BIPIKICHALA BYA BANTU BA KALA
Herodotus
BWIKALO bwajinga byepi myaka ya kala? Ñanyi bisho bantu byo balondelanga? Lufunjisho lwa bya kupoyapoya ne kukeba kuyuka byajingako kala lukumbula ano mepuzho, pano bino kechi onse ne. Pa kuba’mba tuyuke byalangulukanga bantu ba kala, twafwainwa kutanga byanembele mwanamulume umo wajingako kala wanembele pa byamwekelenga mu kimye kyo ajingako. Uno mwanamulume wajingako kala papita ne myaka 2,400. Jizhina janji wajinga Herodotus. Uno Mungiliki wajingako mu myaka kitota kya butanu B.C.E. Mwingilo wanji wajinga wa kunemba Byamwekele Kala.
Herodotus watendekejilepo kunemba kyalengejile makondo alwile Bangiliki ne kulukuka bena Pelisha pakachi ka myaka 490 ne 480 B.C.E., Herodotus saka akijitu kalombwana. Kabiji wanembele ne bintu bikwabo byo afunjile pa byalo byonse byo bashinjile ku bena Pelisha.
KECHI WANEMBELETU BINTU BYA MWEKELE KALA NE
Herodotus wayukile bingi kunemba mashimikila awama. Wanembangatu byonse tonkotonko, kubikapo ne bishinka byonse byo alangulukile’mba byakebewenga pa kuba’mba jishimikila jumvwanyike bulongo. Herodotus waingijile mwingilo wabaya bingi mambo kafulumende kechi wanembelepo mashimikila a bintu byamwekele kala o afwainwe kwingijisha ne.
Mu yoya myaka, bantu bachechetu banembanga bintu byamwekele kala, kanatu bintu bikatampe byo baubile bino bebinemba pa bibumbwaloba. Herodotus wanembele bintu byo amwenenga, mashimikila aamba pa bisho, ne byaambanga bantu pa byo bayukile pa bintu byo akebelenga kunemba. Pa kuba’mba ekale na bishinka byonse, Herodotus wayile ku mapunzha apusana pusana. Wakomejile mu kyalo kyo balamanga ku Bangiliki kyatelwanga’mba Halicarnassus (luno kitelwa’mba Bodrum, ku bulenge bwa kyalo kya Turkey) kabiji wayile ku mapunzha apusana pusana a kyalo kya Gilisi.
Pa kuba’mba ekale na bishinka byonse, Herodotus wayile ku mapunzha apusana pusana
Wayile ku buyeke bwa Kalunga Kafita ne ku Saika, mu mpunzha itelwa luno amba Ukraine, ne ku bulenge bwa Palesitina ne ku Ijipita. Ja ku musela kyamweka wakafikile ku Babilona, kabiji wakekajile moba avula ku muzhika ku kyalo kyalamanga Bangiliki kitelwa luno amba Italy. Konse ko ayanga, watalatalanga bingi ne kwipuzhaipuzha kabiji watambwilanga byambo ku bantu bo amonanga’mba bakishinka.
BUKISHINKA BWA BYAMBO BYANEMBELE HERODOTUS
Kibese kyashala kyo balengele na mambanga po banembele bintu byamwekele kala
Ki ka kyalengejile Herodotus kunemba byambo bya kine? Na mambo a byalo byo ayileko ne bintu byo emwenejile na meso, bimwesha kuba’mba byo anembele byajinga bya kine. Byo alumbulwile bisho byabujile kuyukanyikwa ku bena Gilisi nabiji byo balondelanga pa kuzhiika bantu ba mu kisemi kya bufumu mu Saika nangwa bisho bya kumisha muntu inge wafwa byo baubanga mu Ijipita byaesakana na byobya byazhikwile bamfunji ba bya kupoyapoya. Kyashimunwa’mba byambo byo anembele pa kyalo kya Ijipita “byanema kukila byonse byanembelwe kala pa kino kyalo.”
Javula Herodotus wanembanga bintu byo bamubuulanga nangwa kya kuba bimo wibizhanukanga. Kabiji bantu bajingako kimye kyo anembelenga bino byambo, baitabijile kuba’mba balesa babo ba bubela bakwasha bantu. Onkao mambo, byonse byo anembele kechi byaesakana pamo na binemba bashayuka ba bya kala ba ano moba ne. Nangwa byonkabyo, Herodotus waesekele kupusanya bishinka ne mashimikila a kala a kine. Waambile kuba’mba kechi waketekela byambo bonse byo bamubuujile ku bantu ne. Wataaine bino bishinka panyuma ya kwesakanya bishinka byo ataaine ne byo bamubuujile.
Kunemba bintu bya mwekele kala ye wajinga mwingilo wa kwa Herodotus mu bwikalo bwanji bonse. Na mambo a bishinka byo ataaine ne byo bamubuujile byamulengejile kwingila bingi bulongo.