BASHAYUKA ba bya sayansi baambile’mba mu mwaka wa 2017, mukamweka bintu byatama bingi. Mu January, bano bashayuka baambile’mba katatakatu mu ntanda mukamweke bya malwa. Bafwanyikizhe kino ku nkoloko ibena kumwesha kimye kyashalako kikamweka bya malwa bikonauna ino ntanda. Bano bashayuka baesekele kwiitangizhako ino koloko na masekondi 30 pa kuba’mba ino ntanda ibule konaunwa. Babwezhako kimye kunyuma pa kuba’mba bya malwa byakonsha konauna ino ntanda bikabule kumweka kukila byo kyajinga pa myaka 60 yapitapo.

Mu 2018, bashayuka basayansi babena kukeba bakayuke myaka yashalako pa kuba’mba ino ntanda ikonaike. Nanchi ino nkoloko ikatwajijila kumwesha kimye kyashalako kumweka bya malwa bikonauna ino ntanda nyi? Mwalangulukapo amba ka? Nanchi bintu mu ntanda bikatwajijila kutaminakotu nyi? Buno bwipuzho bubena kumweka nobe bwakatazha kukumbula. Nangwatu bashayuka bamba byapusana pusana pa uno mutwe. Kechi bonse baswa kuba’mba bino bya malwa bikamweka ne.

Bantu bavula baitabila kuba’mba bintu bikawama kulutwe. Balanguluka’mba ino ntanda ne bantu kechi bakonaunwa ne, kabiji bintu kulutwe bikawama. Nanchi abino bintu byo balanguluka byo ibyo nyi? Nanchi ino ntanda ibena kutaminakotu nyi?

INGE mumvwa kutama ne moyo pa bintu byatama bibena kumweka mu ntanda, kechi yenu bonka ne. Mu 2014, Barack Obama wajinga ndamakyalo wa mu United States waambile pa bintu byatama byo babena kwamba mu mapepala a byambo. Waambile pa bibena kwamba bantu amba “ino ntanda ibena kutaminakotu kabiji kafwako wakonsha kwiiwamisha ne.”

Byo apwishishe kwamba bino byambo, waambile ne pa mashinda o bafwainwa kuba pa kuba’mba bapwishe makatazho abena kumweka mu ino ntanda. Waambile ne pa byakebelenga kuba makafulumende avula amba “byo balangulukilenga kuba byawama” kabiji waambile kuba’mba “bikakwasha bingi bantu” ne kuba’mba “bantu bafwainwa kushiinwa bino.” Mu jishinda jikwabo, waambilenga pa bantu baya bingi nkuwa byo babena kwibikako kuwamisha bintu byakonsha konauna ino ntanda.

Bantu bavula baswa byo aambile. Bantu bamo baketekela mu bya sayansi ne mukuyilako palutwe mu bya kulengalenga kuba’mba bikawamisha ino ntanda. Shayuka umo ulenga byakulengalenga waambile’mba mu 2030, “byakulengalenga bikekala bingi na bulume kabiji byo tukafika mu mwaka wa 2045, bikakilamo kwikala na bulume.” Kabiji wanungilepo amba: “Tubena kuba bingi bulongo. Nangwa kya kuba tubena kupita mu makatazho, bino tubena kwiashinda bukiji.”

Mambo ka bintu mu ntanda o bibena kutaminakotu? Nanchi katatakatu ino ntanda yonaike nyi? Nangwa kya kuba bashayuka bamo basayansi ne bamulwila ntanda bamba’mba bintu bikawama, bino bantu bamo bakana. Mambo ka?

BILWILO BYA NKONDO BYASHINTA. Nangwa kya kuba kipamo kya United Nations ne bipamo bikwabo bibena kwibikako kulekesha kulenga bilwilo bya nkondo byashinta, bino bakankalwa. Bandamabyalo bamo betoota bakana kwibalekesha kulenga bilwilo bya nkondo. Mu byalo mo balenga bilwilo bya nkondo batwajijila na kulenga bilwilo byashinta kukila bitanshi. Kabiji byalo byabujile bilwilo bya nkondo, nabyo luno biji na bilwilo byakonsha kwipaya bantu bavula bingi.

Byalo byavula binengezha bingi kulwa nkondo mambo baji na bilwilo bya nkondo byashinta. Kino kyalengela ino ntanda kwikala mu kizumba nangwa kya kuba kuji “mutende.” Sawakya wa mu Bulletin of the Atomic Scientists wapaine lujimuno lwa kuba’mba, “Mabomba o batuma mu byalo aji bingi na bulembe akonsha kwipaya bantu bavula kabiji alengela bantu kususubala bingi.”

BUMI BWA BANTU BUJI MU KIZUMBA. Ba sayansi kechi bakonsha kwitulengela kwikala na butuntulu bwa mubiji bwawama ne. Bikola nabiji BP, kukizhamo kubaya, kutamisha mwela ne kwingijisha bizhima kubena kuyilakotu palutwe. Bantu bavula babena kufwa na bikola biyatu bine nabiji kansa, kikola kya muchima ne shuka. Kabiji bantu bavula babena kukolwa bikola bya ku bongo. Kabiji pa myaka yapitapo, kwaiya bikola byashinta byaipaya bantu bavula nabiji Ebola ne Zika. Kishinka ke kya kuba’mba bantu bakankalwa kupwisha bino bikola kabiji kafwako kishinka kibena kumwesha’mba bakebipwisha ne.

KONAUNA BILENGWA NA LESA. Bishimikwa mo balengela bintu bibena kutamisha bingi mwela. Bantu bavula babena kufwa na mambo a kupema mwela watama.

Bantu mu bimasamasa ne bipamo bya kafulumende babena kutaya mu mikola ndochi ifuma mu byolonyi, ku michi, mu majimi, bipepala ne bintutu bikwabo. Buku wa Encyclopedia of Marine Science waamba’mba: “Bino bintu byo bataya mu mikola biji bingi na bulembe mambo bipaya banyama ba mu mema ne kajo ka mu mema kakwabo kuvwangakotu ne bantu baja kajo ka mu mema o batamisha.”

Mema awama akatazha bingi lelo jino. Shayuka aye Robin McKie waambile’mba: “Mema awama akatazha bingi kabiji luno lukatazho lukakumbana ntanda yonsetu.” Bamulwila ntanda babena kwamba’mba bantu bo babena kulengela mema awama kukatazha kabiji kino kikalengela mema awama kukatazha bingi kulutwe na lwendo.

BYA MALWA BYABIKA BANTU MU KIZUMBA. Bipuupu bikatampe, binkunkwila, tunzhimbiji tukatampe, bipuupu bya mvula ne bitentanshi bilengela miyulo kabiji byonauna bintu byavula bingi. Bino bintu bibena kwipaya bantu bavula. Kupesapesa kwaubile kipamo kya U.S. National Aeronautics and Space Administration kyataine kuba’mba “kulutwe na lwendo kukamweka bipuupu bikatampe bingi, mwela watwa kyuya ne byashi.” Nanchi bino bintu bikepaya bantu nyi?

Kuji bintu bikwabo bibena kubika bumi bwa bantu mu kizumba. Kulanguluka pa bintu byatama bibena kumweka mu ntanda kechi kwakonsha kwimukwasha kutaana mikumbu ne. Kabiji kuketekela byamba bamulwila ntanda ne basayansi kechi kwakonsha kwitukwasha kutana mikumbu ne. Byonkatu byaamba mutwe wafumako, bantu bavula bataana mikumbu ku mepuzho epuzha bantu pa bibena kumweka mu ntanda ne bintu biji kulutwe. Twakonsha kutaana kwepi ino mikumbu?

Akimonai bungauzhi bumo bwa mu Baibolo bwaambijilwe jimo:

• “Kisaka kikalukuka kisaka kikwabo ne bufumu bukalukuka bufumu bukwabo, kabiji kukekala bipowe bya nzala ne bitentanshi kuku ne kuku.”—Mateo 24:7.

• “Mu moba a kupelako kukeya bimye byakatazha. Mambo bantu bakekala betemwatu abo bene, batemwa mali, bejantula, belundumika, ba mwenga, babula kukookela bansemi, babula kusanta, babula bukishinka, babula butemwe, babula kukeba kumvwañana, ba luntepentepe, babula kwikanya, bashinta, babula kutemwa kyawama, basolola bakwabo, babula kumvwa, betota, batemwa bya kisangajimbwe mu kifulo kya kutemwa Lesa.”—2 Timoti 3:1-4.

Buno bungauzhi bwalumbulula bintu byatama bibena kuyilakotu na kutama mu ino ntanda. Kwambatu kine bintu mu ntanda byatama kabiji bantu kechi bakonsha kwibiwamisha ne. Kwesakana na byaamba Baibolo, bantu kechi baji na maana ne bulume bwa kupwisha ano makatazho ne. Binembelo byalondelapo byalumbulula bulongo kino kishinka:

• “Kuji jishinda jimweka kuwama ku muntu, bino ko jipelela jitwala ku lufu.”—Byambo bya Maana 14:12.

• ‘Bantu balama bakwabo na kwibayanjisha.’—Musapwishi 8:9.

• “Muntu mwine kechi uji na luusa lwa kwitangijila mu jishinda jo afwainwa kuyamo ne.”—Yelemiya 10:23.

Inge bantu batwajijila na kuba bintu byo bakebatu abo bene, bakonsha konauna ino ntanda. Bino kino kechi kikamweka ne. Mambo ka? Baibolo waamba’mba:

• “Waikajika ntanda pa bitendekesho byayo; kabiji ikekalanga pa mpunzha yayo myaka ne myaka.”—Salamo 104:5.

• “Kisemi kimo kipita kabiji kisemi kikwabo kiiya, pakuba ntanda yaikala myaka ne myaka.”—Musapwishi 1:4.

• “Baoloka bakaswana ntanda, kabiji bakekalangamo myaka ne myaka.”—Salamo 37:29.

• “Kajo kakavula bingi pano pa ntanda; kakekala ne peulu ya mitumba.”—Salamo 72:16.

Byaamba Baibolo bitulengela kutaana mikumbu. Bantu kechi bakafwa na mambo a kutamisha mwela, kukepelwa kajo, mema nangwa na bikola ne. Ino ntanda kechi bakeyonauna na bilwilo bya nkondo ne. Mambo ka? Mambo Lesa uji na bulume pa ino ntanda. Bino Lesa wapa bantu luusa lwa kwifuukwilapo bintu bene. Nangwa byonkabyo, bantu bamanama na bintu byatama bifuma mu byo boba. (Ngalatiya 6:7) Ino ntanda kechi iji nobe shitima yapampuka pa ngyangi ne. Lesa kechi ukaswisha bantu kutwajijila na kuyanjisha bakwabo ne.—Salamo 83:18; Bahebelu 4:13.

Lesa ukoba ne bintu bikwabo. Ukaleta ‘mutende wavula.’ (Salamo 37:11) Byo baamba mu uno mutwe bitukwasha kuyuka bintu byawama biji kulutwe byayuka Bakamonyi ba kwa Yehoba na mambo a kufunda Baibolo.

Bakamonyi ba kwa Yehoba bekala mu mapunzha apusana pusana kabiji baji na nkomeno yapusana pusana. Bapopwela Lesa yenka wa kine wa jizhina ja Yehoba jo baambapo mu Baibolo. Kechi bachiina bintu bikamweka kulutwe ne, mambo Baibolo waamba’mba: “Mambo Yehoba, Mulenga walengele bya mwiulu, Lesa wa kine, yenka walengele ntanda, Mulenga wiikajikile, kechi wiilengele kwikala yatutu ne, bino wiilengele’mba mukekalenga bantu, Waamba’mba: ‘Amiwa yami Yehoba, kechi kujipo mukwabo ne.’”—Isaya 45:18.