatukisha ne, nangwa jiwi janji kechi bakejumvwa mu mikwakwa ne. Jitete jafyotoka kechi ukejichimuna ne, nangwa muzhinge ufutumuka kechi ukamuzhima ne, poso akatume buchibamambo bwanji bwaoloka mu kushinda byonse. Ne mu jizhina janji bakaketekelamo Bagentila.” (Mateo 12:17-21; Isaya 42:1-4) Kwesakana na monka mwaambila bino byambo bya bungauzhi, Yesu kechi wapachikanga ne. Nangwatu kimye kya makatazho, waambanga kine kyafikanga pa michima ya bantu bakishinka.—Yoano 7:32, 40, 45, 46.

10, 11. (a) Nangwa kya kuba Bafaliseo bamwendelekelenga, mambo ka Yesu o asapwijile ku bamo? (b) Yesu wibakumbwilenga byepi aba bamwendelekelenga, pano bino ki ka kyo abujile kuba?

10 Kimye kya mwingilo wanji, Yesu waambanga ku Bafaliseo bavula. Nangwa kya kuba bamo bakebanga bilubo mu bintu byo aambanga, Yesu kechi wapwisheshe mu muchima amba bonse baji na byubilo byatama ne. Shimona, Mufaliseo wakatezhe bingi, wakebelenga kwipwiluluka ne Yesu kabiji wamutewile ku kya kuja. Yesu wayile ko bamutewile kabiji wasapwijile ku bonse bajingapo. (Luka 7:36-50) Kimye kikwabo, Mufaliseo wayukanyikwa bingi aye Nikodema wayile kwi Yesu bufuku mu bumbelambela. Yesu kechi wamukajipijile mambo amba wayile ko aji bufuku ne. Bino wamusapwijile Nikodema pa butemwe bwamwesheshe Lesa pa kutuma mwananji kuba’mba aba bonse baji na lwitabilo bakamone lupulukilo. Kabiji Yesu waambilepo ne pa buneme bwa kukokela lunengezho lwa Lesa. (Yoano 3:1-21) Palutwe kacheche Nikodema waambile byambo byawama bingi pe Yesu kimye Bafaliseo bakwabo kyo balengulwilenga bintu byawama byaubile Yesu.—Yoano 7:46-51.

11 Yesu wayukile bukamfutumfutu bwa boba bakebelenga kumukwata. Byubilo bya balwanyi banji kechi byamulengejile kutendeka kwabauka ne. Pano bino umvwe kyakebewa, wibakumbwilenga ne kwibabula mafunde byo aji, kwibela bishimpi, nangwa kwamba byaamba binembelo. (Mateo 12:38-42; 15:1-9; 16:1-4) Kimye kimo inge wamona’mba nangwatu ambe kafwako kisa kufumamo ne, Yesu kechi wakumbulangatu nangwa kukumbula ne.—Mako 15:2-5; Luka 22:67-70.

12. Nangwatu kimye kyo bamukajipilanga, Yesu wa kwashishenga byepi bantu?

12 Bimye bimo, Yesu bamukajipilanga ku bantu bajinga na bapashi babipa. Umvwe kino kyaubiwa, wikanyanga kabiji waingijishanga ngovu ya mupele Lesa ne kwibabuka. (Mako 1:23-28; 5:2-8, 15) Umvwe bantu bamo bazhingila ne kwitwambila mwenga kimye kyo tuji mu mwingilo, netuwa twafwainwa kwikanya, kabiji kyawama bingi kwibakumbula bantu ba uno mutundu mu jishinda ja mushingi.—Kolose 4:6.

Kwikanya mu Kisemi

13. Mambo ka kimye kimo bantu kyo bashikilwa mulongo wabo umvwe watendeka kufunda Baibolo na Bakamonyi ba kwa Yehoba?

13 Baana ba bwanga ba kwa Yesu bafwainwa ne kwikanya mu kisemi. Umvwe bukine bwa mu Baibolo bwamufika muntu pa muchima naye ukakebanga’mba ba mu kisemi kyanji bekale byonka byo aji. Pano bino, kwesakana na byaambile Yesu, ba mu kisemi bakonsha kwitushikwa. (Mateo 10:32-37; Yoano 15:20, 21) Kobiji bintu byavulatu bilengela kino. Kya kumwenako, mafunjisho a mu Baibolo akonsha kwitulengela kwikala bakishinka, bashiñama, bamushingi, kabiji Binembelo nabyo bitufunjisha kuvuluka Mulenga wetu kimye kyonse. (Musapwishi 12:1, 13; Byubilo 5:29) Pano bino, umo mu kisemi kyakonsha ku mukola bingi ku muchima umvwe kealanguluke’mba mambo twibakishinka kwi Yehoba o ene mambo o tubena kubula kukokela bintu byo amba. Mu bimye bya uno mutundu, byo kyanemapo kulonda kya kumwenako kya kwa Yesu kya kwikanya!—1 Petelo 2:21-23; 3:1, 2.

14-16. Ki ka kilengela bantu bamo bamanyika ba mu kisemi kupimpula byubilo byabo?

14 Bantu bavula ano moba babena kwingijila Yehoba kimye kimo kampepo mukwabo wa mu masongola nangwatu mulongo wabo mu kisemi kechi wakebanga’mba bekale na byubilo byo bafunda mu Baibolo ne. Bano bantu kampe baumvwangapo byambo byatama bya kunena Bakamonyi ba kwa Yehoba, kabiji ne kulanguluka’mba byakonsha kuleta makatazho mu nzubo. Pa kuba’mba bapimpule byubilo byabo ki ka kilengela? Kilengela javula ke kya kumwenako kya mulongo wabo waitabila. Umvwe wibikako na kulonda lujimuno lwa mu Baibolo, kimye kyonse kutanwa ku kupwila kwa bwina Kilishitu ne kuya mu mwingilo wa mu bujimi, kwingila mingilo ya pa nzubo ne kwikanya nangwa kya kuba babena kwamba mwenga, kino kilengela ba mu kisemi kuleka kumunena.—1 Petelo 2:12.

15 Ndenguluzhi kimye kimo wakonsha ne kukana kuteleka ku byamba Baibolo mambo a kuba’mba uji na misalululo nangwa bwitote. Byo byo kyajinga ne ku muntu umo mu United States, waambile’mba watemwa bingi kyalo kyanji. Juba jimo, mukazhanji sa aya ku kupwila kwa nkambi, wasendele bivwalo byanji byonse waya ne kuya. Juba jikwabo, wafumine pa nzubo sa asenda buta ne kwamba’mba wakeipaya. Walengulwilenga kipwilo ko ayanga’mba batemwa bingi kwamba pa byubilo byanji. Pano bino, mukazhanji watwajijiletu na kuba bintu byo afundanga mu Baibolo. Byo papichile myaka makumi abiji mwata wanji naye waikele Kamonyi wa kwa Yehoba. Mu Albania, mwanamukazhi umo wazhingijile bingi mambo a kuba’mba mwananji wamukazhi wafundanga Baibolo na Bakamonyi ba kwa Yehoba ne kubatizwa. Javula waubangatu umvwe mwananji waikala na Baibolo wamutabaula. Juba jimo wazhikwile mu Baibolo wa bukumo washile mwananji pa tebulu. Kya jishuko, wafikenejiletu kuzhikula pa kinembelo kya Mateo 10:36, kabiji uno mwanamukazhi walangulukile’mba bino byambo bibena kwamba pe aye. Mambo a kuba’mba wamutele bingi muchima mwananji, wamushinjikinyeko ku kito kya mato ko ayile na kupatama bwato na bakamonyi bakwabo bayilenga ku kupwila kwa nkambi ku Italy. Bainanji byo bamwene bonse mu jibumba saka beimuna mu butemwe, kwipakachilamo, kuseka tuseko twa lusekelo, ponkapotu ndangulukilo yabo yatendekele kupimpulwa. Palutwe kacheche, batendekele kufunda Baibolo. Lelo jino nabo babena kukwasha ne bakwabo batemwa kulengulula.

16 Juba jimo mwanamulume umo watobokelenga na mukazhanji aku sa asenda ne mupenyi mu kuboko wenda wamba ne mwenga kukafika ne pa nzubo ya bufumu. Mwanamukazhi wamukumbwile na mushingi amba: “Twelai mwane mu Nzubo ya Bufumu mwimwene anwe bene.” Watwelele kabiji mu kuya kwa moba waikajile ke mukulumpe mu kipwilo.

17. Umvwe bintu byakatazha mu nzubo ya mwina Kilishitu, ñanyi lujimuno lwa mu Binembelo lwakonsha kukwasha?

17 Nangwatu ba mu kisemi kyenu bonse bena Kilishitu, kimye kimo bintu kechi byakonsha kwikala bulongo ne, kabiji ñambilo nayo yakonsha kwikalatu ya mwenga mambo a bumbulwakoloka. Kyo kine kintu bena Kilishitu ba mu Efisesa wa kala kyo bebajimwijile’mba: “Bululu bonse, ne bukaji, ne kubukabukaji, ne kubwazanga, ne mwenga, ne lupato lonse mwibifumye mo muji.” (Efisesa 4:31) Javula kyalengelanga bena Kilishitu ba mu Efisesa kwikala na byubilo bya uno mutundu ke mpunzha mo baikalanga, bumbulwakoloka, kabiji kimye kimo ne byubilo byabo bya kala. Pa kuba’mba baleke bino byubilo, ki ka kyafwainwe kwibakwasha? Bakebewenga ‘kusangulwa ke bapya mu mupashi wa michima yabo.’ (Efisesa 4:23) Kufunda Byambo bya Lesa, kulanguluka pa byobyo bintu byo byakonsha kwibakwasha mu bwikalo bwabo, kupwanañena pamo na bena Kilishitu bakwabo, ne kulomba na mukoyo, byo byakonsheshe kwibalengela kwikala na bipangwa bya mupashi. Mu kuba bino bakosheshe ‘kwiubila lusa abo bene na bene, kwikala ba michima yanekena, ne kwilekela mambo abo bene na bene byonka byo ebalekejile mambo aye Lesa mwi Kilishitu.’ (Efisesa 4:32) Nangwa kya kuba bakwetu bakonsha kuba kintu kya byepi nangwa kya byepi, twafwainwa kwikanya, kwiubila lusa, kwikala ba michima yanekena, ne kwilekela mambo. Ee, kechi twafwainwa ‘kushinkanya kibi na kibi kikwabo nangwa na muntu umo ne.’ (Loma 12:17, 18) Twafwainwa kulondanga Lesa mu kumwesha butemwe bwa kine.—1 Yoano 4:8.

Lujimuno ku Bena Kilishitu Bonse

18. Mambo ka lujimuno luji mu 2 Timoti 2:24 o lwakebewenga ku mukulumpe mu kipwilo mu Efisesa wakala, kabiji lwakonsha kukwasha byepi bena Kilishitu bonse?

18 Lujimuno lwa kwikala “watekanya” lwingila ku bena Kilishitu bonse. (2 Timoti 2:24) Pano bino, pa kutendekelapotu lwanembelwe kwi Timoti wakebewenga luno lujimuno kimye kyo ajinga mukulumpe mu kipwilo mu Efisesa. Bantu bamo mu kipwilo bajinga bingi na mwenga mu kwamba bintu byo bakebanga abo bene kabiji bafunjishinga mafunjisho a bubela. Mambo a kuba kechi bayukile nkebelo ya Mizhilo ya Mosesa ne, bakankelwe kuyuka ene mambo o kyanemena kwikala na lwitabilo, butemwe, ne jiwi ja mu muchima jatoka. Bwitote bwalengelanga bikonkoma mambo bepachikanga na byambo, kabiji bakankelwe kuyuka mafunjisho a Kilishitu ne munema wa kunemeka Lesa. Pa kuba’mba apwishe luno lukatazho, Timoti wakebewenga kwikala wakosa pano bino sa akoka muchima pa kukwasha balongo. Byonka biji bakulumpe mu kipwilo ano moba, wayukile’mba jitanga kechi janji ne, kabiji wafwainwe kwingila na balongo mu jishinda ja butemwe kabiji ja mutende.—Efisesa 4:1-3; 1 Timoti 1:3-11; 5:1, 2; 6:3-5.

19. Mambo ka o kyanemena atweba bonse ‘kukeba bukimote’?

19 Lesa wakambizha bakalume banji bonse ‘kukeba bukimote.’ (Zefwaniya 2:3) Kyambo kya Kihebelu kwafuma kyambo kya “bukimote” kilumbulula’mba muntu wafwainwa kwikala na muchima wa kuchinchika bya malwa saka atekanya, ubula kuzhingila, kabiji ubula kushinkanya. Mwane kine, kimye kyonse twayai tulombenga kwi Yehoba kuba’mba etukwashe twikanyenga ne kumwimenako bulongo nangwatu mu bimye byakatazha.

Bika byo Mwafundamo?

• Umvwe bemwambila mwenga, ñanyi binembelo byakonsha kwimukwasha?

• Mambo ka Saulo o aikejile washinta?

• Nga kya kumwenako kya kwa Yesu kitukwasha byepi kwisamba na bantu bonse?

• Kwikanya mu ñambilo na ba mu nzubo yetu mwakonsha kufuma ka?

[Kipikichala pa peja 15]

Nangwa kya kuba byubilo bya kwa Saulo byatamine, Ananyasa wisambile nanji mu butekanye

[Kipikichala pa peja 17]

Mwina Kilishitu wingila mingilo yanji bulongo wakonsha kukepeshako makatazho mu kisemi

    Mabuku a mu Kikaonde (1992-2025)
    Shinkai
    Shinkulai
    • Kikaonde
    • Tuminaiko Bakwenu
    • Byo Mukeba
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Terms of Use
    • Privacy Policy
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Shinkulai
    Tuminaiko Bakwenu