Diambu dia Yave Diamoyo

Mambu Mamfunu ma Nkand’antete a Tusansu

SE vioka mvu 77 tuka Ayuda bavaikila muna kinkole yo vutuka kuna nsi au. E tempelo ina yatungululwa kwa Zerubabele mvu 55 se ina. Ekuma kiantete Ayuda bavutukila kuna nsi au i vutulwisa e nsambila ya kieleka muna Yerusaleme. Kansi, o nkangu ke wakala diaka y’etima muna nsambil’a Yave ko. Lukasakeso bavwanga o mfunu. O nkand’antete a Tusansu uvananga kikilu o lukasakeso lwalu.

Vana ntandu a lusansu lwa luvila lwa makanda, o nkand’antete a Tusansu uyikanga mpe oma mabwa muna mvu 40, mialandila lufwa lwa Ntinu Saulu yakuna lufwa lwa Davidi wa Ntinu. Ezera wa nganga wasoneka o nkanda wau muna mvu wa 460 vitila Tandu kia Kristu. O nkand’antete a Tusansu wamfunu kwa yeto, kadi usonganga una wakala e nsambila muna tempelo. Uyikanga mpe luvila lwawutukila Masia. Wau vo umosi muna nkanda miavumunwinwa kwa Nzambi, oma masonama mo mekumikanga lukwikilu lweto yo wokesa umbakuzi weto wa Nkand’a Nzambi.—Ayibere 4:12.

MFUNU WA NKUMBU ZINA MUNA NKANDA WAU

(1 Tusansu 1:1–9:44)

Vena ye kuma tatu yamfunu Ezera kasonekena e nkumbu za tuvila mu nkanda wau: Mu songa vo, awana kaka bavewa o nswa i basalanga e salu kia unganga. Mu zayisa evwa dia konso kanda yo lunda lusansu lwa luvila lwawutukila Masia. O nkanda wau usonganga lusansu lwa Ayuda tuka muna Adami wa yakala diantete. Mbandu kumi zavioka tuka Adami yaku Noa ye mbandu kumi diaka zavioka yaku ngutuka Abarayama. Una kamana yika e nkumbu za wan’a Yisemaele, yo wan’a Ketura wa makangu ma Abarayame yo wan’a Esau, o nkanda wau utoma songanga lusansu lwa wana 12 a Isaele.—1 Tusansu 2:1.

O wan’a Yuda balutidi toma yikwa, ekuma kadi i kanda dia kintinu diawutukila Ntinu Davidi. Mbandu 14 zavioka tuka Abarayame yamuna Davidi ye mbandu 14 diaka yavana Ayuda banatwa mu kinkole kuna Babele. (1 Tusansu 1:27, 34; 2:1-15; 3:1-17; Matai 1:17) I bosi, Ezera wasonga nkumbu za makanda makala kuna ndambu ya este a Yodani yo lusansu lwa wan’a Levi. (1 Tusansu 5:1-24; 6:1) Ezera wasonga mpe makanda makaka makala kuna ndambu ya weste a Nkoko a Yodani yo luvila lwa wan’a Benyamini. (1 Tusansu 8:1) O nkanda wau uyikanga mpe nkumbu za makanda mantete makala muna Yerusaleme mana matuka muna kinkole kuna Babele.—1 Tusansu 9:1-16.

Mvutu za Yuvu ya Nkand’a Nzambi:

1:18—Nani i se dia Sela—Kainani ovo Ampakesede? (Luka 3:35, 36) Ampakesede i se dia Sela. (Etuku 10:24; 11:12) E nkumbu a “Kainani” iyikwanga muna Luka 3:36 nanga i nkumbu akaka yayikilwanga “Akaladi.” Avo i wau, e sono yantete nanga owu yakala: “Mwan’a Ampakesede wa Nkaladi.” Dilenda kala mpe vo muntu mosi oyikilwanga mu nkumbu a Kainani ye Ampakesede. Diamfunu twasungamena mpe vo o mvovo “mwan’a Kainani” ke una ko muna sono yakaka yankulu.

2:15—Nga Davidi i mwan’a nsambwadi a Yisai? Ve. Yisai wana nana kawuta. Davidi i mwan’a nsuka. (1 Samuele 16:10, 11; 17:12) Nanga mosi muna wan’a Yisai wafwa lembi wuta wana. Muna kuma kiaki, Ezera kasoneka nkumbu andi ko muna lusansu lwa tuvila.

3:17—Ekuma e sono kia Luka 3:27 kiyikilanga Saletiele wa mwan’a Yekoneya vo mwan’a Nere? Yekoneya i se diawuta Saletiele. Nanga Nere mwan’andi wankento kavana kwa Saletiele mu kala se nkaz’andi. Luka wayikila nzitu a Nere vo mwan’a Nere nze una Yosefe kayikilwa vo mwan’a Eli, una vo i se dia Maria wa nkaz’a Yosefe.—Luka 3:23.

3:17-19—Aweyi wakala kiyitu kia Zerubabele, Pedaya yo Saletiele? O Zerubabele, mwan’a Pedaya wa mpangi a Saletiele. Kansi, ezak’e ntangwa o Nkand’a Nzambi uyikilanga Zerubabele vo mwan’a Saletiele. (Matai 1:12; Luka 3:27) Nanga Zerubabele kwa Saletiele kasanswa vava Pedaya kafwa. Dilenda kala mpe vo, wau vo Saletiele wafwa lembi wuta mwana, Pedaya longo lwa kinkwezi kavanga yo nkento wasisa Saletiele. Zerubabele i mwan’au antete.—Nsiku 25:5-10.

5:1, 2—E kimbuta kiatambula Yosefe adieyi kiasonganga? Kiasonganga vo Yosefe kunku yole y’evwa katambula. (Nsiku 21:17) Muna kuma kiaki, wakituka ese dia makanda mole—Eferaime ye Manase. O wan’akaka a Isaele kanda dimosi dimosi kaka bakala diau.

Elongi kwa Yeto:

1:1–9:44. Lusansu lwa luvila lwa nkangu a Isaele lusonganga e ziku vo e nkubika yawonso ya nsambila aludi ke lusansu lwa luvunu ko, kansi lwakieleka.

4:9, 10. O Yave watambulwil’e sambu kia Yabese, vava kalomba vo kawokesa e zunga kiandi kimana kiazingilwa kwa nkangu ayingi wavuminanga Nzambi. Oyeto mpe vava tusalanga e salu kia kitula wantu s’alongoki y’etima diawonso, tufwete sambanga kimana selo ya Nzambi yawokela.

5:10, 18-22. Muna lumbu ya Ntinu Saulu, makanda ma este ya Yodani mafwasa Akangere, kana una vo awaya ndonga bakala ke mu yau ko. Basunda kadi makesa mau babund’e vuvu muna Yave yo vava lusadisu lwandi. Yambula yeto mpe twabundang’e vuvu muna Yave vava tunwananga e vita ya kimwanda yo ulolo wa atantu.—Efeso 6:10-17.

9:26, 27. Anelevi ana balunga-lunganga e mielo mia tempelo mbebe ampwena bavewa. Bavewa e nsabi za kotela muna fulu yavauka ya tempelo. Bakala ye kiyekwa kia ziula e tempelo lumbu ke lumbu. Yeto mpe twavewa e kiyekwa kiasila umbangi kw’awana bena muna zunga kieto yo kubasadisa basadila Yave. Yambula yeto mpe twakala wantu ana bafwete bundwang’e vuvu nze una wakala Anelevi ana balunga-lunganga e tempelo.

DAVIDI OKITUKIDI SE NTINU

(1 Tusansu 10:1–29:30)

Lusansu lwalu luyantikanga songa Saulu wa Ntinu yo wan’andi atatu ana bafwa muna vita y’Afelesetia, muna mongo a Ngileboa. Davidi wa mwan’a Yisai wayadikwa kintinu muna Yuda. Makesa ma vita ma makanda mawonso bezidi kuna Keberone yo tumba Davidi e kintinu kia Isaele yawonso. (1 Tusansu 1:1-3) Ke kolo ko, wabaka Yerusaleme. Kuna kwalanda, Aneyisaele banata e nkele ekangu kuna Yerusaleme “ye nkololo ye mpungi . . . basikidi nsambi ye kokolo.”—1 Tusansu 15:28.

Davidi osongele ekani diandi dia tungila Nzambi akieleka e nzo. Yave osikidisi vo Solomo ovewa elau diadi, kansi wakanga ekangu dia Kintinu yo Davidi. Yave wasundisanga Davidi vava kanwananga y’atantu a Isaele. Wantu 70.000 bafwa vava Davidi katanga o nkangu kondwa nswa. Vava katumwa kwa mbasi vo katungila Yave eziku, Davidi wasumba e fulu kwa Onane wa Nyebuse. Davidi oyantikidi ‘kubika ulolo’ wa lekwa mu tungila Yave ‘nzo ya nkembo’ vana fulu kasumba. (1 Tusansu 22:5) Davidi okubikidi salu yisalwa kwa Anelevi itoma yikwanga muna nkand’antete a Tusansu ke mu nkanda miakaka ko muna Nkand’a Nzambi. O ntinu yo nkangu bavene lukau lwampwena mu kuma kia tempelo. O Davidi mvu 40 kayala, ofwidi “ye lumbu yo umvwama yo zitu wafwana, o Solomo wa mwan’andi umvingidi e kintinu.”—1 Tusansu 29:28.

Mvutu za Yuvu ya Nkand’a Nzambi:

11:11—Ekuma sono kiaki kiyikilanga vo 300 za makesa mavondwa, kansi muna Nkand’ezole a Samuele 23:8, makesa 800 uyikanga? O ntu muna makesa matatu ma Davidi i Yasobame. Walandilwanga kwa Elaza yo Sama. (2 Samuele 23:8-11) E nswaswani muna sono yole yayi ilenda kala, wau vo e sono yayi vita zole iyikanga, zanwanwa kwa muntu mosi.

11:20, 21—O Abisai nani kakala vana vena mfumu tatu za makesa ma Davidi? Abisai ka mosi ko muna makesa matatu ma Davidi. Kansi, nze una tutanganga muna 2 Samuele 23:18, 19, Abisai ntu a makesa 30 ma vita kakala yo toma zayakana ke mu mfumu tatu za makesa ma Davidi ko. Abisai waluta o zayakana ke mu mfumu tatu zazina ko, kadi diambu dia kikesa kavanga diafwanana ye dina diavanga Yasobame.

12:8—E ndose za makesa ma Ngadi aweyi zakadila nze “ndose za nkosi”? Makesa mama ku sambu dia Davidi bakala muna makanga. E nsuki zau zakula kwayingi. Wau bakala ye nsuki zayingi, diabakitula akwa lunzi ye ndose zau nze za nkosi.

13:5—“Nki i Siko muna Engipito”? Wau vo muna Kiyibere o mvovo “Siko” usonganga vo “nkoko,” akaka bekwikilanga vo mvovo wau nsuku a Nzadi a Nile uyikanga. Ndonga bevovanga mpe vo o “Nkoko a Engipito” uyikwanga muna Ntalu 34:5 nsuku a Nzadi a Nile kwandi. I dianu vo, o mvovo “Siko muna Engipito” i “nkoko a Engipito” una wakala se nkendelo kuna weste a Nsi a Nsilu.—Ntalu 34:2, 5; Etuku 15:18.

16:30—O mvovo “nububula” vana vena Yave aweyi usonganga? O mvovo “nububula” usadilwanga mu sono kiaki muna songa vumi yo zitu vana vena Yave.

16:1, 37-40; 21:29, 30; 22:19—Nkia fulu kia nsambila kiasadilwanga muna Isaele tuka e Nkele yanatinwa kuna Yerusaleme yavana kiatungwa e tempelo? Vava Davidi kanata e Nkele kuna Yerusaleme yo sia yo muna saba katunga, e Nkele ke yakala mu saba kia wananina mu mvu miayingi ko. E Nkele mu saba kiaki yakalanga vava yanatwa kuna Yerusaleme. E saba kia wananina muna Ngibone kiakala, i kuna Sadoke wa Ngang’a Mbuta y’abunzi andi bakelelanga yimenga yasikidiswa muna Nsiku. E saba kiaki kiau basadilanga yavana e tempelo yamanisa o tungwa muna Yerusaleme. Vava e tempelo yamanisa, e saba kia wananina kiakatulwa kuna Ngibone yo twaswa muna Yerusaleme. E Nkele yasiwa muna Mumpungu-vauka muna tempelo.—1 Ntinu 8:4, 6.

Elongi kwa Yeto:

13:11. Vava ekani dieto dilembi lungananga, tufwete toma fimpa e diambu mu zaya ekuma dilembi lunganena, ke mu funga makasi ko ngatu tumba Yave. Ka lukatikisu ko vo Davidi i wau kavanga. Walongoka muna vilwa wandi, i bosi wanata e Nkele kuna Yerusaleme muna mpila ina yasikidiswa.a

14:10, 13-16; 22:17-19. Tufwete teka sambanga kwa Yave yo vava luludiku lwandi kele vo tuzolele vanga konso diambu dilenda yoyesa kimwanda kieto.

16:23-29. Tufwete sianga e nsambil’a Yave va fulu kiantete muna zingu kieto.

18:3. Yave olungisanga nsilu miandi. Muna Davidi, walungisa o nsilu andi wa vana e nsi yawonso ya Kenani kwa mbongo a Abarayama “tuka muna nkoko a Engipito yakuna nzadi, e nzadi Uferate.”—Etuku 15:18; 1 Tusansu 13:5.

21:13-15. Yave watuma mbasi mu sukisa e vuku, kadi okendalalanga vava o nkangu andi umonanga e mpasi. Kieleka, o “walakazi wandi wingi.”b

22:5, 9; 29:3-5, 14-16. Kana una vo kavewa nswa wa tunga tempelo a Yave ko, Davidi wasonga e fu kia vanina kuna mvevo. Ekuma? E kuma kadi wazayanga vo yawonso kakala yau kwa Yave yatuka. Yeto mpe tufwete songanga e fu kia vanina kuna mvevo.

24:7-18. Dina kakubika o Davidi dia vaula buka 24 ya wantu mu salu kia unganga, diakala una vava o mbasi a Yave kamoneka kwa Zakariya w’ese dia Yoane wa Mvubi yo kunzayisa ngutuk’a Yoane. Wau vo mu ‘buka kia Abiya’ kakala, Zakariya salu kia kinganga kasalanga muna tempelo. (Luka 1:5, 8, 9) O lusansu lwa nsambila aludi, wantu akieleka luyikanga. Tuvwanga nsambu zayingi vava tusalanga entwadi yo “ntaudi akwikizi yo lulungalalu” muna salu kia Yave o unu.—Matai 24:45.

Sadila Yave yo “Nyambuku a Moyo”

O Nkand’antete a Tusansu ke uyikanga kaka tuvila ko. Uyikanga mpe lusansu lwa Davidi vava kanata e nkele ekangu kuna Yerusaleme, ye vita zina kasunda, y’ekani diandi dia tunga tempelo ye buka ya salu kia unganga kia Anelevi. Mawonso kasoneka o Ezera muna nkand’antete a Tusansu mafwana sadisa Aneyisaele mu kuyivana emvimba muna salu kia Yave muna tempelo.

Davidi wasisa mbandu ambote ya sia salu kia Yave va fulu kiantete muna zingu kiandi. Vana fulu kia vava zolela ya yandi kibeni, Davidi luzolo lwa Nzambi kavanganga. Tukasakeswanga mu landa luludiku lwandi lwa sadila Yave “yo ntim’asikila yo nyambuku a moyo.”—1 Tusansu 28:9.

[Footnotes]

[Mvovo mia Fwaniswa mina muna lukaya lwa 8-10]

(Muna zaya una mena o mambu, tala muna nkanda)

4026 Vitila Kristu Adami Tuka muna

Adami yamuna Noa (mvu 1.056)

130 mvu ⇩

Sete

105 ⇩

Enose

90 ⇩

Kenani

70 ⇩

Malalele

65 ⇩

Yaredi

162 ⇩

Kanoke

65 ⇩

Metuselake

187 ⇩

Lameke

2970 Vitila Kristu. Noa owutukidi

Tuka muna Noa yamuna

502 years ⇩ Abarayame (mvu 952)

Seme

KIZALU 2370 Vitila Kristu

100 ⇩

Ampakesade

35 ⇩

Sela

30 ⇩

Ebe

34 ⇩

Pelenge

30 ⇩

Ru

32 ⇩

Surege

30 ⇩

Nako

29 ⇩

Tera

130 ⇩

2018 VITILA KRISTU Abarayama 2018 VITILA KRISTU. ABARAYAMA owutukidi

100 yrs. Tuka muna Abarayama yamuna Davidi:

Mbandu 14 (mvu 911)

Isaki

60 ⇩

Yakobo

c.88 ⇩

Yuda

⇩

Perese

⇩

Kezerone

⇩

Rame

⇩

Aminadabe

⇩

Nakose

⇩

Salemo

⇩

Boaze

⇩

Obede

⇩

Yisai

⇩

1107 VITILA KRISTU. DAVIDI owutukidi