‘E Mpanga Twavangwa Yesivi’
“E mpanga yavangwa yambubu, yesivi.”—NKUNGA 139:14.
1. Ekuma akwa ngangu ayingi bekwikidilanga vo vena yo Nzambi wavanga lekwa yawonso yina ova nza?
E NZA tuzingilanga yazala ye vangwa ya mpila mu mpila. Nani wavanga yo? Ayingi bekwikilanga vo ke yavangwa kwa muntu ko. Akaka bevovanga vo ndiona ke kwikilanga mu Mvangi ko, kalendi bakula oma ma nsema ko. Bekwikilanga vo ulolo wa lekwa yesivi, ya mpila mu mpila, yampimpita yina ova nza ke yilendi kwizila ku kinsalukisa ko. Kuna kwa wantu ayingi, kumosi y’akaka muna akwa ngangu, vava bemonanga e lekwa yayi yawonso, bekwikilanga vo vena yo Mvangi angangu, wa nkwa nkuma yo walakazi.a
2. Nki kiafila Davidi mu kembelela Yave?
2 Davidi wa ntinu a Isaele yankulu, mosi muna awana bavana matondo kwa Mvangi mu kuma kia mavangu mandi mesivi. Kana una vo Davidi wazinga vitila tandu kiaki kia lunungunuku lwa ngangu za nza, wabakula vo wazungwa kakala kwa vangwa yesivi ya Nzambi. E mpila ina kavangilwa o Davidi yamfila mu vumina Nzambi, mu kuma kia ngangu zandi za sema. Wasoneka vo: “Ikuvana matondo; kadi e mpanga yavangwa yambubu, yesivi: Masivi o mavangu maku, o moyo ame utomene wo zaya.”—Nkunga 139:14.
3, 4. Ekuma dinin’o mfunu vo konso muntu mu yeto kabadika mavangu ma Yave?
3 O badika e mpila kavangilwa, diasadisa Davidi mu kwikila muna Nzambi. O unu, alongi a sikola, y’amwangi a nsangu mambu mayingi maluvunu belonganga mu kuma ki’etuku dia wantu, oma mefwasanga lukwikilu lwa wantu. Muna kala ye lukwikilu nze lwa Davidi, yeto mpe tufwete toma badikanga. Dia vonza dia yambula vo akaka bayindula vana fulu kieto, musungula e diambu dia Mvangi yo nsem’andi.
4 Vana ntandu, o badika mavangu ma Yave diwokesa kiese kieto muna yandi yo kwikila muna nsilu miandi mia kusentu. Ediadi dikutusadisa mu toma zaya Yave yo kunsadila. Yambula twafimpa e kuma akwa ngangu bekwikidilanga muna mvovo mia Davidi vo ‘e mpanga twavangwa yesivi.’
E Mpila Yesivi Inungunukinanga e Nitu Eto
5, 6. (a) E zingu kieto aweyi kiyantikilanga? (b) E nguba nkia salu zisalanga muna nitu zeto?
5 “Kadi ovwidi nsi ame a mbundu: Umfukidi muna vumu kia ngw’ame.” (Nkunga 139:13) E zingu kieto mu fimá fiamoyo kiyantikilanga muna vumu kia ngudi zeto. Fimá fiafi fiamoyo finungunukanga yo vanguluka mu nzaki. Vava walungisa ngonde zole muna vumu, yikwa yakaka ya nitu aku yavangama. Eyakaka muna yikwa yayi i nguba zaku. Vava wawutuka, e nguba zaku zayantika kenza menga maku. E nguba zazi zikatulanga e mvindu yo vaikisa maza mesuvanga muna nitu yo sisa ina tuvwang’o mfunu muna zinga. Avo e nguba zaku zau zole zambote, zilenda kenza tezo kia litro 6 za maza muna menga, muna konso miniti 45.
6 E nguba zaku mpe zisikidisanga e ngengele za menga ye una mafwete kangalela muna nitu. E nguba mambu mayingi mamfunu zivanganga muna nitu. Zikitulanga vitamina D mu vitamina zakaka, zisadisanga mu nungununa e visi yo wuta vitamina zivangang’e ngengele za mbwaki muna visi. Kalukatikisu ko vo, nguba zazi salu kiamfunu zisalanga muna nitu eto.b
7, 8. (a) Yika una mwana kevangamenanga muna vumu. (b) O mwana nkia mpila ‘kakubikilwa muna ngudi yovo nsi a ntoto’?
7 “E visi yame ke yaswekam’oko wina ko, vava yavangamena kuna sweki yo kubikilwa muna ngudi a ntoto.” (Nkunga 139:15) E fimá fiafina fiamoyo fiayantika kayana yo vanga yikwa yakaka, nze mianzi, nkand’a nitu ye yakaka mpe. E yikwa yayi yawonso iyikakiananga yo kituka se muntu. Kasikil’owu, vava walungisa tumingu tatu muna vumu, e visi yaku yayantika o vangama. Vava walungisa tumingu sambanu, e nitu aku yakala kaka yo lá wa 2,5 cm, kansi e 206 za visi una yau yavangama kala, kana una vo ke yakala ngolo ko.
8 E ndungunuka yayi yavangama muna vumu kia ngudi aku, ke vena muntu ko wamona yo, nze vika sia vo ku nsi a ntoto wakala. Kieleka, yamu unu, o wantu ke batomene zaya ko una uvangamenanga e nitu a muntu. Kasikil’owu, aweyi e fimá fiafina fiamoyo fikitukilanga se muntu? Akwa ngangu za nza makete kaka bebakulanga, kansi nze una Davidi kavova,Yave wa Mvangi eto otomene wo zaya.
9, 10. E yikwa ya mwana muna vumu aweyi ‘yasonamena muna nkanda’?
9 “O meso maku mambona una kiavangamene ko, e yikwa yame yawonso yasonama muna nkand’aku, e lumbu ina ke yabumbwa ko: ke vakala kimosi ko vana ina.” (Nkunga 139:16) E fimá fiamoyo fina wayantikila, fiakala ye lekwa yawonso ina mu nitu aku. E nitu aku yanungunuka muna ngonde vwa wakala muna vumu. Vava wawutuka, e nitu aku yawokela nungunuka yavana wakituka se mbuta. Muna kolo kiaki, mayingi mesobanga muna nitu, mawonso masikidiswa kala tuka muna fimá fiafina fiamoyo.
10 Davidi kazaya ko una uvangamenanga mwana muna vumu wau vo ke vakala ye lekwa ko yina akwa ngangu besadilanga o unu. Kansi, wabakula vo e mpila yavangamena e nitu andi, i ziku kisonganga vo vena yo muntu wasikidisa yo. Davidi nanga wazaya wo vo yikwa ya mwana muna vumu iyikakiananga mu kolo kiasikidiswa. Ekiaki i kuma kavovela vo yikwa yayi “yasonama” muna “nkanda.”
11. E mpw’eto a nitu aweyi twavwila yo?
11 O unu, dizayakene vo, e mpwa ya nitu ina twavwila kwa mase ye nkaka zeto, nze i ntela, lose, se kia meso, nsuki ye fu yakaka, yasikidiswa muna gene zina muna nitu eto. Konso fimá fiamoyo (célula) fivwidi ulolo wa gene ziyikilwanga vo ADN (ácido desoxirribonucléico). E mpwa yawonso ya nitu aku “yasonama” muna ADN. Ekolo e má yayi yamoyo (células) iwokelanga yo wutana, ina yampa ivinganga vana fulu kia ina yankulu. E DNA inatanga e mpw’aku yawonso kwa célula zampa. Ekiaki i kuma e mpw’aku keyisobelanga ko. E mpila twavangilwa i ziku kisonganga vo Mvangi eto ezulu ovwidi nkuma ye ngangu.
Ntona Zeto
12. Nki kiswaswanesanga wantu ye bulu?
12 “E ngindu zaku kuna kwatà zin’oku ngina, e Nzambi! O lutangu luau luayingi! Ovo ntangidi zo, zisundidi esenge.” (Nkunga 139:17, 18a) E bulu mpe mu mpila yesivi yavangilwa. E bulu yakaka ilutidi wantu mu ngangu. Kansi, e ntona kavana o Yave kwa wantu zilutidi za konso bulu. Nkanda mosi uvovanga vo: “Kana una vo yeto wantu twafwanana ye bulu mu mambu mayingi, wantu kaka belendanga vova yo yindula. Yeto kaka tuyuvulanga yuvu mu kuma kia nitu eto: Aweyi twavangilwa? Nani watuvanga?” Davidi mpe wabadikanga yuvu yayi.
13. (a) Nki kiasadisa Davidi mu badika e ngindu za Nzambi? (b) Aweyi tulenda tanginina e mbandu a Davidi?
13 Nswaswani ye bulu, yeto kaka tulenda badika ngindu za Nzambi.c O lukau lwalu lwamfunu lwa ntona, i ziku kisonganga vo mu “mpw’a Nzambi” twavangilwa. (Etuku 1:27) Davidi watoma sadila e ntona zandi. Wabadikanga mambu mesonganga vo Nzambi una, ye fu yandi yambote yina kamonanga muna lekwa ina ova ntoto. Davidi wakala mpe ye sono yankulu ya Nkand’a Nzambi isonganga una Nzambi kayisengomwena ye mavangu mandi. E sono yayi yasadisa Davidi mu bakula ngindu za Nzambi, kiwuntu kiandi y’ekani diandi. O badika e sono ya Nkand’a Nzambi, yo nsema ye mpila ina Nzambi kakadila yandi, diafila Davidi mu kembelela Mvangi andi.
Adieyi Divavwanga Muna Kala ye Lukwikilu?
14. Ekuma ke twinina ye mfunu wa bakula mawonso ko mu kuma kia Nzambi muna kala ye lukwikilu?
14 Vava Davidi kabadika oma ma nsema yo tang’e sono ya Nkand’a Nzambi, watoma bakula vo o zayi ye ngangu za Nzambi ke zina nsuka ko. (Nkunga 139:6) Ediadi dialudi mpe kwa yeto. Katulendi bakula mawonso ko mu kuma kia nsem’a Nzambi. (Kimpovi 3:11; 8:17) Kansi, muna Nkand’a Nzambi ye muna nsema, o Nzambi ovananga zayi usadisanga awana bezolanga ludi mu kala ye lukwikilu lwasikila.—Roma 1:19, 20; Ayibere 11:1, 3.
15. Yika o mfunu a lukwikilu muna kala ye ngwizani ambote yo Nzambi.
15 Mayingi mevavwanga muna kala ye lukwikilu ke zaya kaka ko vo vena yo nkwa ngangu wavanga wantu yo nsema. Divavanga mpe vo twabund’e vuvu muna Nzambi, ona zolele vo twanzaya yo kala ye ngwizani ambote yo yandi. (Yakobo 4:8) Tufwete kala ye vuvu nze kina o mwana kekalanga kiau kwa se diandi dianzodi. Avo muntu okatikisi vo se diaku lenda kusadisa muna ntangw’a mpasi, nanga kulenda kunkwikidisa ko vo se diaku wafwana siw’e vuvu. Kansi, kele vo otomene zaya e fu yambote ya se diaku, okala ye vuvu vo okusadisa. Diau adimosi mpe, o zaya Yave muna longokanga Nkand’a Nzambi, yo badika oma ma nsema yo mona e mpila kevaninanga e mvutu muna sambu yeto, dikutufila mu kumbund’e vuvu. Dikutuvana mpe luzolo lwa longoka mayingi mu kuma kiandi yo kunkembelela yakwele mvu yo kunsonga nzol’amvevo. Ediadi i diambu disundidi o mfunu muna zingu kieto.—Efeso 5:1, 2.
Tulandanga Luludiku lwa Mvangi Eto
16. Adieyi tulenda longoka muna ngwizani ya Davidi yo Yave?
16 “Unsata, e Nzambi, wazaya ntim’ame: Untonta wazaya ngindu zame: Tala kana nzila mpasi in’omu mono, yo kumfila muna nzil’a mvu ya mvu.” (Nkunga 139:23, 24) Davidi wazaya wo vo Yave wa Mvangi andi wazayanga mawonso kayindulanga, vova yo vanga. (Nkunga 139:1-12; Ayibere 4:13) O toma zaya Nzambi diavana Davidi luvuvamu nze luna mwana kekalanga lwau vava mase mandi mekunsimbanga vana moko. Davidi wayangalelanga e ngwizani andi yo Yave yo simbinina yo muna badikanga mavangu ma Yave yo sambanga kwa Yandi. Kieleka, nkunga miayingi mia Davidi kumosi ye nkunga 139, i sambu kasambanga kwa Yave muna nkunga. Diau adimosi mpe badika yo samba dilenda kutusadisa mu finama Yave.
17. (a) Ekuma Davidi kalombela vo Yave kamfimpa o ntima? (b) E mpila tusadilanga o nswa wa kuyisolela aweyi ilenda vanga muna zingu kieto?
17 Wau vo mu mpw’a Nzambi tuavangilwa, tuvwidi nswa wa kuyisolela. Tulenda sola vanga edi diambote yovo edi diambi. O nswa wau wa kuyisolela mbebe mpe utwasanga. Davidi kazolanga kala ntwadi ye yimpumbulu ko. (Nkunga 139:19-22) Kazolanga vanga vilwa ko. Muna kuma kiaki, muna badikanga o zayi wa Yave ulembi tezakana, Davidi kuna lembama kwawonso walomba kwa Nzambi vo kafimpa makani mandi yo kumfila muna nzil’a moyo. E nsiku miansongi mia Nzambi mifwete sadilwa kwa wantu awonso. Muna kuma kiaki, yeto mpe tufwete zayanga sola nsola zambote. Yave ovovesanga yeto awonso vo twanlemvokela. Avo tuvanga wo, tuvwa edienga dia Nzambi yo baka nluta miayingi. (Yoane 12:50; 1 Timoteo 4:8) O kangala yo Yave lumbu yawonso dikutusadisa mu kala yo luvuvamu lwa ntima, kana nkutu vava tukalanga mu mpasi.—Filipi 4:6, 7.
Tulanda Mvangi Eto
18. Adieyi kavova o Davidi vava katalanga o nsema?
18 Vava kakala nleke, Davidi ntangwa zayingi kalekanga mu nzanza mu vungula mameme. Ekolo mameme madianga, Davidi wasengolanga meso kun’ezulu. Muna tombe kia fuku, Davidi wabadikanga o nene wa nsema ye yawonso ina mo. Davidi wasoneka vo: “Ezulu ditelekanga nkembo a Nzambi; e ngambwila isonganga salu kiandi kia moko. Lumbu ke lumbu ibilumunang’o vova, fuku ke fuku isonganga zayi.” (Nkunga 19:1, 2) Davidi wabakula mfunu wa vava yo landa Ndiona wavanga lekwa yawonso mu mpil’esivi. Diau adimosi mpe tufwete vanga.
19. Aleke ye ambuta nki’elongi balenda longoka muna ‘mpanga yesivi twavangwa’?
19 Davidi wakala se mbandu muna luludiku luna Solomo wa mwan’andi kavana kw’aleke oku vo: “Yindula Nsemi aku muna lumbu yaku ya kileke . . . Vumina Nzambi, yo lunda nkanikinu miandi; kadi diadi i muntu mvimba.” (Kimpovi 12:1, 13) Vava kakala nleke, Davidi wabakula vo ‘e mpanga kavangwa yesivi.’ O zingil’e ngwizani yo zayi wau diantwasila nluta miayingi muna zingu kiandi. Avo yeto, aleke ye ambuta tukembelela yo sadila Mvangi eto, tukala ye zingu kiakiese owau ye kuna sentu. Kuna kw’awana bena ye ngwizani ambote yo Yave yo landa nsiku miandi miansongi, o Nkand’a Nzambi usianga nsilu vo: ‘Beyima kaka mbongo muna ununu: Vonga bevonga yo vienga: Basonga vo wansongi o Yave.’ (Nkunga 92:14, 15) Muna mpila yayi, tukala ye lau dia yangalela mavangu mesivi ma Mvangi eto yakwele mvu.
[Mvovo Vana Yand’a lukaya]
a Tala muna Despertai! ya 22 kia Yuni, 2004, yavaikiswa kwa Mbangi za Yave.
b Tanga mpe elongi dina ye ntu a diambu: “Rins: o Filtro da Vida,” muna Despertai! ya kia 8 kia Agositu, 1997.
c E mvovo mia Davidi muna Nkunga 139:18b misonganga vo kana nkutu vo Davidi otangidi e ngindu za Yave fuku mvimba yaku mene, kamanisa zo tanga ko.
[Mvovo mia Fwaniswa mina muna lukaya lwa 17]
Unborn fetus: Lennart Nilsson
[Mvovo mia Fwaniswa mina muna lukaya lwa 17]
DNA ▼
[Mvovo mia Fwaniswa mina muna lukaya lwa 17]
E mpila mwana kevangamenanga muna vumu ilandanga una yasikidisilwa
[Mvovo mia Fwaniswa mina muna lukaya lwa 18]
Nga Olenda Sasila?
• E mpila kevangamenanga mwana aweyi isongelanga vo “mpanga twavangwa yesivi”?
• Ekuma tufwete badikilanga ngindu za Yave?
• Nkia ngwizani ina vana vena lukwikilu ye ngwizani eto yo Yave?