-
Yehoba “Ye Usolola Byafyamika”Kyamba—2012 | June 15
-
-
Yehoba “Ye Usolola Byafyamika”
“Kine Lesa wenu ye Lesa wa balesa ne Nkambo ya bamfumu, ye usolola byafyamika.”—DA. 2:47.
MUSAKUKUMBULA’MBA KA?
Ñanyi bishinka bitusolwela Yehoba pa mambo a bintu bikamweka kulutwe?
Nga mitwe ya lukinyama itanshi itanu na umo imenako ka?
Mu ñanyi jishinda lukinyama mo epashisha na lukipashañano mukatampe wamwene Nebukaneza?
1, 2. Yehoba witusolwela ñanyi bintu, kabiji mambo ka o aubila kino?
ÑANYI makafulumende akalamanga pano pa ntanda kimye Bufumu bwa Lesa kyo bukonauna bukalama bwa bantu? Twayuka mukumbu, mambo mwine “usolola byafyamika,” aye Yehoba Lesa, witusolwela. Witukwasha kuyuka kiyukilo kya ano makafulumende kupichila mu byanembele ngauzhi Danyela ne mutumwa Yoano.
2 Yehoba wasolwejile bano banabalume bimwesho byaambilenga pa kulondankana kwa binyama byapusana pusana. Kabiji walumbulwijile Danyela mwatala kiloto kya bungauzhi kya lukipashañano mukatampe wa kyela. Yehoba wabujile bantu kunemba ano mashimikila ne kwialama mu Baibolo pa kuba’mba tumwenemo. (Loma 15:4) Waubile kino kuba’mba akoseshe luketekelo lwetu kuba’mba katatakatu Bufumu bwanji bukalalaule makafulumende onse a bantu.—Da. 2:44.
3. Pa kuba’mba tumvwishe bulongo mwatala bungauzhi, ñanyi kintu kitanshi kyo twafwainwa kuyuka, kabiji mambo ka?
3 Mashimikila onse anembele Danyela ne Yoano kechi asololatu bamfumu batanu na basatu nangwa’mba makafulumende a bantu ne, bino amwesha ne ndonda yamwekejilengamo bano bamfumu. Nangwa byonkabyo, pa kuba’mba tumvwishe buno bungauzhi, twafwainwa kuyuka bulongo mwatala bungauzhi butanshi bwanembwa mu Baibolo. Mambo ka? Mambo kufika kwa buno bungauzhi po paimena kishina kya mu Baibolo. Kabiji kino kishina po paimena bungauzhi bukwabo bonse.
LUKUNWA WA MULOOLO NE LUKINYAMA
4. Bañanyi balenga lukunwa wa mwanamukazhi, kabiji uno lukunwa ukoba ka?
4 Ba Adama ne Evwa byo basatukiletu mu Edena, Yehoba walayile’mba “mwanamukazhi” ukasema ‘lukunwa.’a (Tangai Ntendekelo 3:15.) Uno lukunwa ukafumpa mutwe wa muloolo, aye Satana. Mu kuya kwa moba, Yehoba wasolwele kuba’mba uno lukunwa ukeshila mwi Abalahama, ukekala wa mu kisaka kya bena Isalela, ukekala Muyudea, kabiji ukekala wa mu kikota kya Mfumu Davida. (Nte. 22:15-18; 49:10; Sala. 89:3, 4; Luka 1:30-33) Kilishitu Yesu ye lubaji lutanshi lwa uno lukunwa. (Nga. 3:16) Bashingwa ba mu kipwilo kya bena Kilishitu lo lubaji lwa bubiji lwa uno lukunwa. (Nga. 3:26-29) Yesu ne bano bashingwa bakwatankana ne kulenga Bufumu bwa Lesa, abo Lesa bo akengijisha pa kuchakakanya Satana.—Luka 12:32; Loma 16:20.
5, 6. (a) Bamfumu bakatampe banga batongola Danyela ne Yoano? (b) Nga mitwe ya lukinyama watongolwa mu Lumwekesho imenako ka?
5 Kabiji buno bungauzhi butanshi bwapainwe mu Edena, bwaambile ne kuba’mba Satana ukasema ‘lukunwa.’ Lukunwa wanji ukashikwa lukunwa wa mwanamukazhi. Bañanyi baikala lukunwa wa muloolo? Ke boba bonse balondela byubilo bya kwa Satana bya kushikwa ne kumanyika bantu ba Lesa. Mwapita bwikalo bwa bantu, Satana wanengezha lukunwa wanji mu bipamo bya bumulwila ntanda nangwa’mba makafulumende. (Luka 4:5, 6) Nangwa byonkabyo, makafulumende achechetu a bantu o akilamo kumanyika bantu ba Lesa, ko kuba’mba kisaka kya bena Isalela ba kala nangwa kipwilo kya bena Kilishitu bashingwa. Mambo ka kino kishinka o kyanemena? Mambo kyalumbulula ene mambo bimwesho byamwene Danyela ne Yoano o byalumbulwilatu bamfumu bakatampe batanu na basatu.
6 Byo kyafikilenga ku mpelo ya myaka kitota kitanshi C.E., Yesu wasangwilwe wamwesheshe mutumwa Yoano bimwesho bya kukumya byapusana pusana. (Lum. 1:1) Mu kimwesho kimo, Yoano wamwene Diabola wamwekelenga nobe nsuñunyi kasa aimana ku kitulu kya kalunga ka mema kakatampe. (Tangai Lumwekesho 13:1, 2.) Kabiji Yoano wamwene lukinyama wa kukumya saka atuntuka mu kalunga ka mema kabiji watambwile lūsa kufuma kwi Diabola. Palutwe kacheche, malaika wabujile Yoano kuba’mba mitwe itanu na ibiji ya lukinyama wachijisha, ko kuba’mba kipashañano kya lukinyama wa mu Lumwekesho 13:1, imenako “bamfumu batanu na babiji,” nangwa’mba makafulumende. (Lum. 13:14, 15; 17:3, 9, 10) Pa kimye kyanembelenga Yoano buku wa lumwekesho, bamfumu batanu saka bapona kala, umo wakijinga ponka saka abena kulama, kabiji mukwabo wajinga “ukyangye kufika.” Nga kiyukilo kya buno bufumu nangwa’mba bufumu bwa ntanda yonse kyo ki ka? Twayai twisambe pa mutwe umo umo wa lukinyama walumbululwa mu Lumwekesho. Kabiji tusakufunda byavula pa ano makafulumende anembwa mu buku wa Danyela. Ano makafulumende saka akyangye kwikalako, bungauzhi bwa kwa Danyela bwalumbulwijile jimo byo akekala.
MITWE INTANSHI IBIJI IMENAKO IJIPITA NE ASILYA
7. Mutwe mutanshi wimenako ka, kabiji mambo ka?
7 Mutwe mutanshi wa lukinyama wimenako kyalo kya Ijipita. Mambo ka? Mambo Ijipita kyo kyajinga kyalo kitanshi kumwesha bulwanyi ku bantu ba Lesa. Ba mu kisaka kya kwa Abalahama mwafwainwe kufuma lukunwa wa mwanamukazhi, bavujile bingi mu Ijipita. Kepo bena Ijipita bamanyikilenga bena Isalela. Satana wakebelenga kuvizha bantu ba Lesa lukunwa saka akyangye kwiya. Mu ñanyi jishinda? Waubile kino kupichila mu kulengela Felo kwipaya baana ba balume ba bena Isalela. Pano bino, Yehoba walekeshe kino kintu ne kupokolola bantu banji bajinga mu buzha mu Ijipita. (Lupu. 1:15-20; 14:13) Kyapeleleko, watwajile bena Isalela mu Ntanda ya Mulaye.
8. Mutwe wa bubiji wimenako ka, kabiji wakebelenga kuba ka?
8 Mutwe wa bubiji wa lukinyama wimenako kyalo kya Asilya. Buno bufumu bwajinga na bulume, nabo bwakebelenga kuvizha bantu ba Lesa. Ibyo kuba’mba Yehoba waingijishe bena Asilya kukambula bufumu bwa bisaka jikumi na mambo a kupopwela bankishi ne kumusatukila. Nangwa byonkabyo, bena Asilya bakebelenga konauna Yelusalema. Kyamweka Satana wakebelenga konauna ndonda ya bufumu mwafwainwe kufuma Yesu. Pano bino, Yehoba kechi wakebelenga’mba bonaune Yelusalema ne, onkao mambo, Lesa wapokolwele bantu banji bakishinka kupichila mu konauna yoya nzhita mu jishinda ja kukumya.—2 Mfu. 19:32-35; Isa. 10:5, 6, 12-15.
MUTWE WA BUSATU WIMENAKO BABILONA
9, 10. (a) Yehoba waswishishe bena Babilona kuba ka? (b) Pa kuba’mba bungauzhi bufike, ki ka kyafwainwe kubiwa?
9 Mutwe wa busatu wa lukinyama wamwene Yoano, wimenako bufumu bwajinga na muzhi mukatampe wa Babilona. Yehoba waswishishe bena Babilona kushinda muzhi wa Yelusalema ne kutwala bantu banji mu buzha. Bino saka akyangye kuswisha kino kubiwa, Yehoba wajimwine bena Isalela basatukile kuba’mba ano malwa akebamwekela. (2 Mfu. 20:16-18) Waambijile jimo kuba’mba ndonda ya bamfumu bo baambile amba bakekalanga pa “jitanda ja Yehoba” mu Yelusalema, bakeifumyapo. (1 Moba 29:23) Nangwa byonkabyo, Yehoba walayile ne kuba’mba wa mu kikota kya Mfumu Davida, yenka “mwine mwinabo” ukeya na kutambula bufumu.—Ezi. 21:25-27.
10 Bungauzhi bukwabo bwamwesheshe’mba Bayudea bakatwajijila kupopwela mu nzubo ya Lesa mu Yelusalema kimye Mesiasa walaiwe nangwa’mba Mushingwa kyo akafika. (Da. 9:24-27) Bungauzhi bwanembelwe bena Isalela saka bakyangye kwibatwala mu buzha mu Babilona, bwaambile’mba uno muntu ukasemenwa mu Betelema. (Mika 5:2) Pa kuba’mba buno bungauzhi bufike, Bayudea bafwainwe kupokololwa mu buzha ne kubwela kwabo na kushimukulula nzubo ya Lesa. Bino mukambizho wa bena Babilona kechi waswishanga kukasulula bazha ne. Pano luno lukatazho lwakonsheshe kupwa byepi? Yehoba wasolwele byo kyafwainwe kwikala kupichila mu bangauzhi banji.—Amo. 3:7.
11. Ñanyi bintu byaimenejilengako Bufumu bwa Babilona? (Monai tubyambo twa munshi.)
11 Ngauzhi Danyela naye wajinga mu buzha mu Babilona. (Da. 1:1-6) Yehoba wamwingijishe kusolola bufumu bwapusana pusana bwalondejile pa buno bufumu bwa ntanda yonse bwa Babilona. Yehoba wasolwele bino byafyamika kwingijisha biyukilo byapusana pusana. Kyakumwenako, walengejile Mfumu wa bena Babilona, aye Nebukaneza kulota lukipashañano mukatampe walengelwe na byela byapusana pusana. (Tangai Danyela 2:1, 19, 31-38.) Kupichila mwi Danyela, Yehoba wasolwele kuba’mba mutwe wa ngolode wa lukipashañano waimenejilengako Bufumu bwa bena Babilona.b Bufumu bwa ntanda yonse bwalondejile pa bufumu bwa Babilona bwimenwako na kyaji ne maboko a siliva a lukipashañano. Buno bwajinga ñanyi bufumu, kabiji bwaubile byepi na bantu ba Lesa?
MUTWE WA BUNA WIMENAKO MEDIA NE PELISHA
12, 13. (a) Ñanyi bintu byasolwele Yehoba pa mambo a kushindwa kwa Babilona? (b) Mambo ka byalo bya Media ne Pelisha o byatongwelwa kuba’mba bimenwako na mutwe wa buna wa lukinyama?
12 Kala kene Danyela saka akyangye kwikalako, Yehoba wasolwele bishinka pa bufumu bukashinda Babilona kupichila mwi ngauzhi Isaya. Kabiji Yehoba wasolwele ne jishinda jo bakashinjilamo muzhi wa Babilona ne muntu ukamushinda. Uno muntu watangijilenga nzhita wajinga Kilusa mwina Pelisha. (Isa. 44:28–45:2) Danyela wamwene bimwesho bibiji byaambile pa Bufumu bwa Ntanda Yonse bwa Media ne Pelisha. Mu kimwesho kimo, wamwene bufumu bwaimenejilwengako na mbeyala wazandukile lubaji lumo. Uno mbeyala bamukambizhe’mba “uvwote nyama yavula.” (Da. 7:5) Mu kimwesho kikwabo, Danyela wamwene mukooko mulume wajinga na nsengo ibiji waimenejilengako buno bufumu bwa Media ne Pelisha.—Da. 8:3, 20.
13 Yehoba waingijishe Bufumu bwa Media ne Pelisha kufikizha bungauzhi kupichila mu kushinda Babilona ne kubwezha bena Isalela mu ntanda yabo. (2 Moba 36:22, 23) Nangwa byonkabyo, palutwe kacheche buno bonka bufumu bwakebelenga kuvizha bantu ba Lesa. Mu buku wa Eshita, muji jishimikila jaamba pa mulanguluko watama wajinga na kinemanga wa Pelisha, aye Hamane. Uno kinemanga wakebelenga kuvizha Bayudea bonse baikalanga mu ntanda yonse ya Bufumu bwa Pelisha kabiji watongwele ne juba ja kwibavizhizhamo. Yehoba mwine ye wapokolwele bantu banji ku lukunwa wa kwa Satana. (Esh. 1:1-3; 3:8, 9; 8:3, 9-14) Onkao mambo, kyayilamo bingi kuba’mba mutwe wa buna wa lukinyama wa mu Lumwekesho wimenako Bufumu bwa bena Media ne Pelisha.
MUTWE WA BUTANU WIMENAKO GREECE
14, 15. Ñanyi bintu byasolwele Yehoba pa mambo a Bufumu bwa Greece wa kala?
14 Mutwe wa butanu wa lukinyama wa mu Lumwekesho wimenako bufumu bwa Greece. Byonkatu Danyela byo asolwele kimye kyo alumbulwile kiloto kya kwa Nebukaneza, buno bonka bufumu bwimenwako ne na jivumo ne mambwata a lubemba a lukipashañano. Kabiji Danyela wamwene bimwesho bibiji byaambilenga pa buno bufumu byo bukekala ne mfumu wabo wayile nkuwa.
15 Mu kimwesho kimo, Danyela wamwene buno bufumu bwa Greece bwaimenejilwengako na lukinyama wamwekelenga nobe kisumpa wa byapi bina, kumwesha’mba buno bufumu bukapelawizha kushinda. (Da. 7:6) Mu kimwesho kikwabo, Danyela walumbulwile mbuzhi mulume wajinga na lusengo umo mukatampe byo aipayile mukooko wa nsengo ibiji, ko kuba’mba byalo bya Media ne Pelisha. Yehoba wabujile Danyela amba mbuzhi mulume waimenejilengako bufumu bwa Greece, kabiji lusengo mukatampe waimenejilengako umo pa bamfumu ba buno bufumu. Danyela watwajijile kwamba’mba lusengo mukatampe bakamuchimuna kabiji po ajinga pakamena nsengo icheche ina. Nangwa kya kuba buno bungauzhi bwanembelwe kala Bufumu bwa Greece saka bukyangye kutendeka kulama ntanda yonse, byonse byaambiwe pa buno bufumu byafikile. Mfumu wayile nkuwa wa kyalo kya Greece kya kala, aye Alekasanda walukukile bufumu bwa Media ne Pelisha. Nangwa byonkabyo, kechi papichile ne kimye kyabaya ne, uno lusengo ko kuba’mba mfumu wayile nkuwa bamuchimwine, ne kufwa wafwile saka ajitu na myaka 32 pa kimye bufumu bwanji kyo bwatendekelengatu kubaya. Kepo bufumu bwanji bwaabenwe pana ne kutendeka kulamwa na bakulumpe ba bashilikale banji bana.—Tangai Danyela 8:20-22.
16. Antiokasi wa buna waubile ka?
16 Byo ashinjile Pelisha, bufumu bwa Greece bwatendekele kulama bantu ba Lesa. Pa kikye kimye, Bayudea bebabwezhezhe mu Ntanda ya Mulaye kabiji bashimukulwile nzubo ya Lesa mu Yelusalema. Bakijinga bantu ba Lesa bo asalulwile, kabiji ne nzubo ya Lesa yo bashimukulwile yatwajijile kwikala kifulo kya mpopwelo ya kine. Nangwa byonkabyo, mu 200 B.C.E., bufumu bwa Greece, ko kuba’mba mutwe wa butanu wa lukinyama walukukile bantu ba Lesa. Antiokasi wa buna (Antiochus IV) wajinga pa boba baswaine Alekasanda kimye kyaabenwe bufumu bwanji, washimikile kyakusokelapo bitapisho pa lubanza wa nzubo ya Lesa mu Yelusalema kabiji wabikileko mukambizho wa kuba’mba yense ukalondelanga bupopweshi bwa Bayudea bakamwipaya. Buno bwajinga bulwanyi bwabaya bingi bwamwesheshe lukunwa wa Satana. Nangwa byonkabyo, papichiletu kimye kicheche bufumu bwa Greece bebufumishepo. Ñanyi wajinga mutwe wa butanu na bumo wa lukinyama?
MUTWE WA BUTANU NA BUMO “WAKATAZHA, ULENGA MOYO,” WIMENAKO LOMA
17. Mutwe wa butanu na bumo waingijile ñanyi lubaji lwabaya mu kufikizha bungauzhi buji mu Ntendekelo 3:15?
17 Bufumu bwa Loma bo bwalaminenga ntanda yonse kimye kyamwene Yoano kimwesho kya lukinyama. (Lum. 17:10) Mutwe wa butanu na bumo waingijile lubaji lwabaya bingi mu kufikizha bungauzhi bwanembwa mu Ntendekelo 3:15. Satana waingijishe babinemanga bena Loma kulemeka lukunwa pa kakimye kacheche kupichila mu ‘kumufumpa ku kashiko.’ Mu ñanyi jishinda? Yesu bamupelemo mambo a bubela a kuba’mba walengejile bantu kusatuka kabiji bamwipayile. (Mat. 27:26) Pano bino, kino kilonda kechi kyabanjile kupwa ne, mambo Yehoba wamusangwile.
18. (a) Yehoba wasajile ñanyi kisaka kipya, kabiji mambo ka? (b) Lukunwa wa muloolo watwajijila byepi kushikwa lukunwa wa mwanamukazhi?
18 Bantangi ba bupopweshi ba bena Isalela bamumvwañenejile Yesu na bena Loma, kabiji bavula bamukaine. Onkao mambo, Yehoba wakaine bena Isalela ba kisemwa kwikala bantu banji. (Mat. 23:38; Byu. 2:22, 23) Kepo asajile kisaka kipya kya “bena Isalela ba Lesa.”(Nga. 3:26-29; 6:16) Kino kisaka kyajinga kipwilo kya bena Kilishitu bashingwa bafuma mu Bayudea ne mu bantu ba mu bisaka bikwabo. (Efi. 2:11-18) Panyuma ya kuba Yesu wafwa ne kusangulwa, lukunwa wa muloolo watwajijila kushikwa lukunwa wa mwanamukazhi. Pa bimye byavula, bena Loma bakebelenga kuzhimañanya kipwilo kya bena Kilishitu, baikala lubaji lwa bubiji lwa lukunwa wa mwanamukazhi.c
19. (a) Danyela walumbulula byepi bufumu bwa butanu na bumo? (b) Kibaba kikwabo kikakumbula ñanyi mepuzho?
19 Mu kiloto kya kwa Nebukaneza kyalumbulwile Danyela, bufumu bwa Loma bwaimenejilwengako na mikupa ya kyela kya kapotwe. (Da. 2:33) Kabiji Danyela wamwene kimwesho kyalumbulula bulongo bufumu bwa Loma ne bufumu bukwabo bwa ntanda yonse bwafumine mu bufumu bwa bena Loma. (Tangai Danyela 7:7, 8.) Pa myaka yavula, bufumu bwa bena Loma bwamwekelenga ku balwanyi babo kwikala ‘bwakatazha, bulenga moyo, buji na bulume bungitu.’ Pano bino, bungauzhi bwaambijile jimo amba nsengo “jikumi” ikafuma mu buno bufumu, kabiji lusengo umo ukekala na bulume bukatampe. Nga ino nsengo jikumi imenako ka, kabiji lusengo mucheche wimenako ka? Mu ñanyi jishinda lusengo mucheche mo epashisha na lukipashañano mukatampe wamwene Nebukaneza mu kiloto? Kibaba kiji pa jipa 14 kikakumbula ano mepuzho.
-
-
Yehoba Wasolola Bintu “Bikamweka Palutwe Kacheche”Kyamba—2012 | June 15
-
-
Yehoba Wasolola Bintu “Bikamweka Palutwe Kacheche”
“Lumwekesho lwa Yesu Kilishitu lo bamupele kwi Lesa amba akamweshe bakalume banji bintu bikamweka palutwe kacheche.”—LUM. 1:1.
MUSAKUKUMBULA’MBA KA?
Ñanyi mbaji ya lukipashañano mukatampe imenako Bufumu bwa Ntanda Yonse bwa Anglo-America?
Yoano wamwesha byepi lukwatankano luji pakachi ka Bufumu bwa Ntanda Yonse bwa Anglo-America ne kipamo kya United Nations?
Danyela ne Yoano bamwesha byepi mpelo ya bukalama bwa bantu?
1, 2. (a) Bungauzhi bwa kwa Danyela ne Yoano bwitulengela kuba ka? (b) Nga mitwe itanshi itanu na umo ya lukinyama imenako ka?
KUKWATANKANA kwa bungauzhi bwa kwa Danyela ne bwa kwa Yoano kwitukwasha kuyuka mwatala bintu byavula bibena kumweka mu ntanda lelo jino ne bikamweka kulutwe. Twakonsha kufunjilako ka pa kwesakanya kimwesho kyamwene Yoano kya lukinyama, jishimikila ja kwa Danyela jaamba pa kijanyi ulenga moyo wajinga na nsengo jikumi ne ndumbulwilo ya kwa Danyela ya kiloto kya lukipashañano mukatampe? Kabiji kuyuka bulongo mwatala buno bungauzhi kwafwainwa kwitulengela kuba ka?
2 Twayai tuyuke mwatala kimwesho kya kwa Yoano kya lukinyama. (Lum., kita. 13) Byonka byo twamwene mu kibaba kyafumako, mitwe itanshi itanu na umo ya lukinyama imenako bufumu bwa Ijipita, Asilya, Babilona, Media ne Pelisha, Greece, ne Loma. Buno bufumu bonse bwashikilwe lukunwa wa mwanamukazhi. (Nte. 3:15) Panyuma ya kuba Yoano wanemba kimwesho kyanji, bufumu bwa Loma, bwimenwako na mutwe wa butanu na umo, bwatwajijile kulama ntanda yonse pa myaka yavula bingi. Mu kuya kwa kimye, mutwe wa butanu na bubiji wafumishepo bufumu bwa Loma. Ñanyi bufumu bwa bumulwila ntanda bwatendekele kulama ntanda yonse bwaimenejilwengako na uno mutwe, kabiji bwatendekele kuba byepi na lukunwa wa mwanamukazhi?
KIMYE KYATENDEKELE KULAMA BRITAIN NE AMERICA
3. Kijanyi ulenga moyo uji na nsengo jikumi, wimenako ka, kabiji nsengo jikumi ilumbulula ka?
3 Twakonsha kuyuka mutwe wa butanu na bubiji wa lukinyama kya mu Lumwekesho kitango 13 kupichila mu kwesakanya kimwesho kya kwa Yoano ne kya kwa Danyela kya kijanyi ulenga moyo uji na nsengo jikumi.a (Tangai Danyela 7:7, 8, 23, 24.) Kijanyi kyamwene Danyela kyaimenejilengako Bufumu bwa ntanda yonse bwa Loma. (Monai bipikichala ne byambo biji pa mapa 12-13.) Mu myaka ya mu ma 500 C.E., Bufumu bwa Loma bwatendekele kwabenamo. Nsengo jikumi yamenene pa lukinyama ulenga moyo imenako bufumu jikumi bwafumine mu bufumu bwa Loma.
4, 5. (a) Lusengo wa mucheche waubile ka? (b) Mutwe wa butanu na bubiji wa lukinyama wimenako ka?
4 Nsengo ina nangwa’mba bufumu buna, yamenene ku mutwe wa lukinyama washinta yaishile na bulume bukatampe. Nsengo isatu beiyokweleko ku lusengo mukwabo “wa mucheche.” Kino kyafikile kimye Britain, kyalo kyalamwanga kala ku bena Loma byo kyatendekele kwikala na bulume. Bino kufikatu ne mu myaka ya 1600, kyalo kya Britain kechi kyakikele na bulume bwa kulama ntanda yonse ne. Byalo bikwabo bisatu byalamwanga na Bufumu bwa Loma, ko kuba’mba Spain, Netherlands ne France byajinga na bulume kukila Britain. Pano bino, kyalo kya Britain kyatendekeletu pachepache kwangata bulume bwa bino byalo bisatu. Byo kyafikilenga mukachi ka mu ma 1700, kyalo kya Britain kyajinga pepi kutendeka kulama ntanda yonse. Nangwa byonkabyo, kechi kyakikele mutwe wa butanu na bubiji wa uno lukinyama ne.
5 Nangwa kya kuba kyalo kya Britain kyaikele na bulume bukatampe, byalo byo kyalamanga bya ku buyeke bwa America byatendekele kwilama bine. Nangwa byonkabyo, kyalo kya America kyaikele na ngovu ikatampe, bekizhikijilenga ku bashilikale bena Britain baingijishanga maato akatampe a nkondo. Mu mwaka wa 1914 kimye kyatendekele juba ja Nkambo, kyalo kya Britain kyaikele ke bufumu bukatampe kabiji America yo yaikele kyalo kikatampe kyayile palutwe mu bya kulengalenga pano pa ntanda.b Kimye kya Nkondo Itanshi ya Ntanda Yonse, kyalo kya America kyakwatankene pamo na kyalo kya Britain. Byo bakwatankene pamo balengele Bufumu bwa Ntanda Yonse bwa Anglo-America ne kwikala mutwe wa butanu na bubiji wa lukinyama. Uno mutwe waubile byepi na lukunwa wa mwanamukazhi?
6. Mutwe wa butanu na bubiji uba byepi na bantu ba Lesa?
6 Aku juba ja Nkambo jitendekatu, mutwe wa butanu na bubiji watendekele kulukuka bantu ba Lesa, balongo ba kwa Kilishitu baji pano pa ntanda. (Mat. 25:40) Yesu wamwesheshe kuba’mba mu kimye kya kwikalapo kwanji, bashalapo ba mu lukunwa bakatwajijila kwingila pano pa ntanda. (Mat. 24:45-47; Nga. 3:26-29) Bufumu bwa Ntanda Yonse bwa Anglo-America bwalwishishe bano bazhijikwa. (Lum. 13:3, 7) Kimye kyajingako Nkondo Itanshi ya Ntanda Yonse, buno bufumu bwamanyikile bingi bantu ba Lesa, kukanya mabuku abo amo ne kutaya pa kaleya boba baimenejilengako jibumba ja kalume wa kishinka. Mutwe wa butanu na bubiji wa lukinyama pa kimye kimo walekeshe mwingilo wa kusapwila. Yehoba wamwenejile jimo bino bintu ne kwibisolola kwi Yoano. Kabiji Lesa wabujile Yoano kuba’mba lubaji lwa bubiji lwa lukunwa lukatendeka jikwabo kwingila mwingilo mukatampe wa kusapwila. (Lum. 11:3, 7-11) Byapitamo bakalume ba Yehoba ba ano moba bimwesha’mba bino bintu byaubiwe.
BUFUMU BWA NTANDA YONSE BWA ANGLO-AMERICA NE MAULU A KYELA KYA KAPOTWE NE BUCHIMBA
7. Ñanyi lukwatankano luji pa mutwe wa butanu na bubiji wa lukinyama ne lukipashañano mukatampe?
7 Ñanyi lukwatankano luji pa mutwe wa butanu na bubiji wa lukinyama ne lukipashañano mukatampe? Britain, kunungako ne America byafumine mu Bufumu bwa bena Loma. Pano ibyepi pa mambo a maulu a lukipashañano? Bealumbulula’mba avwangakana na kyela kya kapotwe ne buchimba. (Tangai Danyela 2:41-43.) Ino ndumbulwilo nayo yamwesha kimye mutwe wa butanu na bubiji, ko kuba’mba Bufumu bwa Ntanda Yonse bwa Anglo-America kyo bwaikele na bulume. Byonkatu kyela kya kapotwe kyapatakana na buchimba byo kibula kukosa kukila kyela kya kapotwe kyabula kupatakanapo na kintu kikwabo, po pamotu ne Bufumu bwa Ntanda Yonse bwa Anglo America nabo kechi bwaesakana na bulume bwajinga na bufumu bwine ko bwafumine ne. Mu ñanyi jishinda?
8, 9. (a) Bufumu bwa ntanda yonse bwa butanu na bubiji bwamwesheshe byepi bulume bwa bukyela kya kapotwe? (b) Nga buchimba buji ku maulu a lukipashañano bwimenako ka?
8 Pa bimye bimo, mutwe wa butanu na bubiji wa lukinyama umwesha bulume bwa bukyela kya kapotwe. Kyakumwenako, wamwesheshe’mba uji na bulume bukatampe kimye kyo ashinjile Nkondo Itanshi ya Ntanda Yonse. Mutwe wa butanu na bubiji, ko kuba’mba bufumu buji nobe kyela kya kapotwe, nabo bwayukanyikilwe kimye kya Nkondo ya Bubiji ya Ntanda Yonse.c Ino nkondo byo yapwile, mutwe wa butanu na bubiji watwajijile kumwesha misango yanji ya bukyela kya kapotwe pa bimye bimo. Nangwa byonkabyo, kufumatu ku ntendekelo, kino kyela kya kapotwe kyavwangakene na buchimba.
9 Bakalume ba Yehoba batendekele kala kukebesha kuyuka mwatala maulu a lukipashañano. Kinembelo kya Danyela 2:41 kyalumbulula kuvwangakana kwa kyela kya kapotwe na buchimba kuba’mba ke “bufumu” bumotu, kechi bwavula ne. Onkao mambo, buchimba bwimenako bantu baji mu byalo bitangijilwa na Bufumu bwa Ntanda Yonse bwa Anglo-America, balengela buno bufumu kukepa bulume kukila Bufumu bwa bena Loma bwakosele nobe kyela kya kapotwe. Buchimba bebutongola’mba bwimenako ‘baana ba bantu,’ nangwa’mba bantu bonse. (Da. 2:43) Mu bukalama bwa Bufumu bwa Ntanda Yonse bwa Anglo-America, bantu balenga bipekenyi bya kukeba kwikala na lūsa lwa kuba bintu byo bakeba kupichila mu bipamo bitala pa lūsa lwa bantu, bipamo bitala pa ba mingilo, ne bipanyi bya bumulwila ntanda. Mu jino jishinda, bantu babena kulengela Bufumu bwa Ntanda Yonse bwa Anglo-America kubula kwikala na bulume bwa bukyela kya kapotwe. Kabiji bipanyi bilengulula makafulumende ne masawakya a bya bunsaji o babula kwitabizha ku bantu bavula bilengela bantangi baji na bulume kukankalwa kukosesha mizhilo yabo. Danyela waambijile jimo amba: “Bufumu nabo bukekala aku bwakosa, aku bwanekena.”—Da. 2:42; 2 Timo. 3:1-3.
10, 11. (a) Ki ka kikamwekela “maulu”? (b) Twakonsha kwamba’mba ka pa mambo a kibelengelo kya mana a lukipashañano?
10 Mu ino myaka, kyalo kya Britain ne America byatwajijila kwikala balunda ne kwingijila pamo mu kutangijila bintu bibena kubiwa pano pa ntanda. Bungauzhi bonse bwaamba pa lukipashañano mukatampe ne lukinyama bumwesha’mba kafwako bufumu bukwabo bwa ntanda yonse bukapingakena pa Bufumu bwa Ntanda Yonse bwa Anglo-America ne. Buno Bufumu bwapelako bwa ntanda yonse bukakepa bulume kukila bobwa bwaimenejilwengako na mikupa ya kyela kya kapotwe, pano bino kechi bukonaikatu abo bwine ne.
11 Nanchi kibelengelo kya mana a lukipashañano kiji na mo kyatala nyi? Akilangulukai pa kino: Mu bimwesho bikwabo, Danyela watongwelemo bibelengelo bya bintu nabiji kibelengelo kya nsengo yamenene ku mitwe ya binyama byapusana pusana. Bino bibelengelo byanema bingi. Nangwa byonkabyo, pa kulumbulula mwatala lukipashañano, Danyela kechi watongolapo kibelengelo kya mana ne. Onkao mambo, kibelengelo kechi kyanema ne, mambo lukipashañano wajinga na mikoko, maboko, minwe, mikupa ne maulu. Danyela waambatu kuba’mba mana alengelwe na kyela kya kapotwe ne buchimba. Kwesakana na mo alumbulwijile, twakonsha kwamba’mba Bufumu bwa Ntanda Yonse bwa Anglo-America bo bukalamanga ntanda yonse kimye “jibwe” jimenako Bufumu bwa Lesa kyo jikavingakanya maulu a lukipashañano.—Da. 2:45.
ANGLO-AMERICA NE LUKINYAMA WA NSENGO IBIJI
12, 13. Lukinyama wa nsengo ibiji wimenako ka, kabiji uba ka?
12 Nangwa kya kuba Bufumu bwa Ntanda Yonse bwa Anglo-America bwalengwa na kyela kya kapotwe ne buchimba, bimwesho Yesu byo amwesheshe Yoano bimwesha’mba buno bufumu bukengila mwingilo mukatampe mu moba a kupelako. Mu ñanyi jishinda? Yoano wamwene kimwesho kya lukinyama wa nsengo ibiji waambilenga nobe nsuñunyi. Nga uno lukinyama wakatazha wimenako ka? Uno lukinyama byo aji na nsengo ibiji, kibena kulumbulula’mba buno bufumu buji na bamfumu babiji. Kabiji Yoano wamwene Bufumu bwa Ntanda Yonse bwa Anglo-America mu jishinda japusanako.—Tangai Lumwekesho 13:11-15.
13 Uno lukinyama watundaikile kulengwa kwa kipashañano kya lukinyama. Yoano wanembele’mba kipashañano kya lukinyama kikamweka, kabiji kikazhimañana ne kumweka jikwabo. Kino byo byo kyaubiwe. Kyalo kya Britain ne America kyalengele kabungwe kuba’mba kakwatankanye ne kwimenako byalo byonse bya pano pa ntanda.d Kano kabungwe kamwekele kimye kyapwile Nkondo Itanshi ya Ntanda Yonse kabiji katelwanga amba League of Nations. Pano bino kazhimañene kimye kyatendekele Nkondo ya Bubiji ya Ntanda Yonse. Kimye kyajingako ino nkondo, bantu ba Lesa baambile’mba kwesakana na bungauzhi bwa mu Lumwekesho, kipashañano kya lukinyama kikamweka jikwabo. Kabiji ne kya kine kyamwekele jikwabo ne kutelwa’mba United Nations.—Lum. 17:8.
14. Mu ñanyi jishinda kipashañano kya lukinyama mo kyaikela “mfumu wa butanu na busatu”?
14 Yoano walumbulwile kipashañano kya lukinyama amba “mfumu wa butanu na busatu.” Mu ñanyi jishinda? Mambo kechi bamulumbulula’mba mutwe wa butanu na busatu wa lukinyama ne. Ke kipashañanotu kya uno lukinyama. Bulume bonse bo kiji nabo bufuma ku byalo byonse byo kitangijila, kikatakata ku byalo bine bikitundaika, ko kuba’mba Bufumu bwa Ntanda Yonse bwa Anglo-America. (Lum. 17:10, 11) Pano bino, kitambula bulume bwa kwikala nobe mfumu kuba’mba kingile mwingilo ukalengela bintu bikapimpula bwikalo bwa bantu kubiwa pano pa ntanda.
KIPASHAÑANO KYA LUKINYAMA KYATABAULA MWANAMUKAZHI PITE
15, 16. Mwanamukazhi pite wimenako ka, kabiji ki ka kyaubiwa ku bantu bamutundaika?
15 Kwesakana na byo aambile, Yoano wamwene mwanamukazhi pite wa kifwanyikizho saka aikala pa lukinyama wachijisha, ko kuba’mba kipashañano kya lukinyama. Kabiji ye wikitangijila. Uno mwanamukazhi pite utelwa’mba “Babilona Mukatampe.” (Lum. 17:1-6) Uno pite wimenako bupopweshi bonse bwa bubela kikatakata machechi a Kilishitendomu. Buno bupopweshi bulombelako uno lukinyama ne kumutangijila.
16 Babilona Mukatampe walumbululwa’mba waikala pa “mema.” Ano mema emenako bantu bamutundaika. Pano bino, mu juba ja Nkambo, bantu kechi babena kumutundaika byonka byo baubanga kala ne. Kiji nobe mema ‘auma.’ (Lum. 16:12; 17:15) Kyakumwenako, kimye kitanshi kipashañano kya lukinyama po kyamwekele, machechi a Kilishitendomu, ajinga na bulume pa byalo byavula bya bazungu. Lelo jino, bantu bavula baleka kutundaika machechi ne kunemeka bantangi ba machechi. Bantu bavula bayuka’mba bupopweshi bo bubena kuleta makatazho. Bakwabo bambatu patoka’mba bupopweshi bonse bafwainwa kwibufumyapo.
17. Ñanyi kintu kikamwekela bupopweshi bwa bubela katataka, kabiji mambo ka?
17 Nangwa byonkabyo, bupopweshi bwa bubela kechi bukapwa bulume ne kuzhimañanatu ne. Mwanamukazhi pite ukatwajijila kwikala na bulume, kutangijila bamfumu kufikatu ne kimye Lesa kyo akabika kintu mu michima ya boba bamfumu. (Tangai Lumwekesho 17:16, 17.) Katatakatu Yehoba akalengele makafulumende a bumulwila ntanda a kwa Satana emenwako na kipamo kya United Nations kulukuka bupopweshi bwa bubela. Bakamonawina pamo na bunonshi bwanji kabiji kechi ukekalapo na bulume pa makafulumende ne. Mu myaka ya kunyumakwe, kino kyamwekelenga nobe kechi kyakonsha kubiwa ne. Pano lelo jino, nangwa kya kuba uno mwanamukazhi pite waikala pa lukinyama wachijisha, kechi ukabandapo ne, ukaponatu kya kubazhimukila kabiji bintu bikamutamina.—Lum. 18:7, 8, 15-19.
BINYAMA BYAFIKA KU MPELO YABYO
18. (a) Lukinyama kuba ka, kabiji ki ka kikafumamo? (b) Danyela 2:44 walumbulula’mba Bufumu bwa Lesa bukonauna ñanyi bufumu? (Monai kakitenguluzha kaji pa jipa 17.)
18 Bupopweshi bwa bubela byo bukonaunwa, lukinyama ko kuba’mba bukalama bwa kwa Satana bwa bumulwila ntanda bukatundaikwa kulukuka Bufumu bwa Lesa. Na mambo a kuba bamfumu ba pano pa ntanda bakakankalwa kufika mwiulu, bakatujila mpuumwa bantu baji pano pa ntanda batundaika Bufumu bwa Lesa. Kino kikavulumuna bukaji bwa Lesa. (Lum. 16:13-16; 17:12-14) Danyela walumbulula kikobiwa mu ino nkondo ikapelako. (Tangai Danyela 2:44.) Lukinyama watongolwa mu Lumwekesho 13:1, kipashañano kyanji ne lukinyama wa nsengo ibiji bikonaunwa.
19. Ñanyi luketekelo lo twakonsha kwikala nalo, kabiji kino kyo kimye kya kuba ka?
19 Tubena kwikala mu moba a mutwe wa butanu na bubiji. Kafwako mitwe ikwabo ikamweka ku uno lukinyama saka bakyangye kumonauna ne. Bufumu bwa Ntanda Yonse bwa Anglo-America bo bukalamanga kimye bupopweshi bwa bubela kyo bakebonauna. Bungauzhi bwa kwa Danyela ne Yoano bwafika kwesakana na monka mo bwaawijilwe. Twafwainwa kuketekela’mba bupopweshi bwa bubela bukonaunwa kabiji amba katatakatu nkondo ya Amagedonyi ikafike. Lesa wasolwela jimo bino bintu. Nanchi tukatako muchima ku lujimuno lwa mu bungauzhi nyi? (2 Pe. 1:19) Kino kyo kimye kya kwikala ku lubaji lwa Yehoba ne kutundaika Bufumu bwanji.—Lum. 14:6, 7.
[Tubyambo twa mushi]
a Mu Baibolo, nambala ya jikumi ilumbulula kukumana kwa bintu, onkao mambo ibena kwimenako bufumu bonse bwafumine mu Bufumu bukatampe bwa Loma.
b Nangwa kya kuba byalo bya Britain ne America byajingako kutendeka mu ma 1700, bino Yoano wibilumbulula’mba pa kutendeka kwa juba ja Nkambo bukekalatu bufumu bumo. Kufika kwa bimwesho byanembwa mu Lumwekesho kubiwa mu “juba ja Nkambo.” (Lum. 1:10) Kimye kyatendekele Nkondo Itanshi ya Ntanda Yonse, uno mutwe wa butanu na bubiji po po aikele bufumu bwa ntanda yonse.
c Danyela wamwenejile jimo uno mfumu byo akonauna bintu mu ino nkondo. Aye wanembele’mba: “Ukonaunanga kya kukankamika.” (Da. 8:24) Kyakumwenako, kyalo kya America kyaonawine bingi bintu byo kyalakashishe mabomba akatampe abiji pa balwanyi ba Anglo-America.
d Monai buku wa Kibemba wa Ukusokolola—Akalume ka Kuko Kakalamba Nakapalama! mapa 240, 241,253.
[Kitenguluzha pa peja 17]
BAÑANYI BAJI MU “BUNO BUFUMU BONSE” BO BAAMBAPO?
Bungauzhi buji mu Danyela 2:44 bwaamba kuba’mba Bufumu bwa Lesa “bukalalaula buno bufumu bonse.” Buno bungauzhi bwaambatu pa bufumu bwimenwako na mbaji yapusana pusana ya lukipashañano.
Pano ibyepi pa mambo a makafulumende akwabo onse a bantu? Bungauzhi buji mu Lumwekesho bwasolola byavula pa bonka buno bufumu. Bwamwesha’mba “bamfumu ba pano pa ntanda ponse” bakebakonkanya pamo ku kulwa na Yehoba pa “juba jikatampe ja Lesa Wabulume Bonse.” (Lum. 16:14; 19:19-21) Onkao mambo, bufumu bwimenwako na lukipashañano ne makafulumende akwabo onse a bantu akonaunwa pa Amagedonyi.
-
-
Bamfumu Batanu Na Basatu BasololwaKyamba—2012 | June 15
-
-
Bamfumu Batanu Na Basatu Basololwa
Mabuku onse abiji a mu Baibolo, a Danyela ne Lumwekesho kechi atongolatu bamfumu batanu na basatu, nangwa’mba bukalama bwa bantu bonka ne, bino amwesha ne ndonda yamwekejilengamo bano bamfumu. Twakonsha kumvwisha mwatala buno bungauzhi inge twayuka bungauzhi butanshi bwanembwa mu Baibolo.
Mwapita bwikalo bwa bantu, Satana wanengezha lukunwa wanji mu bipanyi bya bumulwila ntanda nangwa’mba bufumu bwapusana pusana. (Luka 4:5, 6) Nangwa byonkabyo, bufumu buchechetu bo bwamanyikapo kala bantu ba Lesa, ko kuba’mba kisaka kya bena Isalela nangwa kipwilo kya bena Kilishitu bashingwa. Bimwesho byamwene Danyela ne Yoano, byalumbululatu bamfumu bonse pamo batanu na basatu kwapwa.
[Chati/Bipikichala pa peja 12, 13]
(Umvwe mukeba bine byambo, monai mu buku)
BUNGAUZHI BUNGAUZHI
BWA MU DANYELA BWA MU LUMWEKESHO
1. Ijipita
2. Asilya
3. Babilona
4. Media
ne Pelisha
5. Greece
6. Loma
7. Britain ne
U.S.A.a
8. League of Nations
ne United Nationsb
BANTU BA LESA
2000 B.C.E.
Abalahama
1500
Kisaka kya bena Isalela
1000
Danyela 500
B.C.E./C.E.
Yoano
Bena Isalela ba Lesa 500
1000
1500
2000 C.E.
[Tubyambo twa mushi]
[Bipikichala]
Lukipashañano mukatampe (Da. 2:31-45)
Bijanyi bikatampe bina byatuntukile kufuma mu kalunga ka mema (Da. 7:3-8, 17, 25)
Mukooko ne mbuzhi (Da., kita. 8)
Lukinyama wa mitwe itanu na ibiji (Lum. 13:1-10, 16-18)
Lukinyama wa nsengo ibiji utundaika kulengwa kwa lukipashañano wa lukinyama (Lum. 13:11-15)
[Byambo bya Muntu Ungi]
Photo credits: Egypt and Rome: Photograph taken by courtesy of the British Museum; Medo-Persia: Musée du Louvre, Paris
-
-
Mepuzho Afuma Ku BatangaKyamba—2012 | June 15
-
-
Mepuzho Afuma Ku Batanga
Ñanyi kimye Bufumu bwa Ntanda Yonse bwa Anglo-America kyo bwaikele bufumu bwa ntanda yonse bwa butanu na bubiji bwa mu bungauzhi bwa mu Baibolo?
▪ Lukipashañano mukatampe wa kyela wamwene Mfumu Nebukaneza kechi wimenako bufumu bonse bwa ntanda yonse ne. (Da. 2:31-45) Wimenakotu bufumu butanu bwalaminenga kutendeka kimye kya kwa Danyela kuya kulutwe, bwamanyikilenga bantu ba Lesa.
Ndumbulwilo ya kwa Danyela ya lukipashañano wa kyela, yamwesheshenga’mba Bufumu bwa Ntanda Yonse bwa Anglo-America bukafuma mu bufumu bwa bena Loma, kechi amba bukashinda bena Loma ne. Danyela wamwene uno lukipashañano uji na mikupa yalengelwe na kyela kya kapotwe kyafikile ku maulu ne ku mana. (Ku maulu ne ku mana, kyela kya kapotwe kyapatakana na buchimba.)a Ino ndumbulwilo imwesha kuba’mba Bufumu bwa Ntanda Yonse bwa Anglo-America bukafuma ku mikupa ya kyela kya kapotwe, ko kuba’mba bufumu bwa bena Loma. Mpito imwesha kuba’mba ino ndumbulwilo ya kine. Kyalo kya Britain, kyajinga lubaji lucheche lwa Bufumu bwa bena Loma, pano bino, ku mpelo ya myaka ya mu ma 1700, kyatendekele kwikala na bulume bukatampe. Mu kuya kwa kimye, kyalo kya America nakyo kyaikele na bulume bukatampe. Nangwa byonkabyo, pa kikye kimye, byalo bya Britain ne America kechi byakikele bufumu bwa ntanda yonse bwa butanu na bubiji bwa mu bungauzhi bwa mu Baibolo ne. Mambo ka? Mambo bino byalo kechi byakikwatankene ne kutendeka kwingijila pamo ne. Byaishile kukwatankana kimye kya Nkondo Itanshi ya Ntanda Yonse.
Pa kyokya kimye, “baana ba mu bufumu” babambakene na kusapwila kikatakata mu United States, na lutangijilo lwa Ofweshi wabo mukatampe wajinga mu Brooklyn, New York. (Mat. 13:36-43) Ba mu jibumba ja kalume bapayankene bingi na kusapwila mu byalo byo balaminenga ku Bufumu bwa Britain. Kimye kya Nkondo Itanshi ya Ntanda Yonse, byalo bya Britain ne America byakwatankene mu kulwisha balwanyi babo mu bya bumulwila ntanda. Na mambo a kuba nkondo yalengejile byalo bya Britain ne America kutendeka kwitota, bino byalo byatendekele kumanyika boba ba mu lukunwa wa “mwanamukazhi” wa Lesa, kukanya mabuku abo ne kutaya pa kazhima boba batangijilenga mwingilo wa kusapwila.—Lum. 12:17.
Kwesakana na bungauzhi bwa mu Baibolo, twafunda kuba’mba bufumu bwa ntanda yonse bwa butanu na bubiji, kechi bwatendekele ku mpelo ya myaka ya mu ma 1700 kimye kyalo kya Britain byo kyatendekele kwikala na bulume ne. Buno bufumu bwamwekele ku ntendekelo ya juba ja Nkambo.b
-