“ပကထီၣ်ဘၣ် ကဝီၤတၢ်အိၣ်ဖှိၣ် လၢခံတဘျီဆံးယံာ်လဲၣ်”

ဖဲ ၁၉၃၂ နံၣ်လါနိၣ်ဝ့ဘၢၣ်ဘူးကလၢာ် လၢဝ့ၢ်မဲးကစံၣ်ကိၣ်စံထံၤအပူၤန့ၣ် ပှၤအိၣ်ဝဲအဂၤတကကွဲၢ်ဘျဲၣ်ဒီး ဝ့ၢ်အံၤဘံဘူဝဲဒိၣ်မးလီၤ. လၢအပူၤကွံာ်တနွံန့ၣ် ဝ့ၢ်အံၤအပူၤပှၤထီထီၣ်န့ၢ်ဝဲ မ့ၣ်ဖီ (မ့ၣ်အူဂီၤ, မ့ၣ်အူလါလၢ တၢ်ပနီၣ်လၢကါအဂီၢ်) အဆိကတၢၢ်တဘျီလီၤ. ဘၣ်ဆၣ် လၢပှၤဝ့ၢ်ဖိတဖၣ်အဂီၢ် တၢ်ဂ့ၢ်လၢအလီၤသူၣ်ပိၢ်သးဝးန့ၣ်အန့ၣ် အိၣ်ဝဲတခါလီၤ. ပှၤရၤလီၤတၢ်ကစီၣ်ဖိတဖၣ် အိၣ်ဒီးတၢ်ဂီၤဒၢ လၢလ့ၣ်မ့ၣ်အူသန့ ဒီးအိၣ်ခိးသဂၢၢ်ဝဲ ပှၤတမှံၤလီၤဆီတဂၤအခိၣ်လီၤ. ပှၤတမှံၤလီၤဆီအံၤ ကမ့ၢ်မတၤတဂၤလဲၣ်. မ့ၢ်ဝဲတၢးထီခိးတၢ် တၢ်ကရၢကရိ အပှၤပၢလီၢ်ဆ့ၣ်နီၤလၢအမ့ၢ် ကၠိစဲး ရၤသၢၤဖီၣ်လီၤ. ယဟိဝၤပှၤအုၣ်အသးလၢ အအိၣ်ဖဲန့ၣ်သ့ၣ်တဖၣ် ခိးကွၢ်လၢ်ဝဲ ဒီပုၢ်ဝဲၢ်ရၤသၢၤဖီၣ် လၢကဟဲထီၣ်တၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဖးဒိၣ် သၢသီအဂီၢ်လီၤ.

The Golden Age– ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ “တၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဖးဒိၣ်တခါအံၤ ကဘၣ်တၢ်ကွဲးနီၣ်အီၤလၢ တၢ်စံၣ်စိၤတဲစိၤအပူၤ” မ့ၢ်လၢအကရၤလီၤတၢ်မ့ၢ်တၢ်တီလၢ ကီၢ်မဲးကစံၣ်ကိၣ်အပူၤအဃိလီၤ. ဘၣ်ဆၣ် တၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဖးဒိၣ်အံၤ ပှၤဟဲထီၣ်အိၣ်ထဲဒၣ်အဂၤ ၁၅၀ လီၤ. မ့မ့ၢ်ဒ်န့ၣ်န့ၣ် ဘၣ်မနုၤအဃိ တၢ်အိၣ်ဖှိၣ်အံၤ မ့ၢ်တၢ်လၢအရ့ဒိၣ်ထဲန့ၣ်ညါလဲၣ်.

တချုးလၢပှၤမၤ တၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဖးဒိၣ်အံၤဒံးဘၣ်န့ၣ် တၢ်မ့ၢ်တၢ်တီတရၤလီၤအသးလၢ ကီၢ်မဲးကစံၣ်ကိၣ် အပူၤအါအါဘၣ်. စးထီၣ်လၢ ၁၉၁၉ နံၣ်လံၤလံၤပှၤမၤတ့ၢ်ဝဲ တၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဖးဒိၣ်ဘၣ်ဆၣ် ဖဲနံၣ်အဝဲန့ၣ်ဝံၤအလီၢ်ခံ တၢ်အိၣ်ဖှိၣ်သ့ၣ်တဖၣ်လီၤစှၤဝဲလီၤ. ဖဲ ၁၉၂၉ နံၣ်န့ၣ် တၢ်ကရၢကရိဒုးအိၣ်ထီၣ်ဝဲ ဝဲၤတြၢ်လၢကီၢ်မဲးကစံၣ်ကိၣ်ပူၤအဃိ ဖျါလၢတၢ်အိၣ်သးကဂ့ၤထီၣ်ဝဲလီၤ. ဘၣ်ဆၣ် တၢ်ကီတၢ်ခဲအိၣ်ဝဲအါမးဒံးလီၤ. လၢညါန့ၣ် တၢ်ကရၢကရိကိးဝဲ ပှၤလဲၤလၢညါလၢ ခိၤဖီထၢၤ (colporteurs) လီၤ. တၢ်ကရၢကရိ ဟံးစုနဲၣ်ကျဲဝဲ ခိၤဖီထၢၤတဖၣ်လၢ တဘၣ်ဃုကျိၣ်ဃုစ့ဖဲ အဟးစံၣ်တဲၤတဲလီၤတၢ်အခါဘၣ်. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ ပှၤလၢအဝဲသ့ၣ်အကျါတဂၤ အသးဒိၣ်ထီၣ်တၢ်ဒီး ဟးထီၣ်လၢတၢ်မ့ၢ်တၢ်တီအပူၤလီၤ. ဒီးလၢခံအဝဲဒုးအိၣ်ထီၣ်ဝဲ အနီၢ်ကစၢ်တၢ်ကရၢကရိတခါလီၤ. တကးဒံးဘၣ် ဖဲန့ၣ်အဆၢကတီၢ် ဝဲၤတြၢ်အပှၤကွၢ်ထွဲတၢ်တဂၤ ဘၣ်တၢ်ပာ်ပတုာ်အမူဒါ ခီဖျိအမၤတၢ်ကမၣ်အဃိလီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ ဒီပုၢ်ဝဲၢ်လၢအအိၣ်လၢ ကီၢ်မဲးကစံၣ်ကိၣ်တဖၣ် လိၣ်ဘၣ်ဝဲတၢ်ဟ့ၣ်ဂံၢ်ဟ့ၣ်ဘါအါမးလီၤ.

ဖဲ ဒီပုၢ်ဝဲၢ်ရၤသၢၤဖီၣ် ဟဲအခါ ဟ့ၣ်ဂံၢ်ဟ့ၣ်ဘါဝဲ ဒီပုၢ်ဝဲၢ်ဖဲန့ၣ်တဖၣ် ခီဖျိဟ့ၣ်ဝဲကမျၢၢ်တၢ်စံၣ်တဲၤတဲလီၤတၢ်ခံခါ ဒီးတၢ်စံၣ်တဲၤတဲလီၤတၢ် အဂၤယဲၢ်ခါလၢ အဘၣ်တၢ်ရၤလီၤအီၤလၢ ကွဲၤလ့လိၤသန့အပူၤန့ၣ်လီၤ. လၢဝ့ၢ်မဲးကစံၣ်ကိၣ်န့ၣ် ဒီပုၢ်ဝဲၢ်တဖၣ်ရၤလီၤဝဲ ဘီမုၢ်တၢ်သးခုကစီၣ်လၢ ကွဲၤလ့လိၤသန့အပူၤ အဆိကတၢၢ်တဘျီလီၤ. တၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဖးဒိၣ်ဝံၤအလီၢ်ခံ ပှၤဃုထၢထီၣ် ဝဲၤတြၢ်အပှၤကွၢ်ထွဲတၢ်အသီတဂၤလၢ ကရဲၣ်ကျဲၤဝဲတၢ်စံၣ်တဲၤတဲလီၤတၢ်မၤန့ၣ်လီၤ. ယဟိဝၤပှၤအုၣ်အသးတဖၣ် အသူၣ်ဆူၣ်အသးဆူၣ်ထီၣ် ဒီးခီဖျိ ယဟိဝၤယွၤအတၢ်မၤစၢၤအဃိ အဝဲသ့ၣ်ဆဲးစံၣ်တဲၤတဲလီၤတၢ်န့ၣ်လီၤ.

လၢခံတနံၣ်ဘၣ်ဖဲ ၁၉၃၃ န့ၣ် ပှၤကမၤတၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဖးဒိၣ် ခံခါလၢဝ့ၢ်ဘၢရၤခရူ(စ်) ဒီးဝ့ၢ်မဲးကစံၣ်ကိၣ်စံထံၤအပူၤန့ၣ်လီၤ. ဒီပုၢ်ဝဲၢ်တဖၣ် သူၣ်ဆူၣ်သးဆူၣ်လၢ တၢ်စံၣ်တဲၤတဲလီၤတၢ်မၤအဃိ အဝဲသ့ၣ်ဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ဆိၣ်ဂ့ၤလီၤ. အဒိ, ဖဲ ၁၉၃၁ န့ၣ်ပှၤစံၣ်တဲၤတဲလီၤတၢ်ဖိအိၣ်ဝဲ ၈၂ ဂၤလီၤ. ဘၣ်ဆၣ် ဖဲ ၁၉၄၁ န့ၣ် ပှၤစံၣ်တဲၤတဲလီၤတၢ်ဖိ အါထီၣ်ဝဲအစးတဆံညါလီၤ. ဖဲ ၁၉၄၁ န့ၣ်ပှၤဟဲထီၣ်တၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဖးဒိၣ်လၢ ဝ့ၢ်မဲးကစံၣ်ကိၣ်စံထံၤအိၣ်ဝဲ ၁,၀၀၀ ဃၣ်ဃၣ်လီၤ.

“အိၣ်ဝဲဂီၢ်မုၢ်ဂီၢ်ပၤ လၢကျဲဖီခိၣ်”

ဖဲ ၁၉၄၃ န့ၣ် ယဟိဝၤပှၤအုၣ်အသးတဖၣ် ဘိးဘၣ်ရၤလီၤဝဲ တၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဖးဒိၣ် အခိၣ်တီလၢအမ့ၢ် “ထံကီၢ်လၢအသဘျ့” န့ၣ်လီၤ. တၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဖးဒိၣ်အံၤ ဘၣ်တၢ်မၤအီၤလၢ ကီၢ်မဲးကစံၣ်ကိၣ်အဝ့ၢ် ၁၂ ဖျၢၣ်အပူၤန့ၣ်လီၤ.a (ကွၢ်တၢ်ဂ့ၢ်အဘျဲၣ်တက့ၢ်.) အဝဲသ့ၣ်အကိာ်ဘိအလိၤန့ၣ် ဘျးလီၤဝဲတၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဖးဒိၣ် အတၢ်ဂ့ၢ်ခိၣ်တီအံၤလၢ အမဲာ်ညါတဘ့ၣ် ဒီးအလီၢ်ခံတဘ့ၣ် ဒီးဟးဝဲလၢကျဲမုၢ် တဘိဘၣ်တဘိအဖီခိၣ်လီၤ. စးထီၣ်လၢ ၁၉၃၆ နံၣ်န့ၣ် ယဟိဝၤပှၤအုၣ်အသးတဖၣ် မၤဝဲဒ်အံၤ ဒ်သိးကဘိးဘၣ်သ့ၣ်ညါပှၤဂၤလၢ တၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဖးဒိၣ်အဂ့ၢ်န့ၣ်လီၤ.

လၢဝ့ၢ်မဲးကစံၣ်ကိၣ်စံထံၤအပူၤ တၢ်ဘိးဘၣ်သ့ၣ်ညါ တၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဖးဒိၣ်အဂ့ၢ်လၢကျဲဒ်အံၤ ဟူထီၣ်သါလီၤအဂ့ၢ်န့ၣ် မဲးကစံလၢအမ့ၢ် လၤနၤၡံၤအိၤ ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲဒ်အံၤလီၤ. “အဆိကတၢၢ်တနံၤန့ၣ် အဝဲသ့ၣ်တဖၣ် ကဘၣ်ကွဲမုာ်ပှၤဂၤ ဒ်သိးပှၤကဟဲထီၣ်တၢ်အိၣ်ဖှိၣ် အါအါအဂီၢ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် လၢခံတနံၤန့ၣ် ပှၤဟဲအါတလၢ တုၤဒၣ်လဲာ်တၢ်လီၢ်တတြီၢ်ဘၣ်.” ခီဖျိလၢပှၤဟဲထီၣ်တၢ်အိၣ်ဖှိၣ် အါတလၢအဃိ ခဲးသလ့းတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါခိၣ်နၢ်တဖၣ် အသးထီၣ်တၢ်ဒိၣ်မးလီၤ. ဘၣ်ဆၣ်ဒီပုၢ်ဝဲၢ်တဖၣ် တပျံၤအဝဲသ့ၣ်ဘၣ်. ဒီပုၢ်ဝဲၢ်သ့ၣ်တဖၣ် ဆဲးကွဲမုာ်ဝဲပှၤဂၤ ကွ့ၢ်ကွ့ၢ်န့ၣ်လီၤ. တကးဒံးဘၣ် မဲးကစံအံၤ ပာ်ဖျါထီၣ်စ့ၢ်ကီးဝဲလၢ– “ဝ့ၢ်ဒီတဝ့ၢ်ထံၣ် ဒီပုၢ်ဝဲၢ်သ့ၣ်တဖၣ် မၤဝဲဒ်န့ၣ်န့ၣ် အဝဲသ့ၣ်လီၤဂာ်ဒီး ‘ကိၣ်စဲဝံး (sandwiches)’ လီၤ.” တၢ်ကွဲးတခါအံၤအပူၤ ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲတၢ်ဂီၤလၢ ဒီပုၢ်ဝဲၢ်မုၣ်ဒီပုၢ်ဝဲၢ်ခွါသ့ၣ်တဖၣ် ကွဲမုာ်ပှၤဂၤလၢ ဝ့ၢ်မဲးကစံၣ်ကိၣ်စံထံၤအပူၤလီၤ. လၢတၢ်ဂီၤအဖီလာ်န့ၣ် ပှၤကွဲးတၢ်ကစီၣ်တဖၣ် ကွဲးလီၤဝဲတၢ်ကတိၤလၢအမ့ၢ်– “အိၣ်ဝဲဂီၢ်မုၢ်ဂီၢ်ပၤ လၢကျဲဖီခိၣ်” လီၤ.

လံာ်ဘိၣ်တဖၣ်အံၤ “ကပုာ်ဒီးကလၢၤဒိၣ်န့ၢ်ဒံး အီကတ့ၣ် (ဘံလးမၠ့ၣ်)”

ဖဲန့ၣ်အဆၢကတီၢ် ဒီပုၢ်ဝဲၢ်တဖၣ် ကလဲၤထီၣ်တၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဖးဒိၣ်လၢ ကီၢ်မဲးကစံၣ်ကိၣ်အဂီၢ် အဝဲသ့ၣ်ဘၣ်ထဲးဂံၢ်ထဲးဘါအါမးလီၤ. ဒီပုၢ်ဝဲၢ်အါဂၤအိၣ်တၢ်လီၢ်န့ၣ် ကါကျဲဒီးလ့ၣ်မ့ၣ်အူကျဲတအိၣ်ဘၣ်. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ ဒ်သိးအဝဲသ့ၣ်ကတုၤလၢ လ့ၣ်မ့ၣ်အူသန့အဂီၢ် ဘၣ်ဒိးဝဲကသ့ၣ် မ့တမ့ၢ် ဘၣ်ဟးလၢအခီၣ် ယံာ်ဝဲတဘျုးသီညါလီၤ.

ယဟိဝၤပှၤအုၣ်အသးအါတက့ၢ်န့ၣ် ဖှီၣ်ဝဲယာ်ဝဲအဃိ ကလဲၤထီၣ်တၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဖးဒိၣ်အဂီၢ် တမ့ၢ်တၢ်ညီလၢ အဝဲသ့ၣ်အဂီၢ်ဘၣ်. ဖဲအဝဲသ့ၣ်ဟဲတုၤလၢ ဝ့ၢ်ပူၤအခါဒီပုၢ်ဝဲၢ်လၢအအိၣ်လၢ ဝ့ၢ်ပူၤတဖၣ်တူၢ်လိာ်မုာ် အဝဲသ့ၣ်လၢအဟံၣ်န့ၣ်လီၤ. ဒီးတနီၤနီၤန့ၣ် မံဝဲလၢဘီမုၢ်ဘျီၣ်ဒိၣ်လီၤ. ဘၣ်တဘျီန့ၣ် ဒီပုၢ်ဝဲၢ်အဂၤ ၉၀ လဲၤအိၣ်လၢဝဲၤတြၢ် ဒီးဘၣ်မံဝဲလၢ လံာ်ဘိၣ်တဖၣ်အဖီခိၣ်လီၤ. နံၣ်ကတၢၢ်လံာ်တၢ်ပာ်ဖျါ တဘ့ၣ် ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ ဒီပုၢ်ဝဲၢ်သ့ၣ်တဖၣ် ပာ်ဖျါထီၣ်အတၢ်စံးဘျုးစံးဖှိၣ်ဒီး တဲဝဲလၢ လံာ်ဘိၣ်တဖၣ်အံၤ “ကပုာ်ဒီးကလၢၤဒိၣ်န့ၢ်ဒံး အီကတ့ၣ်” လီၤ.

ဒီပုၢ်ဝဲၢ်သ့ၣ်တဖၣ် ကဟဲထီၣ်တၢ်အိၣ်ဖှိၣ်အဂီၢ် ဘၣ်ထဲးဂံၢ်ထဲးဘါဝဲသနာ်က့ မ့ၢ်လၢအဝဲသ့ၣ် ရ့လိာ်မုာ်လိာ်ဘၣ်အသးဒီး ဒီပုၢ်ဝဲၢ်မုၣ်ခွါတဖၣ်အဃိ ကဲဘျုးဝဲဒိၣ်မးလီၤ. မုၢ်မဆါတနံၤအံၤ လၢကီၢ်မဲးကစံၣ်ကိၣ်အပူၤန့ၣ် ယဟိဝၤပှၤအုၣ်အသး အိၣ်ဝဲ ၈၅၀,၀၀၀ ဘျဲၣ်လီၤ. ဒီပုၢ်ဝဲၢ်တဖၣ်အံၤစ့ၢ်ကီး ပာ်လုၢ်ပာ်ပှ့ၤဝဲ တၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဖးဒိၣ်တဖၣ်လီၤ.b (ကွၢ်တၢ်ဂ့ၢ်အဘျဲၣ်တက့ၢ်.) ၁၉၄၉ နံၣ်ကတၢၢ်လံာ်တၢ်ပာ်ဖျါ တဘ့ၣ် ကွဲးဝဲလၢ ဒီပုၢ်ဝဲၢ်တဖၣ် မ့ၢ်ဘၣ်တူၢ်ဆါခီၣ်ဆါအသးသနာ်က့ အတၢ်သူၣ်ဆူၣ်သးဆူၣ် လၢယဟိဝၤယွၤအဂီၢ်န့ၣ် တစှၤလီၤဝဲနီတစဲးဘၣ်. ဖဲအဝဲသ့ၣ်ထီၣ်တၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဝံၤ တဘျီလၢ်လၢ်န့ၣ် တဲသကိးဝဲတၢ်ဂ့ၢ်တဖၣ် ဖးယံာ်ညါလီၤ. ဒီးအဝဲသ့ၣ်သံကွၢ်ဝဲတလီၢ်လီၢ်လၢ “ကဝီၤတၢ်အိၣ်ဖှိၣ် ကဘၣ်ကဒီး ဆံးယံာ်လဲၣ်.”— ပတၢ်ကွဲးနီၣ်ကွဲဃါလၢအပူၤကွံာ်တဖၣ် လၢအဘၣ်ဃးဒီး ကီၢ်အမဲရကၤ အခၢၣ်သး.