တၢ်ဂ့ၢ်လၢလံာ်စီဆှံအပူၤန့ၣ် မ့ၢ်အချုးစိၤခဲအံၤဧါ
စဲအ့ၣ် (SCIENCE)
လံာ်စီဆှံန့ၣ် တမ့ၢ်စဲအ့ၣ် အလံာ်သနာ်က့ တဲပာ်စၢၤဝဲ တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤလၢ အဘၣ်ဃးဒီး စဲအ့ၣ်တကပၤန့ၣ် ဘၣ်ဝဲလီၤတံၢ်လီၤဆဲးလီၤ. ပကကွၢ်သကိးတၢ်အဒိတနီၤန့ၣ်လီၤ.
မ့ၢ်မူဟီၣ်ကယၢ အခီၣ်ထံးခီၣ်ဘိအိၣ်ဧါ
လၢညါပှၤစဲအ့ၣ်ဖိသ့ၣ်တဖၣ် နာ်ဝဲလၢ မူဟီၣ်ကယၢအံၤ အခီၣ်ထံးခီၣ်ဘိတအိၣ်ဘၣ်. ဘၣ်ဆၣ် ခဲအံၤအဝဲသ့ၣ်အါဂၤတူၢ်လိာ်က့ၤဝဲလၢ မူဟီၣ်ကယၢ အခီၣ်ထံးခီၣ်ဘိန့ၣ် အိၣ်ဝဲလီၤ. လံာ်စီဆှံတဲဝဲဒ်န့ၣ် ဖးယံာ်လံ.—၁ မိၤၡ့ ၁:၁.
ဟီၣ်ခိၣ်န့ၣ်ဖျၢၣ်ဧါ မ့တမ့ၢ် ဘံၣ်ဧါ
လၢပျၢၤန့ၣ် ပှၤအါဂၤဆိကမိၣ်ဝဲလၢ ဟီၣ်ခိၣ်န့ၣ်ဘံၣ်ဝဲလီၤ. ဘၣ်ဆၣ် ဖဲ ချ.ခ.န ၅ ယၤဖှိၣ်န့ၣ် ကြံးအပှၤစဲအ့ၣ်ဖိတဖၣ် တဲဝဲလၢဟီၣ်ခိၣ်န့ၣ် ကဘၣ်ဖျၢၣ်ဝဲလီၤ. တချုးလၢအဝဲသ့ၣ်နၢ်ပၢၢ်ဝဲလၢ ဟီၣ်ခိၣ်အံၤ မ့ၢ်အဖျၢၣ်ဒံးဘၣ်အခါန့ၣ် ဝံယၡါယၤကွဲးပာ်စၢၤဝဲ လံာ်စီဆှံအတၢ်ကတိၤဖဲ ချ.ခ.န ၈ ယၤဖှိၣ်လၢအတဲဝဲလၢ “ဟီၣ်ထံးမူထံးအကဝီၤ” လီၤ. တၢ်ကတိၤလၢအမ့ၢ် “အကဝီၤ” န့ၣ် အဲၣ်ဒိးတဲဝဲလၢ အဖျၢၣ်သလၢၣ်န့ၣ်လီၤ.—ယၡါယၤ ၄၀:၂၂.
တၢ်အိၣ်လၢမူခိၣ်န့ၣ် ဟးဂီၤကွံာ်ကယီကယီသ့ဧါ
ကြံးပှၤစဲအ့ၣ်ဖိလၢအမံၤမ့ၢ် အဲရံစတီထိၤ န့ၣ်အိၣ်မူဝဲဖဲ ချ.ခ.န ၄ ယၤဖှိၣ်လီၤ. ဒီးအဝဲသိၣ်လိဝဲလၢ တၢ်အိၣ်လၢဟီၣ်ခိၣ်တဖၣ်န့ၣ် ဟးဂီၤကွံာ်ကယီကယီသ့ဘၣ်ဆၣ် မ့မ့ၢ်တၢ်အိၣ်လၢမူခိၣ်တဖၣ်န့ၣ် တဆီတလဲအသးဘၣ် ဒီးဟးဂီၤဝဲတသ့ဘၣ်. တၢ်သိၣ်လိတခါအံၤန့ၣ် ပှၤနာ်ဝဲကအိၣ်အနံၣ်လၢအကယၤတဖၣ်ညါ. ဘၣ်ဆၣ် ဖဲ ၁၈၀၀ ဘျဲၣ်န့ၣ် ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိတဖၣ်တဲဝဲလၢ တၢ်သိၣ်လိတခါအံၤတဘၣ်ဘၣ်. ဒီးလၢပှၤစဲအ့ၣ်ဖိတဖၣ်အံၤအကျါတဂၤ လၢအမံၤမ့ၢ် လီၣ်ခဲ(လ်)ဘဲၤ န့ၣ် ပာ်သူၣ်ပာ်သးဝဲ လံာ်စီဆှံတဆၢဘၣ်ဃးဒီး မူခိၣ်ဒီးဟီၣ်ခိၣ်အဂ့ၢ်န့ၣ်လီၤ. လံာ်စီဆှံတဆၢအံၤ တဲဝဲလၢ မူခိၣ်ဒီးဟီၣ်ခိၣ် “ကလီၢ်လံၤခဲလၢာ် ဒ်ဆ့ကၤတဖၣ်အသိး” လီၤ. (စံးထီၣ်ပတြၢၤ ၁၀၂:၂၅, ၂၆; ခ့ခါစှီၤကျိာ်) ဒ်လံာ်စီဆှံတဲဝဲအသိး ခဲ(လ်)ဘဲၤ နာ်ဝဲလၢ ဒ်သိးတၢ်ဘၣ်တ့တဖၣ် သုတ ဟးဂီၤကွံာ်ကယီကယီတဂ့ၤအဂီၢ် ကစၢ်ယွၤဒီသဒၢဝဲသ့လီၤ.—စံၣ်တဲၤတဲလီၤတၢ် ၁:၄.
တၢ်လၢအတီဃာ်ဟီၣ်ခိၣ် ဒီးဟီၣ်ခိၣ်ဖျၢၣ်အဂၤတဖၣ်န့ၣ် မ့ၢ်အအိၣ်ဝဲတမံၤမံၤဧါ
အဲရံစတီထိၤ သိၣ်လိဝဲလၢဟီၣ်ခိၣ်န့ၣ်အိၣ်လၢ ဟီၣ်ခိၣ်ဖျၢၣ်အဂၤအပူၤဒီး ဟီၣ်ခိၣ်ဖျၢၣ်အဂၤတဖၣ်အံၤ အိၣ်ဝဲလၢဟီၣ်ခိၣ်ဖျၢၣ်အဂၤတဖၣ်အပူၤ တဖျၢၣ်ဘၣ်တဖျၢၣ် ဒီးဟီၣ်ခိၣ်န့ၣ်အိၣ်ဝဲလၢတၢ်ခၢၣ်သးလီၤ. ဘၣ်ဆၣ် ဖဲ ၁၇၀၀ ဘျဲၣ်န့ၣ် ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိတဖၣ်စးထီၣ် တူၢ်လိာ်ဝဲလၢ ဆၣ်ဒီး ဟီၣ်ခိၣ်ဖျၢၣ်တဖၣ်န့ၣ် အိၣ်ဝဲလၢကလံၤကျါ ဒီးတလီၤစဲၤဝဲလၢ တၢ်နီတမံၤအလိၤဘၣ်. ဘၣ်ဆၣ် ပူၤကွံာ်အနံၣ်အကထိတဖၣ် တချုးလၢပှၤစဲအ့ၣ်ဖိတဖၣ် တူၢ်လိာ်ဝဲဒ်အံၤန့ၣ် လံာ်ယိၤဘးပာ်ဖျါဆိပာ်စၢၤဝဲလၢ ကစၢ်ယွၤ “စဲၤလီၤဟီၣ်ခိၣ်လၢ တၢ်တမ့ၢ်ဘၣ်တၢ်ဘၣ်အလိၤလီၤ.”—ယိၤဘး ၂၆:၇
တၢ်အိၣ်ဆူၣ်အိၣ်ချ့တကပၤ
လံာ်စီဆှံန့ၣ် တမ့ၢ်တၢ်အိၣ်ဆူၣ်အိၣ်ချ့အလံာ်ဘၣ်. ဘၣ်ဆၣ် တချုးလၢပှၤသ့ၣ်ညါအါထီၣ် တၢ်ဆါအဂ့ၢ်န့ၣ် လံာ်စီဆှံပာ်ဖျါဆိဝဲတၢ်ဟံးစုနဲၣ်ကျဲလၢအဘၣ်ဃးဒီး တၢ်အိၣ်ဆူၣ်အိၣ်ချ့အဂ့ၢ်န့ၣ်လီၤ.
ပာ်လီၤဆီပှၤလၢအိၣ်ဒီးတၢ်ဆါတဖၣ်
လၢစီၤမိၤၡ့အတၢ်သိၣ်တၢ်သီအပူၤန့ၣ် ပှၤလၢအိၣ်ဒီးတၢ်ဆါအၢတဖၣ် ကဘၣ်အိၣ်လီၤဆီဒီးပှၤဂၤလီၤ. ဘၣ်ဆၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တခါအံၤ ကသံၣ်သရၣ်တဖၣ် နၢ်ပၢၢ်ထီၣ်ဝဲဖဲတၢ်ဆူးတၢ်ဆါ ရၤလီၤအသးအါအါလၢ အပူၤကွံာ်အနံၣ် ၇၀၀ ဃၣ်ဃၣ်န့ၣ်လီၤ.—၃ မိၤၡ့ အဆၢဒိၣ် ၁၃ ဒီး ၁၄.
ပှၤလၢအဖီၣ်ဘၣ်ပှၤသံအစိၣ်န့ၣ် ကဘၣ်သ့ကဆှီအသး ဒီးအတၢ်ကူတၢ်ကၤ
လၢညါကသံၣ်သရၣ်တဖၣ်န့ၣ် ညီနုၢ်ဖဲအဝဲသ့ၣ်ဖီၣ်ပှၤသံအစိၣ်ဝံၤအလီၢ်ခံန့ၣ် တသ့အစုဘၣ်, ဒီးလဲၤဖီၣ်ဝဲပှၤဆါလၢအဂၤတဖၣ်လီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ တၢ်ဆါဘၣ်ကူဘၣ်ဂာ်ပှၤဂၤ ဒီးပှၤအါဂၤဘၣ်သံဝဲလီၤ. ဘၣ်ဆၣ် စးထီၣ်ဖဲပူၤကွံာ်အနံၣ် ၁၅၀ ဃၣ်ဃၣ်န့ၣ် ကသံၣ်သရၣ်တဖၣ်နၢ်ပၢၢ်ထီၣ်က့ၤဝဲ တၢ်ဂ့ၢ်အံၤလီၤ. ဘၣ်ဃးဒီး တၢ်ဂ့ၢ်အံၤ စီၤမိၤၡ့အတၢ်သိၣ်တၢ်သီ ပာ်ဖျါဆိလၢ ပှၤလၢအဖီၣ်ပှၤသံအစိၣ်န့ၣ် တကဆှီလၢၤဘၣ်. အဃိ တၢ်သိၣ်တၢ်သီအိၣ်ဝဲလၢ အဝဲသ့ၣ်ကဘၣ်မၤကဆှီထီၣ်က့ၤအသး ခီဖျိကဘၣ်လုၢ်က့ၤထံလီၤ. တၢ်ဟံးစုနဲၣ်ကျဲတခါအံၤ ကဲဘျုးလၢတၢ်အိၣ်ဆူၣ်အိၣ်ချ့အဂီၢ် သပှၢ်ကတၢၢ်လီၤ.—၄ မိၤၡ့ ၁၉:၁၁, ၁၉.
တၢ်အ့ၣ်တၢ်ဆံၣ်
တနံၣ်ဘၣ်တနံၣ်န့ၣ် ဖိသၣ်လၢအသံလၢ တၢ်ဟၢဖၢလူတၢ်ဆါန့ၣ် အိၣ်ဝဲယဲၢ်ကလီၢ်ဘျဲၣ်ညါ. အဝဲသ့ၣ်အါဂၤ ဒိးန့ၢ်ဘၣ် တၢ်ဟၢဖၢလူတၢ်ဆါ ခီဖျိလၢပှၤတခူၣ်လီၤကွံာ် တၢ်အ့ၣ်တၢ်ဆံၣ်ဂ့ၤဂ့ၤဘၣ်ဘၣ်အဃိန့ၣ်လီၤ. မ့မ့ၢ်လၢ စီၤမိၤၡ့အတၢ်သိၣ်တၢ်သီအပူၤန့ၣ် တဲဝဲလၢ ပှၤကဘၣ်လဲၤခူၣ်လီၤ တၢ်အ့ၣ်တၢ်ဆံၣ်လၢ ဟီၣ်ခိၣ်လာ်လၢ အယံၤဝဲဒီးပှၤအိၣ်တၢ်လီၢ်န့ၣ်လီၤ.—၅ မိၤၡ့ ၂၃:၁၃.
တၢ်ဆၢကတီၢ်လၢ ကဘၣ်ကူးတရံး
ကစၢ်ယွၤပာ်လီၤဝဲတၢ်သိၣ်တၢ်သီလၢ ဖိသၣ်ပိာ်ခွါအိၣ်ဖျဲၣ်မ့ၢ်န့ၢ်ဃိးသီမး ကဘၣ်ကူးတရံးအီၤလီၤ. (၃ မိၤၡ့ ၁၂:၃) ဖဲဖိသၣ်အိၣ်ဖျဲၣ်ထီၣ်သီသီ အဆိကတၢၢ်တနွံအခါ ပှၤမ့ၢ်ကူးတရံးအီၤန့ၣ် အသွံၣ်ကပတုာ်အဂီၢ် တညီဘၣ်. ဘၣ်ဆၣ် ပှၤမ့ၢ်အိၣ်ခိးတုၤလၢ ဖိသၣ်အိၣ်တနွံဘျဲၣ်န့ၣ် အသွံၣ်ပတုာ်ညီဝဲလီၤ. အဃိ လံာ်စီဆှံအတၢ်သိၣ်တၢ်သီ လၢအဘၣ်ဃးဒီး တၢ်ကူးတရံးန့ၣ် ပှဲၤဒီးတၢ်ကူၣ်သ့ ဒီးကဲထီၣ်တၢ်ဒီသဒၢလၢ ဖိသၣ်သးသမူအဂီၢ်လီၤ.
သးအတၢ်တူၢ်ဘၣ်န့ၣ် ဘၣ်ထွဲလိာ်သးဒီး နီၢ်ခိအတၢ်အိၣ်ဆူၣ်အိၣ်ချ့
ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိတဖၣ်ဒီး ပှၤလၢအဃုသ့ၣ်ညါ တၢ်အိၣ်ဆူၣ်အိၣ်ချ့အဂ့ၢ်န့ၣ် တဲဝဲလၢ ပမ့ၢ်သူၣ်ခုသးခု, အိၣ်ဒီးတၢ်မုၢ်လၢ်, သ့ၣ်ညါဆၢက့ၤပှၤဂၤအဘျုးအဖှိၣ်ဒီး သးအိၣ်ပျၢ်ကွံာ်ပှၤဂၤတၢ်ကမၣ်န့ၣ် ကကဲဘျုးလၢ ပတၢ်အိၣ်ဆူၣ်အိၣ်ချ့အဂီၢ်လီၤ. လံာ်စီဆှံစ့ၢ်ကီးတဲဝဲလၢ– “သးလၢအခုန့ၣ် မၤဂ့ၤပနီၢ်ခိလီၤ. မ့မ့ၢ်သူၣ်ကၢ်သးလီၤန့ၣ် ဒုးဃ့ထီၣ်ကွံာ် ပဃံပကွဲလီၤ.”—ကတိၤဒိ ၁၇:၂၂.