Diambu dia Yave Diamoyo
Mambu Mamfunu ma Nkand’a Yesaya—1
“NGA nani ntuma, ovo nani okutuyendela?” Vava Yave wa Nzambi kavanga e mboka yayi, o Yesaya wa mwan’a Amoze wavutula vo: “Mono oyu; untuma.” (Yesaya 1:1; 6:8) I bosi, wavewa e salu kia ungunza. E salu kia kingunza kasala o Yesaya kiasonama muna Nkand’a Nzambi, muna nkanda uyikilwanga e nkumbu andi.
Yesaya wasoneka wo. Uyikanga mambu mabwa mu mvu 46, tuka muna mvu a 778 yakuna mvu a 732 vitila Kristu. Kana una vo nkanda wau uvwidi mvovo mia lulukisu lwavewa kwa Yuda, Isaele ye zula yakaka, e diambu diasina diyikanga o nkanda wau ke mfundisa ko, kansi ‘luvuluzu lwa Yave wa Nzambi.’ (Yesaya 25:9) E nsasa nkumbu a Yesaya “Luvuluzu lwa Yave.” Elongi diadi diyika oma masonama muna Yesaya 1:1–35:10.
“NSADISWA IVUTUKA”
O Nkand’a Nzambi ke uvovanga ko kana vo o ungunza wasonama muna kapu tanu yantete ya nkand’a Yesaya wasakulwa una Yesaya kasolelo ko se ngunza yovo vava kasolwa. (Yesaya 6:6-9) Kansi, edi dizayakene vo Yuda ye Yerusaleme mbevo muna mwanda bakala “tuka nsasal’a tambi yaku ntu.” (Yesaya 1:6) Nsambil’a teke yawokela. Afidi a Yuda ye Yerusaleme bakituka wantu ambi. Akento bakituka se akwa lulendo. O nkangu ke wasadilanga diaka Nzambi aludi mu ziku ko. Yesaya watumwa kenda samunwina o nkangu ulembi bakula ngatu vwa zayi.
Makesa ma Isaele ye ma Suria mawizana mu kwenda nwanisa Yuda. Yave wasadila Yesaya yo wan’andi se “sinsu yo makumbu,” mu songa Yuda vo makesa ma Suri ye Isaele ke mesunda ko. (Yesaya 8:18) O luvuvamu lwakwele mvu mu luyalu lwa “Nkuluntu a Luvavamu” kaka lukwizila. (Yesaya 9:6, 7) O Yave ofundisa mpe Asuri, e zula kina kasadila nze “mvwal’ekasi [diandi].” E Yuda inatwa muna kinkole, kansi e “nsadiswa ivutuka.” (Yesaya 10:5, 21, 22) Unsongi wakieleka usikila vava kiyala e “nsungu muna nti a Yisai.”—Yesaya 11:1.
Mvutu za Yuvu ya Nkand’a Nzambi
1:8, 9—O mwan’ankento a Zione aweyi ‘kasisilwa nze saba muna mpatu a vinyo, nze sudi muna mpatu a malenge’? Ediadi disonganga vo Yerusaleme ke ilenda kuyitanina ko vana moko ma Asuri nze una ukalanga e saba muna mpatu a vinyo yovo sudi muna mpatu a malenge. Kansi, o Yave wabatanina, kayambula ko vo Yerusaleme yakituka nze Sodomo ye Ngomora.
1:18—Ayeyi i nsas’a mvovo: “Nwiz’owau, twabalulaziana” yovo twasingika mambu? E mvovo miami ke miyikanga moko kia wantu wole ko ana bevavanga singika diambu. Kansi, misonganga vo Yave wavava sikidisa unsongi wandi yo vana Isaele elau kimana bayambula mavangu mambi yo velelesa e nkal’au.
6:8a—Ekuma sono kiaki kisadilanga e mvovo “nani ntuma,” i bosi, “nani okutuyendela?” E mvovo nani “ntuma” Yave wa Nzambi kaka uyikanga. E mvovo nani “okutuyendela” usonganga vo Yave muntu akaka kakala yandi. O muntu ndioyu i “Mwan’andi amosi.”—Yoane 1:14; 3:16.
6:11—O Yesaya adieyi kazola vova vava kayuvula vo: “E Mfumu [Yave], yamu nkia kolo?” O Yesaya kayuvula ko kana yamu nkia kolo kesala e salu kia zayisa e nsangu za Yave kwa nkangu a ntim’ambadi. Kansi, Yesaya wavava zaya kana yamu nkia kolo e nkal’ambi ya nkangu ikwamanana veza e nkumbu a Nzambi.
7:3, 4—Ekuma o Yave kavuluzila Akazi wa ntinu ambi? Atinu a Suri ye Isaele bavavanga katula Akazi wa ntinu a Yuda vana kunda yo vingisa Mwan’a Tabele vana fulu kiandi, ona kawutukila mu luvila lwa Davidi ko. Ekani diadi diambi, diadi vunzanesa e ndungan’ekangu dia Kintinu dina kakanga o Nzambi yo Davidi. Yave wavuluza Akazi kimana katanina luvila luna luwutukila o “Nkuluntu a Luvuvamu.”—Yesaya 9:6.
7:8—Eferaime aweyi ‘kakosomwenwa’ mu mvu 65? E nyaluka ya nkangu a makanda kumi ma kintinu kia node yo vingilwa nsi kwa nzenza yayantika “muna lumbu ya Pekake wa ntinu a Isaele,” ke kolo ko vava Yesaya kasakula ungunza wau. (2 Ntinu 15:29) Ediadi diakala yamuna lumbu ya Esa-kadone wa ntinu a Asuri, wa mwan’a Sankeribe ona wavinga vana fulu kiandi. (2 Ntinu 17:6; Ezera 4:1, 2; Yesaya 37:37, 38) E nyaluka ya nkangu yo vingisa Samaria kwa Asuri, mu mvu 65 yavangama miyikwanga muna Yesaya 7:8.
11:1, 10—O Yesu Kristu aweyi kenena nze “nsungu muna nti a Yisai,” nze “mwanzi a Yisai”? (Roma 15:12) O Yesu “nsungu a Yisai” kakala muna kinitu. Wakala mbongo a Yisai muna Davidi wa mwan’a Yisai. (Matai 1:1-6; Luka 3:23-32) Kansi, o luvila lwa Yesu y’akulu andi lwasoba vava kayadikwa se ntinu. Wau kavewa o nkuma ye wisa kia vana o moyo a mvu ya mvu ova ntoto kw’alembami, o Yesu wakituka se “Ese dia mvu ya mvu” kuna kwa yau. (Yesaya 9:6) Ekiaki i kuma kenena mpe se “mwanzi” akulu andi, kumosi yo Yisai.
Elongi kwa Yeto:
1:3. O lembi vanga dina o Mvangi eto kevavanga kwa yeto, i sundwa e ngangu kwa ngombe yovo kw’ebuluku. Kuna diak’e sambu, o yangalela mawonso mana kevanganga o Yave mu kuma kieto dikutusimba twalembi kumbembola yovo vanga diambu kondwa umbakuzi.
1:11-13. E nkinzi mia nsambila zaluvunu ye sambu ya disu kunsi a lukaya, yangemi vana meso ma Yave. Mavangu meto ye sambu yeto ifwete tukanga muna ntima.
1:25-27; 2:2; 4:2, 3. E zula kia Yuda kiakatuka muna ubundu yo zinga diaka vava e nsadiswa y’awana baviluka o ntima yavutuka muna Yerusaleme yo vutulwisa nsambila aludi. Yave ololokanga awana bevilukanga o ntima.
2:2-4. Etima dieto muna salu kia samun’e nsangu zambote za Kintinu yo kitula wantu s’alongoki, disadisanga wantu a zula yawonso mu longoka o kala yo luvuvamu yo vanga ungudi muntu yo nkw’andi.
4:4. O Yave okatula yovo sukula e mvindu yawonso muna ntima mia wantu yo nkanu a menga.
5:11-13. O lembi kala ye volo ye tezo muna mambu ma nsaka i lembi kala yo zayi.
5:21-23. Akuluntu Akristu yovo akengi, ke bafwete kuyibadikila “akwa ngangu muna mau meso” ko. Bafwete mpe zayanga e tezo kiau muna “nua vinyo” yo lembi sia mpambula.
11:3a. E mbandu a Yesu ye malongi mandi mesonganga vo o vumina Yave kiese ditwasanga.
“O YAVE OFWILA YAKOBO E NKENDA”
E kapu kia 13 yakuna 23, iyikanga mfundisa a Nzambi kuna kwa azula. Kansi, “o Yave ofwila Yakobo e nkenda,” oyambula vo makanda mawonso ma Isaele mavutuka kuna nsi au. (Yesaya 14:1) E nsangu za lufwasu lwa Yuda zina muna kapu kia 24 yakuna 27 zina mpe yo nsilu wa vangulula. Yave osongele makasi mandi kwa “akwa nkolw’a Eferaime [Isaele]” wau bakanga ekangu yo Suria ye kwa “nganga ye ngunza” za Yuda ana bakanga ekangu yo Asuri. (Yesaya 28:1, 7) Tâtu kwa “Ariele [Yerusaleme]” kadi ‘wakangala yo kulumuka kuna Engipito’ mu vava lusadisu. (Yesaya 29:1; 30:1, 2) Kansi, awana bebundanga e vuvu muna Yave bevuluzwa.
Nze ‘mwan’a nkosi owunina mun’ebaku diandi,’ o Yave otanina “Mongo a Zione.” (Yesaya 31:4) Nzambi wasia diaka o nsilu vo: “O Ntinu oyadila muna unsongi.” (Yesaya 32:1) Kana una vo Asuri bavumisa Yuda yo fila “akunzi a ungudi” mu bokomoka ye dilu, Yave wasia nsilu vo o nkangu andi uwukwa yo ‘yambulwilw’o bi wau.’ (Yesaya 33:7, 22-24) “O Yave una y’efwema muna zula yawonso, ye nsita muna vu kiau kiawonso.” (Yesaya 34:2) Yuda ke yikwamanana kala ekanga ko. “Ekanga ye nsi a kaya iyangalala, o nzanz’angidinginza umon’e kiese yo savuka nze nasisi.”—Yesaya 35:1.
Mvutu za Yuvu ya Nkand’a Nzambi:
13:17—Aweyi Amedia balembi vwila palata mfunu yo lembi yangalela wolo? Amedia ye Aparasi kiese kia sunda vita baluta yangalelanga ke mu esanzu ko. E ziku kia diambu diadi kiamoneka vava Kurese kavana Ayuda ana bavutuka kuna nsi au e salanganu ya wolo ye palata ina Nebukandesa kabonga muna tempelo a Yave.
14:1, 2—O nkangu a Yave aweyi ‘babakil’abaki au yo yal’abangiki au’? Ediadi dialungana muna Daniele, ona wakituka se mfumu kuna Babele vava yayalwanga kwa Amadai ye Aparasi. Dialungana mpe muna Esete ona wakituka se ntinu ankento kuna Parasi yo Modekai ona wasolwa se landi kia ntinu a Aparasi.
20:2-5—O Yesaya nga kimpene kikilu kakangala mu mvu ntatu? O Yesaya kakangala mvimba kimpene ko, mvwatu andi a ntandu kaka kavulula.
21:1—Nkia zunga kiayikilwanga vo “makanga ma kalunga”? Kana una vo e Babele ke yakala va ndambu a kalunga ko, i wau yayikilwanga e kuma kadi, konso mvu o maza ma nkoko a Uferate ye Tigre malanganga e zunga kiakina yo kitula kio nze “kalunga.”
24:13-16—Ayuda aweyi bakadila “muna nkangu, nze ndikuk’a olive, ovo ngwolol’a bundu ya vinyo, o nsâlu ovo umene”? Nze una e bundu yakaka isalanga muna nti ovo nsâlu umene, akete kaka basala yo moyo vava Yerusaleme ye Yuda yafwaswa. Awana basala yo moyo konso kuna banatwa, kana kuna “este [ya Babele]” yovo kuna “sanga ya kalunga,” bakembelelanga Yave.
24:21—Nani i “vu ki’akwa tunda” ye “atinu a nza”? E “vu ki’akwa tunda” nanga i vu kia mianda miambi. “Atinu a nza” i ayadi a nza ana bena muna wisa kia nkwiya.—1 Yoane 5:19.
25:7—Nki i “fukwa kifukila nkangu miawonso, yo nlele wayalumuka muna zula yawonso”? E mvovo miami atantu wole a wantu miyikanga: sumu yo lufwa.
Elongi kwa Yeto:
13:20-22; 14:22, 23; 21:1-9. E diambu diasakuka dia Yave lungana kaka dilungana, nze una dialunganena muna Babele.
17:7, 8. Kana una vo ayingi muna Isaele ke bawa ko, vakala y’awana babundanga Yave e vuvu. Diau adimosi mpe, muna Kikristu kia Kimpangila akaka bewanga e nsangu za Kintinu yo tambula zo.
28:1-6. Isaele yabakwa kwa Asuri, kansi Nzambi wavuluza akwa kwikizi. E mfundisa za Yave ke zikatulanga vuvu ko kw’asongi.
28:23-29. Yave osingikanga asongi mun’owu wa nsatu zau ye mavangu mau.
30:15. Muna vuluzwa kwa Yave divavanga vo twasonga lukwikilu muna ‘vundanga’ yovo lembi vava luvuluzu muna nkubika za wantu. Muna “dingalala” yovo lembi kala yo wonga, tusonganga mpe vo tubundang’e vuvu muna nkum’a Yave wa kututanina.
30:20, 21. ‘Tumonanga’ Yave yo ‘wa’ e nding’andi ya luvuluzu muna lemvokelanga mana kevovanga muna Nkand’a Nzambi yo muna “ntaudi akwikizi yo lulungalalu.”—Matai 24:45.
Ungunza wa Yesaya Usiamisanga Vuvu Kieto Muna Diambu dia Nzambi
Ekw’e kiese tuna kiau muna mvovo mia Yave mina muna nkand’a Yesaya! O ungunza una walungana kala usiamisanga e vuvu kieto kia sia vo ‘e diambu divaikanga mu nua a Yave ke dikumvutukila nkatu ko.’—Yesaya 55:11.
Adieyi tuvova mu kuma kia ungunza wa Masia una muna Yesaya 9:7 ye 11:1-5, 10? Nga ke ukumikanga lukwikilu lwaku ko muna nkubik’a Yave ya luvuluzu? O nkanda wau uvwidi ungunza ulungananga mu lumbu yeto ye muna lumbu yikwiza. (Yesaya 2:2-4; 11:6-9; 25:6-8; 32:1, 2) Kieleka, o Nkand’a Yesaya ukudikilanga e ziku vo “e diambu dia Nzambi diamoyo.”—Ayibere 4:12.
[Mvovo mia Fwaniswa mina muna lukaya lwa 6]
Yesaya yo wan’andi bakala nze “sinsu yo makumbu kwa wan’a Isaele”
[Mvovo mia Fwaniswa mina muna lukaya lwa 7]
Yerusaleme yakituka “nze saba muna mpatu a vinyo”
[Mvovo mia Fwaniswa mina muna lukaya lwa 8]
Wantu a zula aweyi besadisilwanga mu ‘kitula nsosolo miau se nsengo’?