ဖဲဟီလိခီၣ်(စ်) (Holocaust) အစိၤန့ၣ် တၢ်ကဲထီၣ်အသးဒီး ယဟိဝၤပှၤအုၣ်အသးတဖၣ်ဒ်လဲၣ်
ယဟိဝၤပှၤအုၣ်အသးအဂၤ ၃၅,၀၀၀ န့ၣ်အိၣ်ဘၣ်ဝဲလၢ ကီၢ်ကၠၢမနံၣ် ဒီးထံကီၢ်တဖၣ်လၢ နးစံၣ်ပၢဝဲန့ၣ်လီၤ. ဖဲဟီလိခီၣ်(စ်) အစိၤန့ၣ် ယဟိဝၤပှၤအုၣ်အသး ၁,၅၀၀ ဃၣ်ဃၣ်ဘၣ်တၢ်မၤသံအီၤလီၤ. အဝဲသ့ၣ်ဘၣ်တၢ်မၤသံအီၤလၢ တၢ်ဂ့ၢ်မနုၤအဃိလဲၣ်န့ၣ် ပှၤတသ့ၣ်ညါလီၤတံၢ်လီၤဆဲးခဲလၢာ်ဘၣ်. ခဲအံၤခီဖျိလၢ ပှၤဆဲးဃုသ့ၣ်ညါအါထီၣ် တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤတဖၣ်အံၤအဖၢမုၢ်အဃိ ပကသ့ၣ်ညါအါထီၣ် တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤအဂၤတဖၣ်လၢခံလီၤ.
အဝဲသ့ၣ်သံလၢ ကျဲဒ်လဲၣ်
စဲးကျီတဲာ်ကိာ်လၢ နးစံၣ် သူဝဲ
တၢ်စံၣ်ညီၣ်သံ- ယဟိဝၤပှၤအုၣ်အသးဘူးထီၣ်လၢအဂၤ ၄၀၀ ဃၣ်ဃၣ်ဘၣ်တၢ်မၤသံအဝဲသ့ၣ် ဆှုၣ်မဲာ်ကဲၤမဲာ် လၢကီၢ်ကၠၢမနံၣ် ဒီးထံကီၢ်တဖၣ်လၢ နးစံၣ် ပၢဝဲလီၤ. အဝဲသ့ၣ်အါတက့ၢ်န့ၣ် ဘၣ်ထီၣ်ရူ, ဘၣ်တၢ်စံၣ်ညီၣ်သံ ဒီးဘၣ်တၢ်ဒီၣ်တဲာ်အကိာ်လီၤ. အဂၤတနီၤဘၣ်တၢ်ခးသံအီၤ မ့တမ့ၢ် ဘၣ်တၢ်စၢသံအကိာ်ဒီးပျံၤလီၤ.
တၢ်အိၣ်မူလၢဃိာ်ပူၤနးဒိၣ်မး- ယဟိဝၤပှၤအုၣ်အသးအဂၤ ၁,၀၀၀ ဘျဲၣ်န့ၣ် သံဝဲလၢ နးစံၣ် ဃိာ်ပူၤလီၤ. အဝဲသ့ၣ်တနီၤန့ၣ် သံဝဲခီဖျိလၢ ဘၣ်မၤတၢ်ဆူၣ်ဆူၣ်, တၢ်မၤအၢမၤနး, တၢ်သၣ်ဝံၤလီၤဒိ, တၢ်ဂိၢ်ဒိၣ်တလၢ, တၢ်ဆူးတၢ်ဆါ ဒီးကသံၣ်တအိၣ်လၢလၢလီၣ်လီၣ်ဘၣ်အဃိလီၤ. ဖဲဟီၣ်ခိၣ်တၢ်ဒုးခံဘျီတဘျီဝံၤအလီၢ်ခံန့ၣ် အဝဲသ့ၣ်တနီၤဟးထီၣ်ဘၣ်လၢ ဃိာ်ပူၤလီၤ. တယံာ်ဘၣ်ဒီး အဝဲသ့ၣ်ဘၣ်သံဝဲ ခီဖျိလၢတူၢ်ဘၣ်တ့ၢ် တၢ်မၤနးမၤဖှီၣ်ဖဲ အဝဲသ့ၣ်အိၣ်လၢဃိာ်ပူၤအခါန့ၣ်လီၤ.
သံလၢတၢ်ဂ့ၢ်အဂၤအဃိ- ယဟိဝၤပှၤအုၣ်အသးတနီၤ ဘၣ်တၢ်မၤသံအဝဲသ့ၣ်လၢ ဂာ်စုၣ်သဝံအဒၢးပူၤ (gas chambers), တနီၤနီၤသံဝဲခီဖျိ ကသံၣ်သရၣ် ဒုးအီအဝဲသ့ၣ်ကသံၣ် ဒီးဆဲးန့ၢ်အဝဲသ့ၣ်ကသံၣ်ဒ်သိး ကမၤကွၢ်ကသံၣ်ကသီအဂီၢ် ဒီးတနီၤန့ၣ်ပှၤဆဲးသံအဝဲသ့ၣ်ဒီး ကသံၣ်တၢ်စုၣ်တၢ်ပျၢ်လီၤ.
ဘၣ်မနုၤအဃိ ပှၤမၤအၢမၤနးအဝဲသ့ၣ်လဲၣ်
ယဟိဝၤပှၤအုၣ်အသးတဖၣ် ဘၣ်တၢ်မၤအၢမၤနးအီၤ ခီဖျိလၢ အဝဲသ့ၣ်အိၣ်မူမၤထွဲဝဲ ဒ်လံာ်စီဆှံတဲဝဲအသိးလီၤ. ဖဲ နးစံၣ်ပဒိၣ် မၢယဟိဝၤပှၤအုၣ်အသးတဖၣ် မၤတၢ်လၢအထီဒါလိာ်အသးဒီး လံာ်စီဆှံအခါ ယဟိဝၤပှၤအုၣ်အသးတဖၣ် ဂ့ၢ်လိာ်ဝဲလီၤ. အဝဲသ့ၣ် ဃုထၢဝဲလၢ က ‘စူၢ်ယွၤအါန့ၢ် ကစူၢ်ပှၤကညီ’ လီၤ. (မၤတၢ် ၅:၂၉) ဘၣ်မနုၤအဃိ အဝဲသ့ၣ်ဃုထၢဝဲဒ်န့ၣ်လဲၣ်န့ၣ် ပကကွၢ်သကိးတၢ်ဂ့ၢ်ခံခါလီၤ.
၁. တမၤဘၣ်ထွဲအသးဒီး ထံဂ့ၢ်ကီၢ်ဂ့ၢ်ဘၣ်. ဒ်ယဟိဝၤပှၤအုၣ်အသးလၢ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်အသိး, ယဟိဝၤပှၤအုၣ်အသးလၢ အအိၣ်လၢ နးစံၣ်တၢ်ပၢဖီလာ်တဖၣ်စ့ၢ်ကီး တမၤဘၣ်ထွဲအသးဒီး ထံဂ့ၢ်ကီၢ်ဂ့ၢ်ဘၣ်. (ယိၤဟၣ် ၁၈:၃၆) လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ အဝဲသ့ၣ်ဂ့ၢ်လိာ်ဝဲလၢ
လဲၤကဲသုး မ့တမ့ၢ် ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ တၢ်ဒုးတၢ်ယၤ.—ယၡါယၤ ၂:၄; မးသဲ ၂၆:၅၂.
တစွံမဲ မ့တမ့ၢ် မၤဘၣ်ထွဲအသးဒီး နးစံၣ် အတၢ်ကရၢကရိတဖၣ်.—ယိၤဟၣ် ၁၇:၁၆.
ဟ့ၣ်တၢ်ယူးယီၣ် စွၤထံၤခၤ မ့တမ့ၢ် တဲလၢ “ဟဲ ဟ့ၣ်လၢၤ”—မးသဲ ၂၃:၁၀; ၁ ကရံၣ်သူး ၁၀:၁၄.
၂. အဝဲသ့ၣ်ဆဲးမၤကစၢ်ယွၤအတၢ်မၤ. ယဟိဝၤပှၤအုၣ်အသးတဖၣ် ဘၣ်တၢ်မၤအၢမၤနးအီၤဘၣ်ဆၣ် ဆဲးမၤ
အိၣ်ဖှိၣ်ရိဖှိၣ်လၢ ကဃ့ဘါထုကဖၣ် ဒီးကဘူၣ်ထီၣ်ဘါထီၣ်တၢ်အဂီၢ်.—ဧ့ၤဘြံၤ ၁၀:၂၄, ၂၅.
စံၣ်တဲၤတဲလီၤ ဘီမုၢ်တၢ်သးခုကစီၣ် ဒီးနီၤလီၤလံာ်လဲၢ်လၢ အဒိးသန့ၤထီၣ်အသးလၢလံာ်စီဆှံ.—မးသဲ ၂၈:၁၉, ၂၀.
အဲၣ်ပှၤလၢအခိၣ်အဃၢၤ ဒီးပၣ်ဃုာ်ဒီးပှၤကၠူ (Jews)တဖၣ်.—မၢ်ကူး ၁၂:၃၁.
အိၣ်ဒီးတၢ်နာ်လၢအဂၢၢ်ကျၢၤ ဒီးအဝဲသ့ၣ်တဆဲးလီၤအမံၤလၢ ကပာ်တ့ၢ်ကွံာ်အတၢ်စူၢ်တၢ်နာ်ဘၣ်.—မၢ်ကူး ၁၂:၃၀.
သရၣ် ရီဘၢၤ ကၢဝၢၣ် တဲဝဲလၢ ယဟိဝၤပှၤအုၣ်အသးတဖၣ် မ့ၢ် “လၢ နးစံၣ်အတၢ်ပၢအဖီလာ်န့ၣ် ယဟိဝၤပှၤအုၣ်အသး မ့ၢ်ဝဲပှၤထဲတဖုဧိၤလၢ အဘၣ်တၢ်မၤအၢမၤနးအီၤ ခီဖျိအတၢ်စူၢ်တၢ်နာ်အဃိလီၤ.” aပှၤဃိာ်ဖိလၢအဂၤတဖၣ် ပတြၢၤဝဲ ယဟိဝၤပှၤအုၣ်အသးတဖၣ် ခီဖျိလၢ အဝဲသ့ၣ်ဆၢထၢၣ်ဂၢၢ်ကျၢၤလၢအတၢ်နာ်အဃိလီၤ. ပှၤအီးစထြံယါ ဃိာ်ဖိတဂၤတဲဝဲလၢ “အဝဲသ့ၣ်တလဲၤဒုးတၢ်ဘၣ်. အဝဲသ့ၣ်တမၤသံပှၤနီတဂၤဘၣ် လၢန့ၢ်အလီၢ် အဝဲသ့ၣ်ပျဲလၢပှၤကမၤသံအဝဲသ့ၣ်လီၤ.”
အဝဲသ့ၣ်သံဖဲလဲၣ်
နးစံၣ်ဃိာ်ပူၤ- ယဟိဝၤပှၤအုၣ်အသးလၢအသံတဖၣ်န့ၣ် အါတက့ၢ် ဘၣ်သံဝဲလၢဃိာ်ပူၤလီၤ. အဝဲသ့ၣ်ဘၣ်တၢ်ပာ်အီၤလၢ ဃိာ်လၢအမ့ၢ် အီစွံၤ(စ်), ဘူက့ၤနၢၤဝီ(လ်), ဒါခီၤ, ဖျီၣ်စ့ဘၢၣ်(ခ်), မီၣ်သီစ့ၤ, နူဝ့ကီ(န်), နံဒၤဟါငၤ (န်), ရ့ဘဲၤဘြၢၣ်, ဒီး စဲး(စ်)စဲၤဟီစဲၤ ဃိာ်ပူၤလီၤ. ထဲလၢ စဲး(စ်)စဲၤဟီစဲၤ အဃိာ်ပူၤန့ၣ် ယဟိဝၤပှၤအုၣ်အသး သံဝဲအဂၤ ၂၀၀ ဃၣ်ဃၣ်လီၤ.
ဃိာ်တဖၣ်- ယဟိဝၤပှၤအုၣ်အသးတနီၤန့ၣ် ဘၣ်တၢ်မၤအၢမၤနးလၢဃိာ်ပူၤအဃိ သံဝဲလၢဃိာ်ပူၤလီၤ. အဂၤတနီၤသံခီဖျိလၢ အဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးဖဲ ပှၤသမံသမိးအဝဲသ့ၣ်အခါလီၤ.
တၢ်လီၢ်လၢယဟိဝၤပှၤအုၣ်သး ဘၣ်တၢ်မၤသံအီၤအလီၢ်- ယဟိဝၤပှၤအုၣ်အသးအါတက့ၢ် ဘၣ်တၢ်မၤအၢမၤနးအဝဲသ့ၣ်လၢ ပၢၤလဲ(န်)-ဖျီထၢၤစၢၤစံၤ, ဘြဲဒၢၤဘၢၣ်(ခ်), ဒီး ဟၤလ့ (စါလဲး) ဃိာ်ပူၤလီၤ. တကးဒံးဘၣ် ယဟိဝၤပှၤအုၣ်အသးတဖၣ် ဘၣ်တၢ်မၤသံအဝဲသ့ၣ် လၢတၢ်လီၢ်အဂၤအတီၤ ၇၀ လီၤ.
ပှၤတနီၤလၢဘၣ်တၢ်မၤသံအီၤ
မံၤ- ဟၢၤလ့နၤ ကီသဟိၤ(ဒ်)
တၢ်လီၢ်လၢယဟိဝၤပှၤအုၣ်သး ဘၣ်တၢ်မၤသံအီၤအလီၢ်- ဖျီထၢၤစၢၤစံၤ ပၢၤလဲ(န်)ဟၢၤလ့နၤ မ့ၢ်မိၢ်လၢအအိၣ်ဒီး အဖိခံဂၤ ဒီးအဝဲဘၣ်တၢ်ဖီၣ်အီၤတဘျုးဘျီညါ. ဖဲ ၁၉၃၇ န့ၣ် ဘၣ်တၢ်မၤဆါအီၤဆှုၣ်မဲာ်ကဲၤမဲာ် တုၤဒၣ်လဲာ်အဟုးလီၤတဲာ်ဝဲလီၤ. ဖဲ ၁၉၄၄ လါဒံၣ်စ့ဘၢၣ်န့ၣ် ပှၤမၤသံအီၤခီဖျိပှၤကျီတဲာ်အကိာ်လၢစဲး ဖဲဖျီထၢၤစၢၤစံၤဃိာ်ပူၤ လၢဝ့ၢ်ပၢၤလဲ(န်)န့ၣ်လီၤ.
မံၤ- ကဟး လံပိၤ (ဒ်)
တၢ်လီၢ်လၢယဟိဝၤပှၤအုၣ်သး ဘၣ်တၢ်မၤသံအီၤအလီၢ်- ဘြဲဒၢၤဘၢၣ် (ခ်)
ဖဲ ကဟး အသးနံၣ်အိၣ် ၂၀ အခါ ဘၣ်တၢ်စၢသံအကိာ်ဒီးပျံၤ ဖဲ လါမ့ၤ ၆, ၁၉၄၃ န့ၣ်လီၤ. ဒီးလၢခံ ခံနံၣ်ဝံၤအလီၢ်ခံ အပါစ့ၢ်ကီးဘၣ်တၢ်စၢသံအကိာ်ဒီးပျံၤ လၢဃိာ်တဖျၢၣ်ဃီဒီးအီၤလီၤ. လၢအလံာ်ပရၢအပူၤန့ၣ် ကဟး ကွဲးန့ၢ်အဟံၣ်ဖိဃီဖိဒီး အတၢ်အဲၣ်တီလၢ “ခီဖျိလၢ ကစၢ်ယွၤအတၢ်စိတၢ်ကမီၤအဃိ ယလဲၤခီဖျိကျဲအံၤန့ၢ်ဝဲလီၤ/ယမ့ၢ်တဒိးန့ၢ်ဘၣ် တၢ်ဂံၢ်တၢ်ဘါလၢ ကစၢ်ယွၤအအိၣ်ဘၣ်န့ၣ် ယလဲၤကျဲအံၤတုၤအကတၢၢ်တန့ၢ်ဘၣ်.”
မံၤ- ရူဒိၤ အီစနၢၤ
တၢ်လီၢ်လၢယဟိဝၤပှၤအုၣ်သး ဘၣ်တၢ်မၤသံအီၤအလီၢ်- ဟၤလ့ (စါလဲး)
ဖဲ အီစနၢၤ အိၣ် ၁၇ နံၣ်အခါ ဘၣ်တၢ်စၢသံအကိာ်ဒီးပျံၤဖဲ လါစဲးပတ့ဘၢၣ် ၂၂, ၁၉၄၄ န့ၣ်လီၤ. လၢအလံာ်ပရၢအပူၤ အဝဲကွဲးန့ၢ်အမိၢ်လၢ “ဒီပုၢ်ဝဲၢ်အါဂၤလဲၤဝဲကျဲအံၤ ဒီးယၤစ့ၢ်ကီး ယကလဲၤကျဲအံၤလီၤ.”
a Hitler’s Hangman: The Life of Heydrich, page 105. (ဟံးတလၢၢ် ဟဲမဲ(န်)- ဟ့တြဲၣ်(ခ်) အတၢ်အိၣ်မူအဂ့ၢ်, ကဘျံးပၤ ၁၀၅.)