MAKANI AAMWI
1 YEHOVA
Liina lyakwe Lesa ngu Yehova alimwi lilasansulula ayi “Ulapa kwaamba ayi kube.” Yehova ngu Lesa shinkusu shoonse, alimwi ngowakalenga shintu shoonse. Alicite nkusu shakucita cili coonse ncaasuni.
Muci Ebulu, liina lyakwe Lesa lyakalinga kulembwa amabala one. Mucisungu mabala ayo ni YHWH na JHVH. Liina lyakwe Lesa lilacanika pafwiifwi amankanda 7,000 mu Baibo yakutaanguna yamuci Ebulu. Bantu nsengwe yoonse balaamba liina lyakwaamba ayi Yehova munshila shipusene pusene, kweelana ambobalinyumfwa mumushobo wabo.
2 BAIBO “YAKASWA KULI LESA”
Mulembi wa Baibo ngu Lesa, sombi wakasebensesha bantu kwiilemba. Ici cilikoshenyebo amunene waambila mushikulu wakwe ayi amulembele nkalata akumulwiita shakulemba. Lesa wakasebensesha mushimu usalashi kutanjilila balembi ba Baibo kwaamba ayi balembe miyeeyo yakwe. Mushimu wakwe Lesa wakabatanjilila munshila shipusene pusene, cimwi ciindi wakalinga kubapa kubona shili anga nshiloto na kulota shiloto lyalo bakalinga kulemba nshobabona.
3 NJIISHO
Ishi ninjiisho shamu Baibo shisansulula cancine. Kucakubonenaako, njiisho yakwaamba ayi “kusekana abantu babiibi kulanyonyoola mibo ibotu” ilatwiisha ayi bantu mbotusekanaabo inga batupa kucita shintu shibotu na shibiibi. (1 Bene Kolinto 15:33) Alimwi njiisho yakwaamba ayi “muntu woonse ulatebula sheesho nshaakashanga” ilatwiisha ayi nshotucita inga shatupa kucana shintu shibotu na shibiibi.—Bene Galatiya 6:7.
4 BUSHINSHIMI
Iyi ninkombe kuswa kuli Lesa. Inga bwaba busansulushi bwa kuyanda kwakwe, njiisho ya bukaalo bubotu, mulawo, na boomboloshi. Cimwi ciindi inga aba makani atokwaamba sheshi shikacitike kunembo. Mu Baibo muli makani aanji abushinshimi ubo bwakakumanishikwa kale.
5 BUSHINSHIMI BWAAMBA PALI MESIYA
Yesu ngowakakumanisha bushinshimi buunji bwamu Baibo bwaamba pali Mesiya. Amubone kabokosi katokwaamba ayi “Bushinshimi Bwaamba Pali Mesiya.”
▸ Mutwi 2, pala. 17, Maswi amweela.
6 KUYANDA KWAKWE YEHOVA KWA CISHI CA PANSHI
Yehova wakalenga cishi ca panshi kwaamba ayi cibe paladaiso mweshi munokala bantu bamusuni. Kuyanda kwakwe takuna kwaaluka. Conoonobo, Lesa alaakukusha shibiibi shoonse akupa bantu bakwe buumi butamaani.
7 SATANA DIABOLOSI
Satana ngu munjelo uyo wakalinga wakutaanguna kupondokela Lesa. Aleetwa ayi Satana, kusansulula ayi “Shikupikisha,” mukwiinga alalwana Yehova. Alimwi aleetwa ayi Diabolosi, kusansulula ayi “Shikubekesha.” Wakapekwa liina ili ceebo cakwaamba ayi alaamba shakubeca pali Yehova alimwi akucenjeeka bantu.
8 BAANJELO
Yehova wakalenga baanjelo katana kulenga bantu. Bakalengwa ayi banokala kwiculu. Baanjelo mbaanji abuumbi. (Danyelo 7:10) Balicite meena amibo ipusene pusene, alimwi baanjelo aba bashomeka balaliceesha akukaka kulambilwa abantu. Balicite mikuli ipusene pusene alimwi balasebensa ncito shipusene pusene. Bamwi balasebensela kucuuna ca Bwaami cakwe Yehova, bamwi mbeshi kutola nkombe, bamwi balashitilisha akutanjilila basebenshi bakwe Lesa pacishi ca panshi, kuleta boomboloshi bwakwe, akucafwilisha muncito yakushimikila. (Kulumbaisha 34:7; Ciyubululo 14:6; 22:8, 9) Kunembo, balaakuba pomwi a Yesu ndyeshi akanolwana nkondo ya Amagedoni.—Ciyubululo 16:14, 16; 19:14, 15.
▸ Mutwi 3, pala. 5; Mutwi 10, pala. 1
9 BUBI
Cili coonse cili mumiyeeyo yesu, na nceenga twaciita citeendelani akuyanda kwakwe Yehova mbubi. Mukwiinga bubi bulanyonyoola bushicibusa bwesu a Lesa, watupa milawo anjiisho shakutucafwa kwaamba ayi tutanobisha kashanga. Kumatalikilo, shintu shoonse Yehova nshaakalenga shakalinga shisalalite, sombi Adamu a Efa ndyebakasala kutanyumfwila Lesa, bakabisha aboobo tabakwe kutolelela kuba basalalite. Bakacembela akufwa, aboobo mukwiinga twakapyana bubi kuswa kuli Adamu, aswebo tulacembela akufwa.
▸ Mutwi 3, pala. 7; Mutwi 5, pala. 3
10 AMAGEDONI
Amagedoni ninkondo yakwe Lesa yakunyonyoola cishi cakwe Satana ashibiibi shoonse.
▸ Mutwi 3, pala. 13; Mutwi 8, pala. 18
11 BWAAMI BWAKWE LESA
Bwaami bwakwe Lesa nimfulumeende Yehova njaakabika kwiculu. Yesu Klistu ngo Mwaami utokweendelesha. Kunembo, Bwaami bwakwe Yehova bulaakukusha shibiibi shoonse. Lyalo Bwaami bwakwe Lesa bulaakutalika kweendelesha pacishi ca panshi.
12 YESU KLISTU
Lesa wakataanguna kulenga Yesu kaatana kulenga cimwi cili coonse. Yehova wakatuma Yesu kusa pacishi ca panshi akufwita bantu boonse. Yesu ndyaakacaikwa, Yehova wakamubusha. Pacecino ciindi Yesu atokweendelesha kwiculu mbuli Mwaami wa Bwaami bwakwe Lesa.
13 BUSHINSHIMI BWA NSONDO 70
Baibo yakaambila limwi ciindi Mesiya ndyaakalinga kweelete kubonekela. Ici cakalinga kusa mukucitika kumamanino aciindi ciitwa ayi nsondo 69, ico cakatalika mumwaaka wa 455 B.C.E. akumana mumwaaka wa 29 C.E.
Ino tulishi buyani ayi ciindi ici cakamana mumwaaka wa 29 C.E.? Nsondo 69 shakatalika mu 455 B.C.E. Neyemiya ndyaakashika mu Jelusalemu akutalika cipya kuyaka ndabala. (Danyelo 9:25; Neyemiya 2:1, 5-8) Bweenka mbuli liswi lyakwaamba ayi “mwaanda” mbolitupa kuyeeya namba 100, alyalo liswi lyakwaamba ayi “nsondo” lilatupa kuyeeya namba 7. Nsondo shitokwaambwa mubushinshimi ubu teshi nsondo sha nshiku 7 sobwe, sombi ni nsondo sha myaaka 7, kweelana akubelenga kwa bushinshimi kwa “bushiku bomwi mwaaka womwi.” (Shakubelenga 14:34; Esekelo 4:6) Nkokwaamba ayi nsondo yomwi ileemikaninaako myaaka 7 aboobo nsondo 69 shilashika myaaka 483 (69 x 7). Na twabelenga myaaka 483 kuswa mumwaaka wa 455 B.C.E., ilatushisha mu 29 C.E. Uyu ngomwaaka Yesu ndyaakabombekwa akuba Mesiya!—Luka 3:1, 2, 21, 22.
Bushinshimi bweenka ubu bwakaambawo nsondo aimwi, nkokwaamba ayi myaaka 7 aimwi. Paciindi ici, mumwaaka wa 33 C.E., Mesiya wakalinga kusa mukucaikwa, alimwi kutalika mumwaaka wa 36 C.E., makani abotu aBwaami bwakwe Lesa alaakushimikilwa kubantu bamishobo yoonse kuteshibo kubene Juda.—Danyelo 9:24-27.
14 NJIISHO YAKUBECA YABALESA BOTATWE
Baibo ilaiisha ayi Yehova Lesa ngo Mulengi alimwi wakalenga Yesu kaatana kulenga shintu shimwi shoonse. (Bene Kolose 1:15, 16) Yesu teshi Lesa Shinkusu Shoonse. Alimwi taakwe kulyaambawo ayi alyeelene a Lesa. Sombi mwine wakaamba ayi: “baTa mbanene kwiinda ndime.” (Joni 14:28; 1 Bene Kolinto 15:28) Ono maceeci amwi balaiisha ayi kuli Balesa Botatwe muli Lesa womwi: Lesa Ta, Mwaana, amushimu usalashi. Taakuwo mu Baibo mpobakaambawo ayi kuli Balesa Botatwe muli Lesa womwi. Njiisho iyi njakubeca.
Mushimu usalashi ninkusu shakwe Yehova shitaboneki nshaasebensesha kukumanisha kuyanda kwakwe. Mushimu usalashi teshi muntu. Kucakubonenaako, Beneklistu bakutaanguna “bakasushikwa mushimu usalashi,” alimwi Yehova wakaamba ayi: “ndaakutila mushimu wangu pabantu boonse.”—Milimo 2:1-4, 17.
▸ Mutwi 4, pala. 12; Mutwi 15, pala. 17
15 MUCILINGANO
Ino nceebonshi Beneklistu bancine tabasebenseshi mucilingano ndyebatopaila Lesa?
Kwaciindi cilaamfu, bupailishi bwakubeca bulasebensesha mucilingano. Munshiku shakale kale bakalinga kusebensesha mucilingano ndyebatopaila shilengwa amilawo ya sha koonana ya bantu batakalinga kupaila Lesa. Myaaka 300 kuswa ciindi Yesu ndyaakafwa, Beneklistu tabakalinga kusebensesha mucilingano mukupaila kwabo. Ano pesule lya myaaka iyi, Muleli wa bene Loma wiitwa ayi Constantine wakapanga mucilingano kuba citondesho cakwiimikaninaako Beneklistu. Luyaando lwakalinga lwa kwaamba ayi Bwineklistu bupuke. Nacibi boobo Yesu Klistu tabakwe kumucaila pa mucilingano. Libuku liitwa ayi New Catholic Encyclopedia lyakaamba ayi: “Bantu bakalingaako kakutana kuba Beneklistu abaabo batakalinga Beneklistu bakalinga kusebensesha mucilingano.”
Yesu taakwe kufwita pa mucilingano. Liswi lyamuci Giliki lisansululwa ayi “mucilingano” lilaamba “cisamu coololokete,” na “cisamubo.” Baibo iitwa ayi The Companion Bible yakaamba ayi: “Taakuwo maswi muci Giliki [Cipangano Cipya] atondesha ayi mpobakapopela Yesu pakalinga shisamu shobilo shicilingene.” Yesu wakafwita pacisamu comwi coololokete.
Yehova taasuni kwaamba ayi tunosebensesha shikoshanyo na shitondesho ndyetutomupaila.—Kulonga 20:4, 5; 1 Bene Kolinto 10:14.
16 CIIBALUSHO
Yesu wakapa bashikwiiya bakwe mulawo wakwaamba ayi balyeelete kucita Ciibalusho ca lufu lwakwe. Balacita boobo mwaaka amwaaka pa bushiku bwa Nisani 14, bushiku bene Isilaeli ndyebakalinga kusekelela Bushiku bwa Pasika bwa kwiibaluka kusotokela. Pa bushiku bwa Ciibalusho kulaba waini ashinkwa isho shiimikaninaako mubili abulowa bwakwe Yesu alimwi balashiinshaamo ku uli woonse wacanikaako. Beshikulyaako shinkwa akunwaako waini mbaabo bacite bulindilishi bwa kulela pomwi a Yesu kwiculu. Abo bacite bulindilishi bwakuba abuumi butamaani pacishi ca panshi balacanikaakobo sombi tabaliiko shinkwa na kunwaako waini.
17 MUSHIMU
Bantu baanji balashoma ayi na muntu wafwa alaba mushimu uyo ushi kuya mukukala abeshikamukowa bakafwa kale kale. Bamwi balashoma ayi mushimu uyo ulakonsha kubacafwa na kubalwana.
Sombi ishi teshi Baibo nshoiisha. Baibo ilaamba cakuteenda mweela ayi na muntu wafwa taakuwo nceenga wacikonsha kucita. Malembo alaamba cakushinisha ayi: “Bantu boomi balicishi ayi balaakufwa, sombi bafwite balo taaku ncebeshi, taaku cilambu ncebakonsha kupekwa, camana balubwa. Lusuno lwabo, lupato amunyono wabo shaloba kale, alimwi taaku nceshi bakabeeko lubasu alimwi mucishi cino ca panshi. Taakuwo ncito na kuyeeya nabi lushibo na busongo mu Cuumbwe.’ (Shikushimikila 9:5, 6, 10) Baibo alimwi ilaamba ayi na muntu wafwa, “alaboolela kubulongo; pabushiku ubo nshayeeya shoonse shilamana,” alimwi muntu uyo taakuwo nkwaabete sobwe.—Kulumbaisha 146:4; Matalikilo 3:19.
Ncakwiila taakuwo Baibo mpoitondesha ayi na muntu wafwa alaba mushimu uyo utolelela kuba abuumi. Muntu na wafwa taatoleleli kuba abuumi kumusena kumwi sobwe, aboobo inga taacafwiwo boomi nabi kulwana.
▸ Mutwi 6, pala. 5; Mutwi 15, pala. 17
18 MUUYA
Liswi lyamuci Ebulu amuci Giliki lyakwaamba ayi “muuya” ilyo lili mu Baibo yacisungu ya New World Translation lilasansulula shintu shipusene pusene. Nacibi boobo maswi aya alaamba cintu citaboneki kubantu, mbuli muuwo na muuya uyooya bantu ashinyama. Maswi aya inga asansulula shilengwa shakumushimu amushimu usalashi, nkusu nshaasebensesha Lesa. Baibo tayaambiwo ayi muntu alicite cintu cimwi citolelela kuba abuumi na muntu wafwa.—Kulonga 35:21; Kulumbaisha 104:29; Mateyo 12:43; Luka 11:13.
▸ Mutwi 6, pala. 5; Mutwi 15, pala. 17
19 GEHENA
Gehena ndiina lya musena wakalinga pafwiifwi a Jelusalemu, uko nkobakalinga kusowela matombe akwaatenta. Taakuwo bumboni butondesha ayi muciindi cakwe Yesu shinyama na bantu bakalinga kupenshekwa na kutentwa kabali boomi ku musena uyu. Aboobo Gehena teshi musena utaboneki uko nkobapenshesha mishimu ya bantu bakafwa mumulilo wamuyayaya sobwe. Yesu ndyaakalinga kwaamba sha baabo bakawaalwa mu Gehena, wakalinga kwaamba sha kunyonyoolwa cakumaninina.—Mateyo 5:22; 10:28.
20 MUPAILO WA MWAAMI
Uyu ngumupailo Yesu ngwakaiisha bashikwiiya bakwe kupaila. Cimwi ciindi uleetwa ayi mupailo wa noBeshiwesu nomuli kwiculu na mupailo wa cakubonenaako. Kucakubonenaako, Yesu wakatwiisha kupaila ayi:
“Alisalashikwe liina lyanu”
Tulapaila kwaamba ayi Yehova asalashe liina lyakwe na mpuwo yakwe kububeshi boonse. Tulacita boobo kwaamba ayi boonse kwiculu apacishi ca panshi balumbaishe akulemeka liina lyakwe Lesa.
“Abwise Bwaami bwanu”
Tulapaila kwaamba ayi mfulumeende yakwe Lesa ikanyonyoole cishi cibiibi cakwe Satana, akweendelesha cishi ca panshi, akucaalula kuba paladaiso.
“Kuyanda kwanu akucitwe . . . panshi pano”
Tulapaila kwaamba ayi kuyanda kwakwe Lesa kucitwe pacishi ca panshi, kwaamba ayi banyumfwila alimwi basalalite bakekale buumi bwa muyayaya mu Paladaiso bweenka Yehova mbwaakalinga kusuni ndyaakalenga bantu.
21 CILUBULA
Yehova wakabika bubaambo bwa cilubula kwaamba ayi apulushe bantu kuswa kububi alufu. Cilubula ncecakalinga kuyandika kwaamba ayi buumi busalalite bwakasowa Adamu bubooshekwe akubambulula bushicibusa a Yehova bwakalinga bwanyonyoolwa. Lesa wakatuma Yesu pacishi ca panshi kwaamba ayi ese mukufwita bantu boonse babiibi. Ceebo ca lufu lwakwe Yesu bantu boonse balicite coolwe cakuba abuumi butamaani alimwi busalalite.
▸ Mutwi 8, pala. 21; Mutwi 9, pala. 13
22 INO NCEEBONSHI MWAAKA WA 1914 NCOYANDIKILA?
Bushinshimi mbotucana pa Danyelo capita 4 bulatwiisha ayi Lesa alaakutalika Bwaami bwakwe mu 1914.
Bushinshimi: Yehova wakapa Mwaami Nebukadinesa ciloto ca bushinshimi bwa cisamu cinene ico cakatemwa. Kweelana aciloto, bakashiya cishiki panshi akucaanga ncetani ya nshimbi amukuba kushikila “mankanda 7.” Pesule, cilaakusonsa alimwi.—Danyelo 4:1, 10-16.
Bushinshimi ncobusansulula: Cisamu cilemikaninaako buleelo bwakwe Lesa. Kwa myaaka iinji, Yehova wakalinga kweendelesha bene Isilaeli kwiinda mu baami kuJelusalemu. (1 Makani 29:23) Ono bamaami abo bakacileka kushomeka, aboobo buleelo bwabo bwakamana. Mu mwaaka wa 607 B.C.E Jelusalemu yakanyonyoolwa. Ici nciindi “mankanda 7” ndyaakatalika. (2 Baami 25:1, 8-10; Esekelo 21:25-27) Yesu ndyaakaamba ayi, “Jelusalemu ilaakulyatoolwa abaswamashi bakunsengwe kushikila ciindi cabo cikamaane,” wakalinga kwaamba sha “mankanda 7.” (Luka 21:24) Aboobo “mankanda 7” taakwe kumana ciindi Yesu ndyaakalinga pacishi ca panshi. Yehova wakashomesha ayi alaakusala Mwaami kumamanino a “mankanda 7.” Buleelo bwa Mwaami mupya uyu, Yesu, bulaakuleta shoolwe shiinji kubantu bakwe Lesa pacishi coonse ca panshi, kwamuyayaya.—Luka 1:30-33.
Bulaamfu bwa “mankanda 7”: “Mankanda 7” akatola bulaamfu bwa myaaka 2,520. Na twabelenga myaaka ili 2,520 kuswa mumwaaka wa 607 B.C.E., tulesa mukushika mumwaaka wa 1914. Nceciindi Yehova ndyaakabika Yesu, Mesiya, kuba Mwaami wa Bwaami bwakwe Lesa bwakwiculu.
Ino namba ya 2,520 tulaicana buyani? Baibo ilaamba ayi mankanda otatwe kwiilikaawo a hafu ncomwibo anshiku 1,260. (Ciyubululo 12:6, 14) Aboobo “mankanda 7” cilaamba kwilika 1,260 mankanda obilo, nkokwaamba ayi ninshiku 2,520. Inshiku 2,520 ncomwibo amyaaka 2,520 mukwiinga kweelana akubelenga kwa bushinshimi “bushiku bomwi mwaaka womwi.”—Shakubelenga 14:34; Esekelo 4:6.
23 MIKAYELO MUNENE WA BAANJELO
Liswi lyakwaamba ayi “munjelo munene” lilasansulula “munene wa baanjelo.” Baibo ilaambabo munene wa baanjelo womwi, alimwi liina lyakwe ngu Mikayelo.—Danyelo 12:1; Judi 9.
Mikayelo ngo Mutanjilili wa likoto lya bashilumamba bakwe Lesa bashomeka. Ciyubululo 12:7 ilaamba ayi: “Mikayelo abaanjelo bakwe bakalwana shinshimwe . . . abaanjelo bakwe.” Libuku lya Ciyubululo lilaamba ayi Mutanjilili wa likoto lya bashilumamba bakwe Lesa ngu Yesu, aboobo Mikayelo ndyeliina limwi lyakwe Yesu.—Ciyubululo 19:14-16.
24 INSHIKU SHAKWEELAAKO
Maswi aya alasansulula ciindi ndyeshi kukanocitika shintu shinene pacishi ca panshi Bwaami bwakwe Lesa kabutana kunyonyoola cishi cakwe Satana. Cimwi ciindi Baibo ilasebensesha maswi mbuli “mamanino abweende bwa shintu” alimwi a “kubaako kwa Mwanaamuntu,” kusansulula ciindi ceenka ici. (Mateyo 24:3, 27, 37) “Inshiku shakweelaako” shakatalika ciindi Bwaami bwakwe Lesa ndyebwakatalika kulela kwiculu mu 1914 alimwi shilaakumana cishi cakwe Satana caakunyonyoolwa pa nkondo ya Amagedoni.—2 Timoti 3:1; 2 Pita 3:3.
25 BUBUKE
Bubuke bulacitika na Lesa wabusha muntu kuswa kubafu. Baibo ilaambawo bantu bali 9 bakabushikwa kuswa kubafu. Elija, Elisha, Yesu, Pita, a Paulo abalo bakabushawo bantu kuswa kubafu. Shaankamiko ishi shakacitika ceebo cankusu shakwe Lesa. Yehova wakashomesha ayi alaakubusha “baluleme abataluleme” pacishi ca panshi. (Milimo 24:15) Alimwi Baibo ilaambawo abaabo beshi bakabushikwe akuya kwiculu. Bubuke ubu bulacitika na abo bakasalwa na bakananikwa a Lesa babushikwa akuya kwiculu mukuba pomwi a Yesu.—Joni 5:28, 29; 11:25; Bene Filipi 3:11; Ciyubululo 20:5, 6.
26 KUPAILA BASHIKASWA (MISHIMU)
Kupaila bashikaswa na kushoma mishimu ncintu cibiibi cakweelesha kubandika amishimu ibiibi, bantu balacita sheeshi kwiinda mubantu mbuli baŋanga na beshi shamishimu. Bantu bashoma mishimu balacita boobo ceebo cakushoma njiisho yakubeca ayi muntu na wafwa mushimu wakwe ulaba cibanda cicite nkusu. Bashikaswa balayunga bantu kwaamba ayi batanonyumfwila Lesa. Shamishimu shileelikaawo a, kusansulula bweenda nyenyeenshi, kusonda, masalamushi, kulowa, akushoma shamalwesa. Shintu mbuli mabuku, mamagazini, mafilimu, mapepala, alimwi anyiimbo shilatondesha anga bashikaswa na shamasalamushi nshakulikondeleshabo shitacite lipenshi lili lyoonse. Milawo iinji ya malilo mbuli, kusekelela malilo, kusekelela kwa kwiibaluka bafu, kupa milambu kubafu, mulawo wakupyanika, na mulawo wakucesha pamalilo kulindilila mutuntu, ileelikaawo akubandika abashikaswa. Alimwi liinji bantu balasebensesha misamu kwaamba ayi batondeshe nkusu sha bashikaswa na shibanda.—Bene Galatiya 5:20; Ciyubululo 21:8.
▸ Mutwi 10, pala. 10; Mutwi 16, pala. 4
27 BWEENDELESHI BWAKWE YEHOVA
Yehova ngu Lesa Shinkusu Shoonse, alimwi ngowakalenga bubumbo boonse. (Ciyubululo 15:3) Nceceeco lakwe ngo Mwine bubumbo boonse, ngoocite nkusu shoonse shakweendelesha cilengwa cili coonse. (Kulumbaisha 24:1; Isaya 40:21-23; Ciyubululo 4:11) Wakabika milawo pacintu cili coonse ncaakalenga. Alimwi Yehova ngoocite ankusu shakusala bamwi kuba beendeleshi. Tulatondesha ayi tulakonkela bweendeleshi bwakwe kwiinda mukumusuna akumunyumfwila.—1 Makani 29:11.
28 KUKUSHA LIFUMO
Kukusha lifumo nkucaya kashanga mwaana ucili mumala. Ici cilipusene akusowa lifumo uko kweenga kwacitika ceebo ca kulicisa na mpashi ceebo ca shimwi shacitika mumubili wa mwanakashi. Na mwanakashi wamitabo, mwaana uli mumala alaba ngumuntu pa eenka kuteshi lubasu lwa mubili wa banyina sobwe.
29 KUBIKWA BULOWA
Kubikwa bulowa ndubasu lwakushilika nkobapa kucipatela. Madokota balabwesa bulowa na lubasu lomwi lwa mbasu shinene shone shipanga bulowa akubika mumubili wa muntu, bulowa ubo inga babukusha kumuntu umwi na uko nkobasungila. Mbasu shinene shone shipanga bulowa shileetwa ayi maanshi amubulowa (plasma), maseelo apanga bulowa (red blood cells), maseelo alwana tulongolo (white blood cells), amaseelo acafwa bulowa kucatana (platelets).
30 KULULIKA
Mu Baibo, maswi akwaamba ayi “kululika” teshi maswi asansululabo kwaanisha. Na twalulikwa nkokwaamba ayi twatondeshekwa shakucita, twaiishikwa, akululamikwa. Yehova taaluliki munshila yabukali na calunkutwe. (Tushimpi 4:1, 2) Yehova ncakubonenaako cibotu abuumbi kubashali. Yehova alalulika munshila icafwa abuumbi, cakwaamba ayi muntu alatalika kusuna kululikwa. (Tushimpi 12:1) Yehova alibasuni bantu bakwe alimwi alabaiisha. Alabapa milasho ilulamika miyeeyo itabete kabotu akubacafwa kwiiya kuyeeya akucita shintu munshila imusangalasha. Bashali ndyebatolulika bana babo, balyeelete kubacafwa kushiba ncobayandikila kunyumfwila. Alimwi balyeelete kubaiisha kusuna Yehova, Maswi akwe, Baibo, akunyumfwisha njiisho sha njiyo.
31 BASHIKASWA
Ishi nshilengwa shakumushimu shitaboneki alimwi shilicite nkusu kwiinda bantu. Bashikaswa mbaanjelo babiibi. Bakaba baanjelo babiibi ciindi ndyebakakaka kunyumfwila Lesa akuba balwani bakwe. (Matalikilo 6:2; Judi 6) Bakapondokela Yehova akuba kulubasu lwakwe Satana.—Dutolonomi 32:17; Luka 8:30; Milimo 16:16; Jemusi 2:19.