Thapuleliwa wa Madhu Enango a Bibilyani

A B C D E F G H I J K L M N O P R S T U V Y Z

A

• Abi.

  Wen’na wali mwedi wa 5 va kalendariyo wopambuleya wa Ayuda na mwedi wa 11 va kalendariyo waatu othene, Aisraeli tangawenle khumela wu udhaari wau Babulo. Mwedi wen’na waromela vari va mwedi wa Julho fiyedha vari va mwedi wa Agosto. Dhinali kalinoromoliwecha Bibilyani, mbwenye linoongiwechave ira “mwedi wa 5.”—Num. 33:38; Ezara 7:9.

• Abibu.

  Dhina laimbarimbari la mwedi oroma va kalendariyo opambuleya wa Ayuda na mwedi wa 7 va kalendariyo waatu othene. Dhinali linothapulela “Metho Obitimela (a Mbeu).” Mwedi wen’na waromela vari va mwedi wa Março fiyedha vari va mwedi wa Abril. Mbwenye Ayuda tangawelenle khumela wu Babulo watooroma romoliwa ira Nisani.—Dotor. 16:1.

• Adara.

  Wen’na wali mwedi wa 12 va kalendariyo opambuleya wa Ayuda na mwedi wa 6 va kalendariyo waatu othene, Aisraeli tangawenle khumela wu dhaari wau Babulo. Mwedi wen’na waromela vari va mwedi wa Fevereiro fiyedha vari va mwedi wa Março.—Est. 3:7.

• A-ima a Aroni.

  Mbumba ya Aroni oi ali dhuulu wa Levi. Aroni ngwaromile sakuliwa ira akale ndimuwa wa asembe vo-arela Ilamulo ya Mose. A-ima a Aroni tanoolaba ninga asembe vasasani nava kachisini.—1 Limb. 23:28.

• Akaya.

  Mumalemba a Igiriki a Ikristau madhu enala anoonga vya sidadi la wu suli wa Gresiya loi latongiwa na Aroma thitho sidadilee nlukhulu lali wu Koritiyo. (Mayir. 18:12)—Muone Apendesi B13.

• Akerubi.

  Ndi angelo aizo yavadhulu oi thitho anolaba mabasa avakhundu. Aliwa mbo-iyana na Aserafi.—Marku 3:24; Ekis. 25:20; Esaya 37:16; Aeb. 9:5.

• Alabastala.

  Ndi dhina la magarafwa mang’ono o-elamo makhura onukela asaka-edhiwile na libwe linofwanyeya duzi na Alabastroni wu Iguputu. Magarafwa enala hora dhinjinji anookaana lomo ung’ono olapa oi wanooda fungiwa ira makhura a-abomeye venango phurumuwa. Vasogolovee libwe leli lanooitaniwa na dhina loi Alabastala.—Marku 14:3.

• Alamoti.

  Madhu oonga vya nyumbo othapulela “Asikana” thitho venango aonga vya madhu mang’ono a asikana. Venango thitho athonyi-edha ira nyumbwiyo yafwanela ombiwa mogweli-a madhu.—1 Limb. 15:20; Sal. 46:Madhu oroma.

• Alefa na Omega.

  Madhina a letra loroma na logomi-edha mu alfabeto wa Igiriki. Madhina enala tatoo-indi-edhiwa basa vambo-i fendo taaru mubukhu la Apokalipse ninga dhina laizo la Nlungu. Mu maverswala, madhwala anothapulela ira “oroma na ogomi-edha” thitho “maromelo na magomelo.”—Apok. 1:8; 21:6; 22:13.

• Ame.

  “Vikale e-no,” venango “mwaimbarimbari.” Madhwala anokhumela wu madhu a Iebere oonga ira, ’a·manʹ, oi anothapulela “roromeleya, nyindeleya.” “Ame” anoongiwa vorumelela lumbelo, lobelo venango likhundo n’nango. Mubukhu la Apokalipse madhwala ano-indi-edhiwa basa ninga dhina laizo la Yesu.—Dotor. 27:26; 1 Limb. 16:36; Apok. 3:14.

• Anamatonga.

  Ndi atu aasakula Yohova ira tavulumuchenga atwee ya-anafiye hora ya mamwene a Israeli.—Anam. 2:16.

• Andimuwa andimuwa oidhiwa vyamalamulo.

  Mugoverno la Ababulo, andimuwa andimuwa oidhiwa vyamalamulo tali atu olaba basa muguverno oi tanooidhiwa pama malamulo notonga miselu inango. Mumaprovisiya otongiwa na Aroma, atu enala akala andimuwa andimuwa aguverno. Mabasa enango alaba aliwa ali ninga vunela atu, ing’anela kobiri, tonga atu o-ovwela malamulo notonga ira atu talangiwe.—Dan. 3:2; Mayir. 16:20.

• Anefili.

  A-ima auwalanga abanle angelo athenle a-ima aa-iyana aatu igumula ya-anafiye.—Maro. 6:4.

• Anetini.

  Atu olaba vakachisini oi katali Aisraeli. Madhwee a Iebere anothapulela ira “Oveleliwa,” thapulela ira tateveleliwa ira talabenga vakachisini. Vinooneya ira Anetini anjinji ali mbumba ya Agibioni ava-iwile basa na Yoswa loi “tarungenga ma-inje nododa khuni dha Aisraeli othene na dha vaiguwani yasembe ya Yohova.”—Yoswa 9:23, 27; 1 Limb. 9:2; Ezara 8:17.

• Angelo.

  Va Iebere ndi mal·ʼakhʹ, va Igiriki ndi agʹge·los. Madhu othene enala anothapulela ira “ovelela milanyu.” Mbwenye aonganga vya mizimu yovelela milanyu ano-indi-edha basa madhu oi “angelo.” (Maro. 16:7; 32:3; Yak. 2:25; Apok. 22:8) Angelo ndi mizimu yakopolo yoi yapanduchiwile na Nlungu walelene maningi atu ta-anapanduchiwe. Bibilyani anoromoliwa thitho ira “ochena mamiliau na mamiliau,” “a-ima a Nlungu” na “nyenyedi dha namaebe-i.” (Dotor. 33:2; Yobo 1:6; 38:7) Aapanduchile mbo-i na mbo-i thitho kaapanduchile ira tabalenga a-ima. Aliwa alivo okwaranya mamiliyau 100. (Dan. 7:10) Bibilya linothonyi-edha ira angelo atokaana makalelo o-iyana-iyana thitho uliwethene utokaana dhina. Aliwa mbodhiyevi-a, katinorumela ira talambeliwenga thitho hora dhinjinji katinoongecha madhiniwa. (Maro. 32:29; Luka 1:26; Apok. 22:8, 9) Aliwa atokaana vizo vyo-iyana-iyana thitho anova-iwa mabasa o-iyana-iyana ninga laba pandoni wa Yohova, velela milanyu, kami-a arumiwi a Yohova vailambo yavathi, irana vinofuna Nlungu votonga nokami-a vabasa lolaleela milanyu yapama. (2 Mam. 19:35; Sal. 34:7; Luka 1:30, 31; Apok. 5:11; 14:6) Sogolou anodha kami-a Yesu vokhoma khondo ya Armagedo.—Apok. 19:14, 15.

• Aramu, Atu a Iaramu.

  Mbumba ya mwana wa Semu dhinalee Aramu yoi yakala matatamo a myangoni awu Lebanoni fiyedha wu Mesopotaniya dhowelatu wu myango yau Tarasi ikhundu yau norti mafiya wu Damasku nodhowa ikhundu yau suli. Tatamo leli, loi mu Iebere laitaniwa Aramu, latooroma idhiweya ira Siriya thitho atu akalecha weo taromoliwecha ira Asiriya.—Maro. 25:20; Dotor. 26:5; Oseya 12:12.

• Armagedo.

  Va Iebere ndi Har Meghid·dohnʹ, thapulela ira “Mwango wa Megido.” Madhwala ano-indi-edhiwa basa voonga vya “khondo ya dambo nlukhulu la Nlungu Wakopolo Dhothene” vevo “mamwene availambo yothene yavathi weo uli atu” unofuna aliwa dhagumanyeya ira tawane na Yohova. (Apok. 16:14, 16; 19:11-21)—Muone NYARWA ILUKHULU.

• Asamariya.

  Voroma dhinali lali la Aisraeli a muumwene wau norte wa maziza 10 mbwenye tangamadhi gonji-iwa na Asuri muyawa ya 740 K.A., dhinali latooroma thangani-avo thitho atu amaziza enango aadhidhena Asuri tatamo leli. Muhora ya Yesu, dhinali kalaonga thitho vya tundu waatu venango vyokhuza ndale mbwenye laonga vyaatu a religiau la ikhundu wakalecha a Sekemu na Asamariya. Atu a religiau leli taroromela vyongo vyo-iyana na vyaroromela Ayuda.—Ju. 8:48.

• A·selʹgei·a.—

  Muone KALELO LO-OKAANA MANYADHO.

• Aserafi.

  Angelo anoimela morungunuwa pando wa umwene wa Yohova dhulu. Madhu a Iebere oi sera·phimʹ anothapulela “o-inda mulo.”—Esaya 6:2, 6.

• Astoreti.

  Nlungu wa-iyana wa Akanani wakhondo na okami-a bala a-ima. Ali mwadi Baala.—1 Sam. 7:3.

• Aterafi.

  Milungu ya banja venango mafwano thitho atu tanooilabi-edha basa ira taidhiwe vyongo vinango. (Zakiy. 21:21) Aterafi enango akala andimuwa thitho ooneya ninga mutu mbwenye enango akala ang’ono. (Maro. 31:34; 1 Sam. 19:13, 16) Vyafwaidhe atu osakasaka vyongo vyawale wu Misopotaniya vinothonyi-edha ira kaana aterafi wanookhuza mwasa owachela yotuva yabanja. (Venango ndi mwasee Rakeli atootukula aterafi ababee.) Vyevi kavyaireya wu Israeli. Mbwenye vahora ya anamatonga na mamwene atu enango tanoo-indi-edha basa mafwano a aterafi. Thitho aterafi ali vimbo-i mwa vyongo vyanongile mwene yororomeleya Yosiya.—Anam. 17:5; 2 Mam. 23:24; Oseya 3:4.

• Atu am’arela Herodi.

  Anoidhiweya thitho ira “apartidu la Herodi.” Aliwa tali apartidu oi tavwelana na vifunelo vyandale vya a Herodi othene oi tali vathi vautongi wa Aroma. Vinooneya ira Asaduki enango tali mupartidu leli. Atu apartidu la Herodala tanoovwelana na Afarisi voruni-a Yesu.—Marku 3:6.

• Atu o-arela zelu dha Estoiko.

  Tanoororomela ira mutu unokala osangalala a-indi-edhanga basa dodolisolee lothuulela ira avwecheche malamulo a vyopanduchiwa noa-arelanga. Tanoona thitho ira mutu wazelu kanovioni-a maningi ira unaauvwa upha venango utosangalala.—Mayir. 17:18.

• Azazeli.

  Vinooneya ira madhwee a Iebere anothapulela ira “Mbudi ya Bokho yoi Inonyang’anyeya.” Vadambo la Mwambo Ocheni-a Vyodawa, mbudi ya Azazeli yanoodhowi-iwa kokolani thitho vyevi vyaimelela ira mbudiyo itotukula vyodawa vyairile zizalo muyawa yeyo.—Lev. 16:8, 10.

• Aziya.

  Mumalemba a Igiriki a Ikristau, dhinali linoonga vya provisiya ya Aroma loi malamboano ndi ikhundu yamavirelo adhuwa wa ilambo ya Turkiya na matatamo a visuwa vya Samos na Patimu. Sidadi nlukhulu lali wu Efeso. (Mayir. 20:16; Apok. 1:4)—Muone Apendesi B13.

B

• Baala.

  Nlungu wa Akanani oi aoniwa ira ngunorumbwi-a dhongwe, okami-a ira vyomela viva-e na mwinyaa dhulu. Dhina loi “Baala” lanoolabi-edhiwa thitho basa voonga vya milungu ing’ono. Madhwee amu Iebere anothapulela ira “Mwinyaa, Mbwiye.”—1 Mam. 18:21; Aroma 11:4.

• Bara la mulo.

  Ndi limburo lopipirisa ‘weo uno-inda mulo na sulufule.’ Limburo leli linoromoliwa thitho ira “wukwa wanambili.” Atu odawa oi katinochinyuwa, Namanami-a, wukwa na Masiye vinodha ponyedhiwa thitho mubara leli. Voi Namanami-a ndi zimu, thitho wukwa na Masiye kavinovya vinodha phonyedhiwa weo, kuongela ira barali ndi lopipirisa. Kalinothapulela oni-a atu nyarwa modhowa nodhowa mbwenye ndi nongelatu vyongo moi kavinodha kalaove.—Apok. 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Belizebule.

  Belizebule ndi dhina n’nango la Satana, mwinyaa, venango namatonga wa viwanda. Vinooneya ira tachinjile dhina la Baala-Zebube, Baala alambeliwa na Afilisti au Ekironi.—2 Mam. 1:3; Mat. 12:24.

• Biska.

  Go-i oponyana mabwe oi wasakanyiwa na ululu, matembe venango michira na uzoya wa vinyama. Varivee vakala vorambalala moi anooda e-lavo yongo yoponyana yoi hora dhinjinji yakala libwe. Ikhundu imbo-i ya biska anooimangelela vaononi thitho ikhundu inango anooi-indedhela, noi-iya voponya. Vagulu la anyakhondo awale vanookala thitho alimbo ponya biska.—Anam. 20:16; 1 Sam. 17:50.

• Brasa.

  Dida opimela di-a wa ma-inje thitho ngofwanafwana na mametru 1.8. (Mayir. 27:28)—Muone Apendesi B14.

C

• Chena.

  Yohova ngochena. Madhu oi chena anothapulela kaana makalelo o-othakali-iwa thitho pambuleya. (Ekis. 28:36; 1 Sam. 2:2; Sang. 9:10; Esaya 6:3) Madhu a Iebere oi athapuleliwile ira chena akala anoonga vyaatu (Ekis. 19:6; 2 Mam. 4:9), vinyama (Num. 18:17), vyongo (Ekis. 28:38; 30:25; Lev. 27:14), mamburo (Ekis. 3:5; Esaya 27:13), hora (Ekis. 16:23; Lev. 25:12) venango vyoireya vinango (Ekis. 36:4), anothapulela ira yongoyo chavakhundu, chopambuleya, yocheni-iwa ira ikale ya Nlungu venango yo-eliwa vakhundu ira ilabi-edhiwe basa volabela Yohova. Mumalemba Aigiriki madhu oi “chena” anothapulela thitho e-liwa vakhundu ira ikale ya Nlungu. Madhwala ano-indi-edhiwa thitho basa voonga vyokaana makalelo o-othakaleliwa.—Marku 6:20; 2 Akor. 7:1; 1 Pe. 1:15, 16.

• Cheni-a vyodawa.

  Mumalemba a Iebere, madhwala anoonga vyovelela sembe dhokami-a ira atu tavwelane na Nlungu thitho tam’lambelenga. Muilamulo ya Mose, sembe dhanooveleliwa vadambo la mwambo ocheni-a vyodawa ira atu tavwelane okoka na Nlungu, angalive ira atwao tatoodawa venango thitho ira ziza lothene lelo latoodawa. Sembe dhedhi dhaimelela sembe ya Yesu yeniyo yavaeletu cheni-a vyodawa vyaatu fendo imbo-i baa-i noava-a ngari yoi tavwelane okoka na Yohova.—Lev. 5:10; 23:28; Akol. 1:20; Aeb. 9:12.

• Cheni-a.—

  Muone CHENI-A VYODAWA.

• Chilo.

  Libwe lorungunuwa loi tanooli-ela vadhulu va libwe n’nango thitho tanoo-indi-edha basa vochila utu. Vatookala imuri ya-ela atu vari va libwe lavathi yoi yakami-ia ira chilo lirungunuwenga. Walelene atu anjinji tanookaana chilo thitho a-iyana mbavi-indi-edha basa. Voi banja lanoonyindela chilo ira likaena yodya, Ilamulo ya Mose yanookhondi-a tukula chilo ninga ipanda yamangawa. Michilo milukhulu yawendi-iwana vinyama.—Dotor. 24:6; Marku 9:42.

D

• Dagoni.

  Nlungu wa Afilisiti. Kavinoidhiweya ira dhinali lakhumele va madhu avi, mbwenye atu enengo oidhiwa vyongo anoonga ira linovwelana na madhu a Iebere oi dagh (somba).—Anam. 16:23; 1 Sam. 5:4.

• Dambo la Mwambo Ocheni-a Vyodawa.

  Ndi dambo lofuneya maningi wa Aisraeli thitho lanooromoliwa ira Yom Kippur (khumela wu madhu a Iebere oi yohm hak·kip·pu·rimʹ, “dambo locheni-a”). Damboli lali va 10 mwedi wa Etanimu. Vadambo leli baa-i va yawa, ndimuwa wa asembe anoovolowa Mulimburo Lochena Maningi sasani amala kachisini. Avolowa, anoovelela sangiri ya nyama ira ikale sembe ya vyodawavyee, vyodawa vya Alevi enango naatu enango othene. Dambo leli lanookala la gumano opambuleya, losala udya na la Sabudu loi atu katalaba mabasiwa adambo na dambo.—Lev. 23:27, 28.

• Dambo lioneile mwendi m’pya.

  Ndi dambo loroma la mwedi uliwethene vakalendariyo wa Iyuda. Lali thitho dambo la gumano, la pwando na lovelela sembe dha vakhundu. Vangavirile hora, damboli lali dambo la pwando la vailambo yothene thitho atu katalaba basa.—Num. 10:10; 2 Limb. 8:13; Akol. 2:16.

• Dambo lokozeela.

  Ndi dambo loi babe-inimwee ndi Sabudu thitho vadambo leli Ayuda tanooira vyongo vyokozeela sabudu. Dambo leli lamala Xixanu dhuwa lavira. Thitho pahora yeniyo varoma Sabudu. Dambo la Ayuda laroma namaulo mamala thitho namaulo.—Marku 15:42; Luka 23:54.

• Dambo lotonga.

  Ndi dambo venango hora inangwee vevo magulu aatu, maziza naatu othene linofuna aliwa dhatongiwa na Nlungu. Vahoriyo, atu anofuna dhatongiwa ira katinofwanela kaana ingumi, anodha phiwa. Vanodha kala thitho atu enango anofuna dhava-iwa ngari yoi takaena ingumi modhowa nodhowa. Yesu na arumiwee tatoongavo vya “Dambo Lotongiwa” vevo atu aingumi na akwide vanofuna aliwa dhatongiwa.—Mat. 12:36.

• Dariko.

  Kobiri ya oro yau Perisiya yoi yanyemela magarama 8.4. (1 Limb. 29:7)—Muone Apendesi B14.

• Denario.

  Ndi kobiri ya fero yoi yanoonyemela magrama 3,85. Ikhundu imbo-i ya kobirila, vatookala kove ya Kaisara. Ndi kobiri yatambili-iwa mutu alaba basa vadambo limbo-i, thitho ndi kobiri ya “soko” yavepa Aroma ira Ayuda tapagalinga. (Mat. 22:17; Luka 20:24).

• Dhivelela wa Nlungu.

  Ndi m’mova Yohova Nlungu, m’lambelanga thitho m’labelanga mothonyi-edha ira nili ororomeleya wu utongee wa vyopanduchiwa vyothene.—1 Timo. 4:8; 2 Timo. 3:12.

• Dhowa uudhaari.

  Kuakhumi-a atu uvilambo viwa noadhowana wu limburo n’nango thitho hora dhinjinji atwao anodhowa vovwela lamulo laatu agunji-idhe ilambo iwayo. Madhwee a Iebere anothapulela “venyathi.” Aisraeli tatoodhowa uudhaari oidhiweya pama fendo mbili. Atu a muumwene wau norti wa maziza 10 tatootukuliwa na Asuri dhowa uudhaari adhamale atu a muumwene wa maziza menli wau suli tatootukuliwa na Ababulo dhowa uudhaari. Aisraeli oi talive udhaari wa Asuri na Ababulo tatoowelela waniwa tangathathuliwile na Koresi, mwene wa Persiya.—2 Mam. 17:6; 24:16; Ezara 6:21.

• Duku.

  Ndi nguwo yawara mutu muruni ninga leso. Ndimuwa wa asembe anoowara duku la nguwo yapama maningi thitho sogolo wa dukulo wanookala isifero yovyerimela ya oro yoi anooimangelela wu go-i wa azuli. Mwene anoowara duku wari mwa ichapowayee ya umwene. Yobo atoo-indi-edha basa madhwala mopipirisa vafwanafwani-edhela liye longomanolee na duku.—Ekis. 28:36, 37; Yobo 29:14; Zakiy. 21:26.

E

• Efa.

  Ndi dida opimana vyongo ninga utu na tirigu. Dida wen’na wali ofwanafwana na muno opimela vyongo thitho wali owandamela malitru 22. (Ekis. 16:36; Zakiy. 45:10)—Muone Apendesi B14.

• Eluli.

  Wen’na wali mwedi wa 6 va kalendariyo opambuleya wa Ayuda na mwedi wa 12 va kalendariyo waatu othene, Aisraeli tangawenle khumela udhaari wu Babulo. Mwedi wen’na waromela vari va mwedi wa Agosto fiyedha vari va mwedi wa Setembro.—Nee. 6:15.

• Etanimu.

  Wen’na wali mwedi wa 7 va kalendariyo opambuleya wa Ayuda na mwedi oroma va kalendariyo waatu othene. Mwedi wen’na waromela vari va mwedi wa Setembro fiyedha vari va mwedi wa Outubro. Ayuda tangawenle khumela wu Babulo, mwedi wen’na watooroma romoliwa ira Tishiri.—1 Mam. 8:2.

• Etiopiya.

  Ndi ilambo ya wale yau suli wa Iguputu. Ilamboi yanoofiya wu suli wa ilambo ya Iguputu na ikhundu wau norti wa ilambo ya Sudan. Dhinali hora dhinango lino-indi-edhiwa basa vothapulela dhina la Iebere loi “Kusi.”—Est. 1:1.

• Eufrati.

  Ndi i-nje olapha thitho ofuneya maningi wau suli wa Aziya thitho ndi umbo-i mwa mi-nje milukhulu yau Mesopotaniya. I-njula unoromoliwa fendo yoroma va Maromelo 2:14 ira wali umbo-i mwa mi-inje 4 ya mundani mwa Edeni. Hora dhinjinji unoromoliwecha ira “i-nje.” (Maro. 31:21) I-njula wali madile awu norti wailambo yava-iwile Aisraeli.—Maro. 15:18; Apok. 16:12.

F

• Farau.

  Dhina la izo la mamwene awu Iguputu. Bibilya linoromola madhina a Afarau 5 (Sizaki, So, Tirihaka, Neko na Hofira) mbwenye a Farau enango katiromoliwile madhina. Enango oi katiromoliwile madhinao myasa dhiwa dhinokhuza Abrahamu, Mose na Yosefi.—Ekis. 15:4; Aroma 9:17.

• Filistiya, Afilisti.

  Tatamo lawu suli wa Israeli latooroma romoliwa ira Filistiya thitho atu awu Kereti takala weo taromoliwa Afilisti. Davide atoagonji-a mbwenye aliwa tatoodhowanave dhitonganga okhene thitho tali amwidani Aisraeli.—Ekis. 13:17; 1 Sam. 17:4; Amo. 9:7.

• Fwano, Lambela mafwano.

  Fwano ndi ifwanafwani-o ya yongo yaimbarimbari venango yongo yofwanafwani-edhela ino-indi-edha atu basa volambela. Lambela mafwano unothapulela, lemeza, dhiveliwana no lambela ifwanafwani-o.—Sal. 115:4; Mayir. 17:16; 1 Akor. 10:14.

G

• Gehena.

  Ndi dhina la Igiriki la ipedipedi ya Inomu, lafwanyeya wu sul ikhundu ya mavirelo adhuwa a Yerusalemu wa wale. (Jer. 7:31) Ulosula watoonga ira ndi limburo linofuna dhaponyedhiwa mitembo yaatu okwa. (Jer. 7:32; 19:6) Kavali umboni unooni-a ira vinyama venango atu vyanooponyedhiwa wu Gehena vyangana ingumi, ira vika-iwe venango vioni-iwe nyarwa. Moi ee-no limburo leli kalinothapulela ira ndi limburo lo-ooneya loi atu okwa anooni-iwa nyarwa na mulo odhowa nodhowa. Mbwenye madhu oi Gehena, atoo-indi-edhiwa basa na Yesu vambo-i na anamafunjedhee vofuna pipirisa “wukwa wanambili”, venango thapulela ira nongiwa odhowa nodhowa.—Apok. 20:14; Mat. 5:22; 10:28.

• Giliyadi.

  Dhinali linoonga vya tatamo la ndimo loi lali wu makhumelo a dhuwa wa Yordani thitho latoofiya wu norti nau suli wa ipedipedi ya Yaboki. Mbwenye hora dhinango dhinali lanoo-indi-edhiwa basa voonga vya isa yothene ya Israeli wu makhumelo adhuwa wa Yordani weo wakala ziza la Rubeni, la Gadi na meya ya ziza la Manase.—Num. 32:1; Yoswa 12:2; 2 Mam. 10:33.

• Gititi.

  Madhwala anoonga vya nyumbo mbwenye thapulelawee kaunoidhiweya. Vinooneya ira anokhumela wu madhu a Iebere oi gath. Atu enango anororomela ira madhwala anoonga vya nyumbo yokhuza saka-edha vinyu namwasa oi madhu oi gath anothapulela monyingalela mauva.—Sal. 81:Madhu oroma.

• Golomondo la umwene.

  Ndi golomondo latukulecha namatonga vothonyi-edha ira ndi mwene thitho utokaana kopolo.—Maro. 49:10; Aeb. 1:8.

• Goli.

  Ndi pedaso ya imuri ino-eliwa mafudini mwa mutu. Ikhundi imbo-i na imbo-i ya pedaswila inomangeleliwao mitolo. Pedaso yaimurila yanoomangeleliwa thitho ko-i mwa vinyama vinli (simbwasimbwa ng’ombe) ira vimburule mafwaramento olimana venango ngolo. Voi fendo dhinjinji adhaari tanoo-indi-edha basa goli vofuna tukula mitolo yonyemela, ngumwasiwa madhu oi goli ano-indi-edhiwa basa mopipirisa vofuna onga vya udhaari, venango tongiwa na mutu mwinango, thangani-avo nyingaleliwa nooni-iwa nyarwa. Khumi-iwa venango gwandiwa wa goli, unothapulela thathuliwa muudhaari, mala onyingaleliwa na ooni-iwa nyarwa.—Lev. 26:13; Mat. 11:29, 30.

• Golomondo la umwene.

  Ndi golomondo latukulecha namatonga vothonyi-edha ira ndi mwene thitho utokaana kopolo.—Maro. 49:10, Aeb. 1:8.

• Gulu lopanduwa.

  Ndi gulu laatu loi lino-arela makhundo enangwee venango namasogolela mwinango thitho linokaana vinororomela aliwa. Madhwala ano-indi-edhiwa basa voonga vya magulu menli a Iyuda, Afarisi na Asaduki. Atu oi katali Makristau tanoonga ira Makristau ndi “gulu lopanduwa” venango “gulu lopanduwa laatu awu Nazareti” venango voona ira akhumele mureligiau la Iyuda. Vangavirile hora magulu opanduwa atooromeya mu pingo wa Ikristau. Mwaifwanafwani-o bukhu la Apokalipse linoonga vya “gulu lopanduwa la Nikolau.”—Mayir. 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Apok. 2:6; 2 Pe. 2:1.

• Gumano.

  Ndi gulu laatu ligumanyeile moira vwelana. Mumalemba a Iebere, madhu enala aonga vya Aisraeli enao agumanyeya ira talambele Nlungu venango taire vyongo vinango vyofuneya wa ziza lothene lelo.—Dotor. 16:8; 1 Mam. 8:5.

• Gwarda.

  Ndi mutu unoing’anela atu venango vyongo thitho hora dhinjinji unoirana vyevi nama-iyu. Anamaing’nela awalelene taona vyongo vyoophi-a tanooli-a lipenga. Aliwa takala vadhulu va mipanda ya sidadi venango vadhulu va nyumba ira taonenga atu anodha ta-anafiye duzi. Anyakhondo tanookala thitho na anamaing’aneliwa. Anamaongela thitho tali ninga anamaing’anela aziza la Israeli namwasa oi tanoowenjeli-a atu vya soka linodha.—2 Mam. 9:20; Zakiy. 3:17.

H

• Hades.

  Enala ndi madhu Aigiriki oi anofwanafwana na thapulela wa madhu a Iebere oi “Sheol.” Anothapulela ira “Masiye” (“M” nlukhulu), vofuna thonyi-edha ira enala ndi masiye aatu othene.—Muone MASIYE.

• Herme.

  Nlungu wa Agiriki, mwana Zeu. Atu awu Listra tatoodawi-a vom’romola Paulo ira Herme vothuulela ira liye ndi nlungwiuo. Aliwa taroromela ira Nlungu wen’na ngwavelela milanyu yokhumela wa milungu thitho anookami-a ira atu taongenga mwadodoliso.—Mayir. 14:12.

• Herodi.

  Ndi dhina la ziza la anamatonga Aiyuda asakuliwile na Aroma. Herodi wa ndimuwa atoovweya maningi namwasa omangi-a okoka kachisi wu Yerusalemu thitho namwasa ophi-a a-ima vahora yasaka liye Yesu ira am’phe. (Mat. 2:16; Luka 1:5) Herodi Arkelau na Herodi Antipa ndi a-ima a Herodi wandimuwa. Aliwa tatoosakuliwa ira tatongenga visa vinango vyamuilambo yatonga babiwa. (Mat. 2:22) Antipa ali namatonga wa distrito oidhiweya pama ninga “mwene,” oi atootonga vyawa viraru na meya wari mwa urumiwi wa Kristu thitho atoodhowanave tonga fiyedha hora yaireya vyongo vilembiwile va Mayirelo kapitulo 12. (Marku 6:14-17; Luka 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Mayir. 4:27; 13:1) Adhamale, Herodi Agiripa oroma oi ali dhuulu wa Herodi wandimuwa, atoophiwa na ngelo wa Nlungu, angatongile muhora yoyeva. (Mayir. 12:1-6, 18-23) Mwanee Herodi Agiripa wanambili, atookala namatonga fiyedha hora yadhimbinuweliwile Aroma na Ayuda.—Mayir. 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

• Higayoni.

  Ndi madhu ano-indi-edhiwa basa vosogolela nyumbo. Movwelana na madhu a-indi-edhiwile basa va Salimo 9:16, venango madhu enala anothonyi-edha hora yoomba mokhumela vathi varima, yoomba na bangwe venango yoroma i-ya omba ira mutu athuulele modi-a.

• Himu.

  Dida opimana vyongo vya ma-inje na yongo yopimana. Yopimana yen’na yali yofwanafwana na malitru 3.67. (Ekis. 29:40)—Muone Apendesi B14.

• Homeri.

  Yopimana vyongo ninga utu na tirgu thitho yanoofwanafwana na dida wa koro. Yopimana yen’na yali ya malitru 220 molandana na dida wa muno. (Lev. 27:16)—Muone Apendesi B14.

• Hora.

  Madhwee a Igiriki mboi ai·onʹ thitho anothapulela moda uli vyongo venango vyoireya vyoi vinoiri-a hora inango kala yo-iyana na inango. Madhwala kanoonga vya horaene baa-i. Bibilya laonganga ira “hora ino” linothapulela moda uli vyongo muilamboi na moda muli ingumi yaatu muilamboi. (2 Timo. 4:10) Nlungu angavelenle Ilamulo wa Aisraeli, atooromi-a hora yoi atu enango anoiromola ira hora ya Aisraeli venango hora ya Ayuda. Mbwenye vahora yavelenle Yesu sembe ya khuto, Nlungu atoom’indi-edha basa voromi-a hora inango yokhuza pingo wa Makristau ozoziwa. Weu ali roma wahora wa vyongo vyaimbarimbari vyoi vyaimeleliwa na vyongo vya mu vwelano la Ilamulo. Madhwala anooda i-ndi-edhiwa thitho basa voonga vya mahora o-iyana-iyana, moda ukanle vyongo viireyanga, moda uli vyongo va-eeni na munofuna aliwa dhakalela sogolo.—Mat. 24:3; Marku 4:19; Aroma 12:2; 1 Akor. 10:11.

I

• Iaramu.

  Ndi iongelo yofwanafwana na Iebere thitho alfabetwee ngofwanafwana na wa Iebere. Voroma yaongiwa naatu awu Aramu, mbwenye vasogolovee yanoo-indi-edhiwa basa naatu amu Umwene wa Asuri na wa Babulo vamwasa wa vyamalonda. Yali thitho iongelo ya guverno mu Umwene wa Perisiya. (Ezara 4:7) Vikhundu vinango vya bukhu la Ezara, Jeremiya na Danieli vyalembiwile mu Iaramu.—Ezara 4:8–6:18; 7:12-26; Jer. 10:11; Dan. 2:4b–7:28.

• Idindo.

  Ndi faramento yodindela (va ulongo na vyongo vinango) yoi yathonyi-edha ira yongoyo chaimbarimbari. Yanoothonyi-edha thitho mwinyaa vyongo na vwelano. Vidindo vyawale vyanookala vyolimba (vya mabwe, nyanga venango imuri) thitho vyodezenyari vyee venango maletree anoolembiwa mowelela nduli. Madhu oi idindo anoo-indi-edhiwa thitho basa mopipirisa vothonyi-edha ira yongoyo chaimbarimbari venango itokaana mwinyaa. Madhu athapuleliwile ira idindo anoonga thitho vya yongo ilokotiwile venango ya segeredo.—Ekis. 28:11; Nee. 9:38; Apok. 5:1; 9:4.

• Igiriki.

  Ndi iongelo yaatu awu Gersiya thitho atu aweo venango oi anamabaliwa takhumele weo tanooitaniwa Agiriki. Mumalemba a Igiriki a Ikristau madhu oi Agiriki anoonga thitho vyaatu othene oi kai Ayuda venango oi anoo-arela iongelo na makalelo a Agiriki—Yoswa 3:6; Ju. 12:20.

• Ilamulo.

  Madhu enala alembiwa na “I” nlukhulu anoonga vya Ilamulo ya Mose venengo mabukhu 5 oroma a Bibilyani. Mbwenye alembiwa na “i” wa ng’ono anoonga vya malamulo o-iyana-iyana a Muilamulo ya Mose venango likhundo la Muilamulo inango.—Num. 15:16; Dotor. 4:8; Mat. 7:12; Agal. 3:24.

• Ilamulo ya Mose.

  Ndi malamulo avelenle Yohova wa Aisraeli dhela mwa Mose kokola la Sinai mu 1513 K.A. Mabukhu 5 oroma a Bibilyani anoitaniwa thitho ira Ilamulo.—Yoswa 23:6; Luka 24:44.

• Iluriko.

  Provisiya yoi yatongiwa na Aroma wu norti wu mavirelo a dhuwa wa Gresiya. Paulo atoofiyao vyalaleela liye, mbwenye Bibilya kalinoonga akala atoolaleelao venango ate fiyawo wene baa-i. (Aroma 15:19)—Muone Apendesi B13.

• Imuri yoonelavo nyarwa.

  Mu Igiriki madhu enala ndi staurós, anothapulela imuri yodhongowa ninga yathomeiwilevo Yesu. Kavali umboni unothonyi-edha ira madhu a Igirikala anothapulela randa venango kuruju, ninga vya-indi-edhiwa basa na mareligiau manjinji onama mu vyawa vinjinji Yesu a-anadhe vailambo yavathi. Madhu oi “Imuri yoonelavo nyarwa,” anovwei-a pama madhu a Igiriki, namwasa oi Yesu atoo-indi-edha basa madhu oi staurós vofuna simikizela nyarwa na manyadho vyafuna dhagunana anama-arelee.—Mat. 16:24; Aeb. 12:2.

• Imuri yotokwinyana.

  Ligolomondo losongowa loi anamalima tanooli-indi-edha basa vosogolela vinyama. Madhwala anooda thitho indi-edhiwa basa voonga vya mutu wa zelu oi unolimbi-a mutu a-rela malangi-o okami-a. Madhu oi “ponya mendo nokhomanga vimiri vyotokwinyana” anokhumela va vyaira ng’ombe yorucha vofuna ira ya-asogoleliwenga. Yanooponya mendo ira ikhome ligolomondoli, mbwenye vyo-arelavo vvee vyali vyoi yanoodhiphei-a.—Mayir. 26:14; Anam. 3:31.

• Ineliwa.

  Gwanda likhungu la thongani wa yano ya lombwana. Abrahamu na mbumbee tatoowandeliwa ira tairangana vyevi, mbwenye leli kai lamulo wa Makristau. Hora dhinango madhwala anoo-indi-edhiwa basa mopipirisa.—Maro. 17:10; 1 Akor. 7:19; Afil. 3:3.

• Ipanda.

  Mutu afiari kobiri anoovelela yongo yee ninga ipanda vosikimizela ira unodhaweli-a kobiriyo. Muilamulo ya Mose mwatookala malamulo enango okhuza ipanda oi anoobarela atu aona nyarwa.—Ekis. 22:26; Zakiy. 18:7.

• Ipedipedi.

  Madhu aongiwile ira ipedipedi anooda thapulela ipedipedi yaimbarimbari venango khundu mwa i-nje moi hora dhinjinji munokala mouma muhora yovi-a. Madhwala anooda thapulela thitho i-njeene wenuwo. Mi-inje inango yanookaana ma-inje khumela wu puno dha ma-inje thitho yanookaana ma-inje wa yawa ipumbula. Mumaversu enango madhwala atoothapuleliwa ira “kolopwa.”—Maro. 26:19; Num. 34:5; Dotor. 8:7; 1 Mam. 18:5; Yobo 6:15.

• Isaala.

  Ndi nguwo yowarala yosaka-edhela masaka olokotedhamo mbeu. Isaalila yasakanyiwa na uzoya odimba wa mbudi thitho yali yowara yawara atu talanga, movwelana na makalelwiwa.—Maro. 37:34; Luka 10:13.

• Isopo.

  Ndi muri okaana tambi na mathakuru ofewa wa-indi-edha atu basa vowaza sangiri venango ma-inje vamwambo ocheni-a. Vinooneya ira wali wa masirikau (Origanum maru, Origanum syriacum). Mbwenye imuri iongiwile va Juwau 19:29, inooneya ira yali ya masirikau yeniyo yamangeleliwile wu tambi ya imuri venango tundu unango wa mavila (Sorghum vulgare). Ninoonga e-no namwasa oi mavila atundu wenuo anokaecha thathi olapa thitho vyali vyoodeya fekao tonje nolibwini-a vinyuni owawa nolifii-a valomoni va Yesu.—Ekis. 12:22; Sal. 51:7.

• Israeli.

  Ndi dhina lava-ile Nlungu Yakobo. Adhamale dhinali laimelela mbumba dhothene dha Yakobo. Mbumba 12 dha a-ima a Yakobo dhanooromoliwa thitho ira a-ima a Israeli, nyumba ya Israeli, alombwana a Israeli venango Aisraeli. Dhina loi Israeli lanoo-indi-edhiwa thitho basa voonga vya umwene wau norti wa maziza 10 oi watoodhimbinuwela umwene wau suli. Vangavirile hora dhinali latooroma imelela thitho Makristau ozoziwa oi anoromoliwa “Israeli wa Nlungu.”—Agal. 6:16; Maro. 32:28; 2 Sam. 7:23; Aroma 9:6.

• I-yana wavakhundu.

  Ndi i-yana wanambili wa mutu thitho hora dhinjinji akala namwali oi ali dhaari. —Ekis. 21:8; 2 Sam. 5:13; 1 Mam. 11:3.

J

• Jera.

  Ndi dida wa nyemela wa vyongo thitho wali ofwanafwana na magarama 0.57. Majera 20 anookwakwana sekeli imbo-i. (Lev. 27:25)—Muone Apendesi B14.

K

• Kabo.

  Ndi yongo yopimana vyongo ninga utu thitho yali ya malitru 1.22 movwelana na dida wa muno umbo-i. (2 Mam. 6:25)—Muone Apendesi B14.

• Kachisi.

  Ndi nyumba yau Yerusalemu yoi voroma yali sasa thitho Aisraeli tanoogumanyeya weo ira talambele Nlungu. Kachisi oroma wamangiwile na Solomu thitho watoonongiwa na Ababulo. Wanambili wamangiwile na Zerubabele Aisraeli tangawenle khumela udhaari wu Babulo thitho adhamale watoomangiwa okoka na Herodi wa ndimuwa. Mumalemba, kachisi wen’na hora dhinjinji unoitaniwa “Nyumba ya Yohova.” (Ezara 1:3; 6:14, 15; 1 Limb. 29:1, 2; 2 Limb. 2:4; Mat. 24:1)—Muone Apendesi B11.

• Kaisara.

  Ndi dhina la banja n’nango la Iroma loi vasogolovee latoochinja kala dhina la izo la anamatonga awu Roma. Enango mwa anamatonga oromoliwa Bibilyani oi tanooidhiweya na dhinali ndi Agustu, Tiberiyo na Kalaudiyo. Naliyene thitho Nero ali Kaisara angalive ira kanoromoliwa Bibilyani. Madhu oi Kaisara ano-indi-edhiwa thitho basa mu Malemba a Igiriki a Ikristau voonga vya utongi wa guverno venango wailambo.—Marku 12:17; Mayir. 25:12.

• Kalavo.

  Makhundo enango a Malemba a Igiriki Aikristau, madhu enala ano-indi-edhiwa basa voonga vya kalavo wa Yesu Kristu ninga Mwene oi ngu Mesiya, romela vakaathi-iwile liye va pandoni wa Umwene dhulu nodhowanave muhora ya khomoni wa malambo omari-ala. Kalavo wa Kristu kunothapulela udha nowelela mombaranya, mbwenye unothapulela hora ikaathi-iwile.—Mat. 24:3.

• Kaldeya, Akaldeya.

  Voroma madhwala aonga vya tatamo la vari va i-nje wa Tigre na Eufarati thitho naatu takalecha tatamoli. Vangavirile hora, madhinala atooroma indi-edhiwa basa voonga vyau Babeloniya naatu othene takala weo. Madhu oi “Akaldeya” anoonga thitho vyaatu ofunjedha oi anooidhiwa vya siyensiya, limbili lawale, viongelo na vyongo vya dhulu, mbwenye tanoororomela thitho nyenyedi na vya makhanga.—Ezara 5:12; Dan. 4:7; Mayir. 7:4.

• Kalelo lo-okaana manyadho.

  Madhu enala anokhumela wu madhu a Igiriki oi a·selʹgei·a, thitho anoonga vya kalelo nlilothene lo-ovwela malamulo a Nlungu. Mutwee unothonyi-edha ira kana manyadho, ngwaiburutu, o-okaana lemezo thitho unovevucha venango thakaleliwana anamatonga, malamulo na makhundo ofwanela a-arela. Madhwala kanothapulela dawi-a vyongo ving’ono.—Agal. 5:19; 2 Pe. 2:7.

• Kamba ya mateya.

  Muiebere, “Milo” thitho madhu enala anokhumela wu madhu othapulela “dhala.” Bibilya la Septuagint linothapulela madhu enala ira “limburo lokaana panda olimba maningi.” Vinooneya ira kamba yen’na, yali limburo venango yongo yoira mangiwa musidadi la Davide, mbwenye kainoidhiweya ira yali yoi a-vi.—2 Sam. 5:9; 1 Mam. 11:27.

• Kanani.

  Yali idhuulu ya Nowa thitho mwana wa 4 wa Hamu. Maziza 11 abaliwile khumela wa Kanani tatoodhowa Makala muilambo yoi ili makhumelo adhuwa wabara la Mediteraneyo vari va Iguputu na Siriya. Ilambo yei yaidhiweya ira “ilambo ya Kanani.”—Lev. 18:3; Maro. 9:18; Mayir. 13:19.

• Kasiya.

  Vyongo vyosakanyiwa khumela wu mangula a muri wa kasiya (Cinnamomum cassia). Muri wen’na uli mu gulu limbo-ive na muri wa sinamoni. Kasiya anoo-indi-edhiwa basa vosaka-edha makhura onukhela thitho ali yongo imbo-i mwavyongo vyasaka-edhena aliwa makhura opambuleya ozozela.—Ekis. 30:24; Sal. 45:8; Zak. 27:19.

• Kemosi.

  Nlungu nlukhulu wa Amowabu.—1 Mam. 11:33.

• Khonde la Solomu.

  Muhora ya Yesu, leli lali limburo laviramo atu thitho lali makhumelo adhuwa wu indharoni ya undhe. Atu anjinji taroromela ira yen’na yali ikhundu ya-adhi ya kachisi wa Solomu. Yesu atoowenda valimburo leli ‘muhora yodidila’ thitho Makristau oroma tanoogumanyeya valimburo leli ira talambele Nlungu. (Ju. 10:22, 23; Mayir. 5:12)—Muone Apendesi B11.

• Khuto.

  Ndi kobiri venango vyongo vinango vinoveleliwa vofuna thathula mutu uudhaari, ira a-achinyuchiwe, oni-iwa nyarwa, leveleliwa vyodawa venango izo. (Esaya 43:3) Khuto wanoofuneela vavyoireya vyo-iyana-iyana. Mofwanafwani-a, wu Israeli, a-ima aalombwana aatu oroma baliwa venango a vifuwo ali a Yohova. Ee-no vafuneela veleliwa khuto ira athathuwe thitho a-alabengave basa la Yohova baa-i. (Num. 3:45, 46; 18:15, 16) Akala mutu kasamalele ng’ombee yauwali moi itopha mutu, mwinyaa ng’ombiyo anoofwanela velela khuto ira a-aphiwe. (Ekis. 21:29, 30) Mbwenye kavali khuto oombolana mutu uphide fwee mwakhomove. (Num. 35:31) Bibilya linoonga vya khuto ofuneya maningi wavelenle Kristu vyakwide liye naifunelo yoi athathule atu ovwela wu vyodawa na wukwa.—Sal. 49:7, 8; Mat. 20:28; Aef. 1:7.

• Kisilevi.

  Wen’na wali mwedi wa 9 va kalendariyo opambuleya wa Ayuda na mwedi waneraru va kalendariyo waatu othene, Aisraeli tangawenle khumela udhaari wu Babulo. Mwedi wen’na waromala vari va mwedi wa Novembro fiyedha vari va mwedi wa Dezembro.—Nee. 1:1; Zakar. 7:1.

• Kopo.

  Bibilyani wen’na ndi dida ung’ono maningi opimela vyongo vyama-inje. Vyolemba vinango vya Ayuda, (Jewish Talmud) vinoonga ira makopo 12 anookwakwana himu mbo-i. Movwelana na vyevi, ninooda onga ira kopo yakala malituru 0.31. (Lev. 14:10)—Muone Apendesi B14.

• Korali.

  Ndi yongo yolimba ninga libwe yoi yasakanyeya khumela wu makhuva avinyama ving’ono vya ma-injeni. Korali afwanyeya barani thitho akala ofila, ochena na odimba. Afwanyeya maningi mu Bara Lofila. Vahora yalembiwa Bibilya, korali ofila wali wapereso yavadhulu thitho anoosaka-edhiwana misanga na vyongo vinango vyodhibalei-ana.—Sang. 8:11.

• Koro.

  Ndi yongo yopimana vyongo ninga utu na vya ma-inje. Yali ya malitru 220, movwelana na muno opimela. (1 Mam. 5:11)—Muone Apendesi B14.

• Kristau.

  Ndi dhina lavelenle Nlungu wa anama-arela a Kristu.—Mayir. 11:26; 26:28.

• Kurtina.

  Ndi nguwo yapama maningi yobalei-iwa na akerubi thitho yano-iyani-a Limburo Lochena na Limburo Lochena Maningi sasani na kachisini.—Ekis. 26:31; 2 Limb. 3:14; Mat. 27:51; Aeb. 9:3.

• Kwapula.

  Mumalemba a Igiriki Aikristau madhwala anoonga vyokhoma mutu na golomondo venango yokwapulana yokaana migo-i na visimapundha venango vyongo vyolatha.—Ju. 19:1.

L

• Lepitoni.

  Walelene vahora yalembiwa Malemba Aigiriki a Ikristau, lepitoni ali isikobiri yakuwa ing’ono maningi ya Ayuda (Marku 12:42; Luka 21:2, madhu achindo)—Muone Apendesi B14.

• Levi, Mulevi.

  Ndi mwana waneraru wa Yakobo thitho m’mee ali Leya. Thitho ndi dhina la ziza la Levi. A-imee araru tatookala anamasogolela a magulu mararu a andimuwa andimuwa a Alevi. Hora dhinango madhu oi “Alevi” anoonga vya ziza lothene, mbwenye hora dhinjinji anokhumi-avo banja la Aroni loi mwakhumela asembe. Ziza la Levi kalawachenle limburo muilambo yolanyedhiwa, mbwenye latoova-iwa masidadi 48 amamburo oi aveleliwile wa maziza enango.—Dotor. 10:8; 1 Limb. 6:1; Aeb. 7:11.

• Leviyatani.

  Ndi inyama yamwiko. Vinooneya ira va Yobo 3:8 na 41:1, madhwala anoonga vya ng’ona venango inyama inango yamwiko ilukhulu thitho yakopolo. Mbwenye va Salmo 104:26, vinooneya ira anoonga vya inyama inango yamwiko ilukhulu yoi ndi somba, yoitaniwa whale. Mumalemba enango dhinali lino-indi-edhiwa basa mopipirisa thitho mutu kanaidhiwe ira anoonga inyama ivi.—Sal. 74:14; Esaya 27:1.

• Likasa la Vwelano.

  Kaxa losakanyiwa na matabwa a muri wa thethe thitho lo-eliwa oro. Lanoolokotiwa mu Limburo Lochena Maningi la sasa amala lanoolokotiwa Mulimburo Lochena Maningi la mukachisi wa Solomu. Latookaana yogudumelana yolimba ya oro yokaana akerubi ambili oing’anana. Mwarimwee mwatookala mabwe menli a Malamulo 10 na vyongo vinango.—Dotor. 31:26; 1 Mam. 6:19; Aeb. 9:4.

• Likorofyo.

  Madhwala anooda thapulela thitho “nyenyedi yanamaebe-i.” Yen’na ndi nyenyedi inogomi-edha khuma yoi inooneya makhumelo adhuwa dhuwa la-anakhume thitho inothonyi-edha ira undhe unaaucha.—Apok. 22:16; 2 Pe. 1:19.

• Limburo Lochena Maningi.

  Ndi kwartu yawari maningi ya sasani na kachisini mwalokotiwa likasa la vwelano. Limburo leli lanooitaniwa thitho ira “Limburo Lopambuleya Maningi.” Movwelana na Ilamulo ya Mose, ndimuwa wa asembe baa-i ngwafwanela volowa mu Limburo Lochena Maningi thitho afwanela volowamo Vadambo la Mwambo Ocheni-a Vyodawa baa-i.—Ekis. 26:33; Lev. 16:2, 17; 1 Mam. 6:16; Aeb. 9:3.

• Limburo Lochena.

  Ndi ikhundu yoroma na ilukhulu ya sasa venango kachisi thitho cho-iyana na ikhundu ya wari maningi yoitaniwa Limburo Lochena Maningi. Sasani, valimburo lochena vanookala yo-elavo nyale ya oro, iguwa ya sembe dhoka-a ya oro, meza ya mapau na viya vya oro. Valimburo Lochena kachisini vanoofwanyeya iguwa ya oro, vyo-elavo nyale 10 vya oro na meza 10 dha mapau a asembe.—Ekis. 26:33; Aeb. 9:2.

• Limburo logwela.

  Limburo leli hora dhinjinji lakalecha vadhulu vamwango venango laira saka-edhiwa. Angalive ira hora dhinango limburoli talambelelavo Nlungu, hora dhinjinji talambelelavo milungu yonama.—Num. 33:52; 1 Mam. 3:2; Jer. 19:5.

• Limburo lopambuleya.

  Limburo lochena, ndi limburo linolambelelao atu. Mbwenye hora dhinjinji madhwala anoonga vya sasa venango kachisi wau Yerusalemu. Madhu enala thitho anoonga vya limburo linokala Nlungu dhulu.—Ekis. 25:8, 9; 2 Mam. 10:25; 1 Limb. 28:10; Apok. 11:19.

• Lindi la mulo.

  Ndi yongo yonyunguluchedhamo mafero venango ka-a mino na vyongo vinango vamateya. Walelene atu tanoosaka-edha lindi la mulo vo-indi-edha basa mabuloko oka-a venango mabwe. Lindi la mulo loka-ela mino, vyongo vinango vyamateya venango tinta lanooitaniwa thitho uvuni.—Maro. 15:17; Dan. 3:17; Apok. 9:2.

• Lindi lodi-a.

  Madhwee a Igiriki mboi aʹbys·sos thitho anothapulela “di-a maningi” venango “di-a o-ofwanafwani-edheya, o-okaana madile.” Madhwala ano-indi-edheliwa basa mu Malemba a Igiriki a Ikristau voonga vya limburo venango ingumi ninga yau perezo. Madhwala anoonga thitho vya masiye na vyongo vinango.—Luka 8:31; Aroma 10:7; Apok. 20:3.

• Lipenga.

  Ndi yongo yosaka-edhiwa na fero ya-indi-edha atu basa voomba nyumbo thitho vofuna velela izindiyelo. Movwelana na va Numero 10:2, Yohova atoova-a malangi-o okhuza mwemo munasaka-edhele aliwa malipenga menli a fero oi taa-indi-edhenga basa voitana atu ira tagumanyeye, vowandela atu sasani ira tathame venango voidhiwi-a vyakhondo. Vinooneya ira malipenga enala ali odhongowa mo-iyana na “malipenga a nyanga dha mabila” oi akala ovindeya. Vatookala thitho malipenga enango oi a-indi-edhiwa basa voomba nyumbo kachisini, mbwenye Bibilya kalinoonga ira asaka-edhiwa a-vi. Hora dhinjinji ula wa lipenga mopipirisa unofwanafwana na vyamatongelo a Yohova venango vyongo vinango vyavakhundu vyokhumela wa Nlungu.—2 Limb. 29:26; Ezara 3:10; 1 Akor. 15:52; Apok. 8:7–11:15.

• Lombwana okapaliwa.

  Alombwana enala ali anamalaba avanyumba ya umwene venango oing’anela mwene wa i-yana na a-iyana aang’ono a mwene. Vatookala thitho atu enango oi tanoova-iwa izo vanyumba ya umwene oi katakala okapaliwa. Madhu oi kapaliwa ano-indi-edhiwa thitho basa mopipirisa voonga vyaatu oi “katinothela namwasa wa Umwene wadhulu.” Aliwa anodhikhondi-a naifunelo yoi tairena vyongo vinjinji volabela Nlungu.—Mat. 19:12; Est. 2:15; Mayir. 8:27.

• Lumbela.

  Ndi madhu anoonga mutu vosikimizela ira vyongo vinango pyaimbarimbari venango yolanyedha yosikimizela ira mutu unodha ira vyongo vinango venango khabe. Hora dhinjinji yei yakala yolanyedha yaira mutu vavwelana liye na mutu mwinango wandimuwa, simbwasimbwa wa Nlungu. Yohova atoosikimizela vwelanolee wa Abrahamu volumbela.—Maro. 14:22; Aeb. 6:16, 17.

M

• Mabarku awu Tarisi.

  Voroma madhwala a-indi-edhiwa basa voonga vya Mabarku oi adhowa wu Tarisi (va-eni ndi Espanya). Vangavirile hora madhwala aonga vya mabarko malukhulu oi anooda wenda ulendo olapa. Solomu na Yosafati tanoolabi-edha basa mabarko atundu wen’na.—1 Mam. 9:26; 10:22; 22:48.

• Mabudu atembe o-elamo vinyu.

  Ndi mabudu atembe a vinyama ninga mbudi venango libila, thitho anoo-indi-edhiwa basa volokotedhamo vinyu. Vinyu wanoo-eliwa mabuduni atembe mapya, namwasa oi hora inothanuwa aliwa, unokhumi-a mwela oi unotupi-a mabudu atembao. Matembe mapya anotupa, mbwenye matembe awale mbouma, na-eno vinyu wathanuwa anoothweya.—Yoswa 9:4; Mat. 9:17.

• Madhu oroma a Masalimo.

  Ndi visimadhu vinokala maromelo wa salimo vyoi vinoonga mutu alembile salimolo, moda wali vyongo, moda oomba venango ifunelo ya salimolo.—Muone madhu oroma a Salimo 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102.

• Mafaramento akhondo.

  Ndi vyongo vyawara anyakhondo vofuna dhibarela. Mafaramentwee ali ichapowa, yodhibarelana vamirimani, sintu, yodhibarelana ilukhulu na yodhibarelana mendo.—1 Sam. 31:9; Aef. 6:13-17.

• Mahalati.

  Vinooneya ira madhwala ndi okhuza nyumbo thitho anofwanyeya va madhu oroma ava Salimo 53 na 88. Vinooneya ira madhwala anovwelana na madhu a Iebere oi anothapulela “fooka” venango “bulela.” Ee-no nyumbo dhee dhinovweya mwatangaranga venango modhikhumbanyedha thitho vyevi vinovwelana na madhu a malemba menli a masalimwala.

• Makangaza.

  Ndi yova-a yooneya ninga masaa yokaana vyongo ninga nyasumbu vyoi mwarimwee munokala ma-inje. Vyongo vyevi vinokaana khokho dhofilela venango dhofila. Vyongo vyobalei-ana vyooneya ninga makangaza anoovi-ela vanguwo ya ndimuwa wa asembe thitho atoovi-ela va muru wa zati wa Yakini na Boazi yoi yali sogolo wa kachisi.—Ekis. 28:34; Num. 13:23; 1 Mam. 7:18.

• Malambo omari-a.

  Ano-indi-edhiwa basa mu maulosi a Bibilyani voonga hora yeniyo vyoireya vyavailamboi vanofuna aliwa dhafiya vaindeinde. (Zakiy. 38:16; Dan. 10:14; Mayir. 2:17) Movwelana na vinoonga ulosi, hora yen’na inooda kala vyawa vyoyeva venango vinjinji. Hora dhinjinji Bibilya lino-indi-edha basa madhu enala voonga vya malambo omari-a a ilambo yothakalai oi anovwelana vambo-i na hora yokalavo wa Yesu o-ooneela.—2 Timo. 3:1; Yak. 5:3; 2 Pe. 3:3.

• Malemba.

  Malemba opambuleya a Madhu a Nlungu. Madhwala anofwanyeya mu Malemba a Igiriki a Ikristau baa-i.—Luka 24:27; 2 Timo. 3:16.

• Malikamu.

  Vinooneya ira ndi dhina n’nango la Moloki oi ndi nlungu wa ndimuwa wa Amoni. (Zef. 1:5)—Muone MOLOKI.

• Mana.

  Yodya yadya Aisraeli kokolani wa vyawa 40, Yohova ngwaava-a yodya yei. Dambo nlilothene khumi-avo dambo la Sabudu, mana anoofwanyeya vathi angana lumyo. Aisraeli tangaoni mana fendo yoroma tanoofukana ira, “N’nga yei chini?” venango mu Iebere ira “man huʼ?” (Ekis. 16:13-15, 35) Mu Malemba enango madhu enala anothapuleliwa ira “tirigu okhumela dhulu” (Sal. 78:24), “yodya yokhumela dhulu” (Sal. 105:40) na “yodya yakopolo” (Sal. 78:25). Yesu atoo-indi-edha thitho basa madhu oi mana mopipirisa.—Ju. 6:49, 50.

• Mapau a asembe.

  Ndi mapau 12 oi anoo-eliwa mu Mamburo Ochena ava sasani venango vakachisini. Anoo-eliwa vamezani, ikhundu inango 6 ikhundu inango thitho 6. Anooromoliwa thitho ira “mapau othandhaedha,” thitho ira “mapau aalimbo velela sembe.” Vadambo la Sabudu, mapauala anookhumi-iwavo no-eliwavo mapya. Alimbo velela sembe baa-i mbafwanela udya mapau akhumi-iwilevwao.—2 Limb. 2:4; Mat. 12:4; Ekis. 25:30; Lev. 24:5-9; Aeb. 9:2.

• Masedoniya.

  Isa yau norti wu Gresiya thitho yali yovweya muutongi wa Alexandre Wandimuwa. Isai yadhitonga okhene fiyedha vahora yagonji-iwile aliwa na Aroma. Vahora yadhowile Paulo wu Europa, isa ya Masedoniya yatongiwa na Aroma. Paulo atoofiya wu Masodoniya fendo taaru. (Mayir. 16:9)—Muone Apendesi B13.

• Masidadi otawelao.

  Ndi masidadi a Alevi watawela mutu uphide fwee mwangovi votawa mulimbo weli-edha sangiri. Masidadi 6 otawelao ali mu mamburo o-iyana-iyana Muilambo Yolanyedhiwa thitho asakuliwile na Mose, adhamale Yoswa, vo-arela vyaongile Yohova. Mutu afiya mu sidadili, anoonga mwasee wa andimuwa a valango nlukhulu wa sidadilo thitho atu tanoom’mwachela pama. Voova ira atu ofuna upha afwiwa mwakomove anokaana ngari, miselu ya mutu uphide fweuo yanootongeliwa sidadi liphele liye mutuo ira viidhiweye akala alidi o-odawa. Afwanyeya ira ngo-odawa, anoowelela sidadi latawele liyelo thitho anoofwanela kala sidadi mwemo a-khuma fiyedha wukwawee venango wukwa wa ndimuwa waalimbo velela sembe.—Num. 35:6, 11-15, 22-29; Yoswa 20:2-8.

• Masiye.

  Madhu enala alembiwa na “m” wang’ono anoonga vya masiye mambo-i, mbwenye alembiwa na “M” nlukhulu anoonga vya masiye aatu othene oi va Iebere ndi “Sheol” thitho va Igiriki ndi “Hades.” Bibilya linoonga ira Masiye ndi limburo lopipirisa loi mutu kanooda irana iliyothene thitho kanoidhiwa iliyothene.—Maro. 47:30; Namal. 9:10; Mat. 27:61; Mayir. 2:31.

• Masiye aithuulelo.

  Leli ti limburo lino-eliwao mutu akwa. Madhwala anothapuleliwa khumela wu madhu a Igiriki oi mne·meiʹon. Madhu a Igiriki ala anokhumela wu madhu othapulela “thuucha” vothonyi-edha ira mutu wukwiduo unothuuleliwa.—Ju. 5:28, 29.

• Maskili.

  Ndi madhu a Iebere oi thapulelawee kaunoidhiweya pama oi anofwanyeya va madhu oroma ava salimo 13. Vinooneya ira madhwala anothapulela “ichitwa yothuulela modi-a.” Atu enango tanothuulela ira venango madhwala thapulelawee kofwanafwana na madhu enango ofwanafwana na enala oi anothapulela ira ‘labela mwa zelu.’—2 Limb. 30:22; Sal. 32:Madhu oroma.

• Matandaza.

  Yongo ya-eliwamo mutu vofuna m’langa. Matandaza enango, mutu anoovolochiwamo manyalo baa-i mbwenye enango mutu anoovolochiwamo manyalo, mandha na likho-i moi manungo anoovindeya.—Jer. 20:2; Mayir. 16:24.

• Mavembo.

  Ndi zole linokhumi-iwa voputa mbeu ninga mbunga venango tirigu. Mavembo ano-indi-edhiwa thitho basa mopipirisa ninga izindiyelo ya vyongo vyo-okaana basa thitho vyo-ofuneya.—Sal. 1:4; Mat. 3:12.

• Mbumba.

  Leli ndi gulu laatu venango mutu ubaliwile khumela wa namabala unango. Madhu enala anooda thapulela thitho mutu venango atu abaliwile noulukhulela wu tatamo venango ilambo inango.—Maro. 12:7; Ekis. 12:19.

• Merodaki.

  Ndi nlungu nlukhulu wa sidadi la Babulo. Hamulabi oi ali mwene wa Babulo na okaathi-a malamulo, atoosakula sidadi la Babulo ira likale kapitale la ilambo ya Babeloniya. Vingaireile e-no, Merodaki (venango ira Madaki) atooroma vweya maningi moi atoovolowela limburo na milungu inango yothene yoroma thitho atookala nlungu nlukhulu wau Babulo. Vangavirile hora, dhina loi Merodaki (venango ira Madaki) latoochinjiwa nokala “Belu” (“Mwinyaa”), moi Merodaki anooidhiweya thitho ira Beli.—Jer. 50:2.

• Mesiya.

  Madhu enala anokhumela wu madhu a Iebere othapulela “zoziwa” venango “ozoziwa.” Madhu a Igiriki ofwanafwana na enala mboi “Kristu.”—Dan. 9:25; Ju. 1:41.

• Milanyu yapama.

  Mumalemba a Igiriki a Ikristau madhu enala anoonga vya milanyu yapama yoonga vya Umwene wa Nlungu thitho vulumuchiwa namwasa ororomela Yesu Kristu.—Luka 4:18, 43; Mayir. 5:42; Apok. 14:6.

• Milikomu.

  Ndi nlungu walambela Aamoni. Vinooneya ira ndi saasawa na nlungu oromoliwa Moloki. (1 Mam. 11:5, 7) Khomoni wa ingumiyee, Solomu atoomangela nlungu onamula limburo lavadhulu.—Muone MOLOKI.

• Mina.

  Kobiri nonyemelawee. Mu bukhu la Zakiyeli inoitaniwa mane. Movwelana na vyafwaidhe alimbo sakasaka vyongo vyawale, kobiri dhokwakwana mina imbo-i dhali dhofwanafwana na masekeli 50 thitho sekeli imbo-i yanyemela magarama 11.4. Mina yoromoliwa mu Malemba a Iebere kobiridhee dhanyemela magarama 570. Vinooneya ira vatookala thitho mina ya umwene ninga mwali aliwa na dida wa likhono limbo-i. Mumalemba a Igiriki a Ikristau, mina yali yofwanafwana na madrakima 100 thitho yanoonyemela magarama 340. Kobiri dha mina 60 dhanookwakwana talento imbo-i. (Ezara 2:69; Luka 19:13)—Muone Apendesi B14.

• Mipukutu ya tembe.

  Matembe a mabila, mbudi, na a-ima a ng’ombe mbasaka-edhiwa ira talembengavo. Matembala ali olimba i-yani-ana a papiro thitho mba-indi-edhiwa basa volemba Bibilya. Mipukutu yatembe yavephile Paulo ira Timoteo am’dhowelena vinooneya ira ikhundu inango yali ya Malemba a Iebere. Mipukutu inango yau Bara Lokwa yali ya matembe.—2 Timo. 4:13.

• Mokwivela mwa dhandha.

  Dida wen’na apima khumela khomoni wa ibuno ilukhulu fii-a khomoni wa ibuno ing’ono, dhandha lakala lothapula. Voi likhono lakala masetimetru 44.5, kuongela ira mokwivela mwa dhandha mwakala masetimetru 22.2. (Ekis. 28:16; 1 Sam. 17:4)—Muone Apendesi B14.

• Moleki.

  Ndi nlungu wa Aamoni thitho vinooneya ira unoromoliwa ira Malikamu, Malikomu na Muloki. Venango leli ti dhinalee la izo a-kala dhinalee laimbarimbari. Ilamulo ya Mose yanoonga ira mutu uliwethene ovelela a-imee wa Moloki aphiwenga.—Lev. 20:2; Jer. 32:35; Mayir. 7:43.

• Moloki.—

  Muone MOLEKI.

• Muebere.

  Abramu (Abrahamu) ngwaromile romoliwa na dhina leli thitho lanoo-iyani-a naatu a Iamori awandaman’nena liye. Adhamale mbumba dha Abrahamu, dhela mwa dhulee Yakobo, dhanooromoliwa ira Aebere thitho iongelo iwa yaromoliwa Iebere. Vahora yali Yesu vailambo yavathi, Iebere yatookaana madhu manjinji a Iaramu thitho chaonga liye na anamafunjedhee.—Maro. 14:13; Ekis. 5:3; Mayir. 26:14.

• Mule.

  Utomingo onukhela okhumela wu mathakuru o-iyana-iyana ninga visimiri vya Commiphora. Mule ali mugulu la vyongo vyosaka-edhana makhura onukhela ozozela. Anoo-indi-edhiwa basa vonukheli-a vyongo ninga vyowara na makama thitho anoom’thangani-ana makhura odhola. Mule anoo-indi-edhiwa thitho basa vosaka-edhana tutu la mutu tafuna malilokota masiyeni.—Ekis. 30:23; Sang. 7:17; Ju. 19:39.

• Mulembi.

  Ndi mutu okopiyari malemba a Iebere. Muhora ya Yesu, madhwala taonga vya atu oi tali ofunjedha Ilamulo mbwenye oi thitho tanooruni-a Yesu.—Ezara. 7:6 madhu a chindo, Marku 12:38, 39; 14:1.

• Mulimbo omba muno.

  Ndi mutu aomba viya vya ulongo ninga vyombwe, maparato na vinango. Madhwee a Iebere anothapulela ira “osaka-edha.” Kopolo dhina mutu oomba viya vya ulongo, dhinofwanafwani-edhiwa na kopolo dhina Yohova vaatu na vilambo.—Esaya 64:8; Aroma 9:21.

• Mulimbo ona masopenya.

  Ndi mutu akami-iwa na Nlungu ira aidhiwe vyongo vinofuna Nlunguo. Mutu oi methwee atodhuliwa ira aodenga ona vyongo vyoi atu othene katinooda viona. Madhwee a Iebere anothapulela ira “ona,” akala kuona wa imbarimbari venango mopipirisa. Atu tanoodhowa wa mulimbo ona masopenya ira tamavephe zelu va nyarwa iguman’nena aliwa.—1 Sam. 9:9.

• Mulimbo sogolela nyumbo.

  Madhwala ano-indi-edhiwa basa mubukhu la Masalimo thitho mu Iebere anothapulela mutu asaka-edha nyumbo, sogolela voomba, funji-a Alevi omba thitho asogolela taombanga. Madhwala anothapuleliwa thitho ira “ndimuwa wa alimbo omba.”—Sal. 4:Madhu oroma, 5:Madhu oroma.

• Mulimbo velela sembe.

  Ndi mutu aimelela Nlungu waatu aalabela liye thitho anoava-a malangi-o atwao okhuza Nlungu na malamulwee. Alimbo velela sembe anooimelela thitho atu wa Nlungu vovelela sembe nolobela mosembezela malo mwa atwao. Ilamulo ya Mose ya-anaveleliwe, muru wabanja ngwakala mulimbo velela sembe wa banjalo. Muilamulo ya Mose alombwana a banja la Aroni, oi tali aziza la Levi mbakala alimbo velela sembe. Alombwana othene aziza la Levi anoakami-a. Vwelano lipya lingakaathi-iwile, Israeli wauzimu ngwakalile ziza la alimbo velela sembe thitho Yesu ndi Ndimuwa wa Asembe.—Ekis. 28:41; Aeb. 9:24; Apok. 5:10.

• Muno omidirina.

  Movwelana na vyafwaidhe alimbo sakasaka vyongo vyawale va mapedaso a yomidirina yokaana dhina leli, muno wen’na wali wa malitru owandamela 22. Vyomidirina vinango vinoongiwa movwelana na ulukhula wa muno wen’na. (1 Mam. 7:38; Zakiy. 45:14)—Muone Apendesi B14.

• Muri oidhiwi-a yapama na yothakala.

  Ndi muri wali mundani mwa Edeni oi Nlungu atou-indi-edha basa ninga izindiyelo yoi liye utokaana ufulu owandela atu makhundo oakami-a idhiwa “yapama” na “yothakala.”—Maro. 2:9, 17.

• Muri osaka-edhana nguwo.

  Ndi muri wa-indi-edhiwa basa voluwa usalu oi tasaka-edhena nguwo.—Ekis. 39:27.

• Muri.

  Ndi muri odhongowa wakhomeliwavo mutu odawa. Atu amaziza enango tanoophela mutu vaimurini venango thomeya tembwee naifunelo yoi tawenjeli-e atu enango venango m’va-a manyadho. Anyakhondo a Asuri tanooira uwalanga maningi va khondoni namwasa oi ta-inda amwidaniwa tanoathomeya voalatha na imuri ingulu yoi yanoofiya mirimani. Mbwenye Ayuda, movwelana na malamulwiwa, mutu uthathamunle selu ulukhulu ninga nyoza Nlungu venango lambela mafwano anooroma phiwa na mabwe venango mundhila dhinango, amala aliwa thomeya tembwee vaimurini ira atu enango tafunjedhevo yongo. (Dotor. 21:22, 23; 2 Sam. 21:6, 9) Hora dhinango, Aroma tanoomangelela mutu vaimurini thitho anookala vevo malambo mangasi amala anookwa namwasa wa uvwa upha, tona, ndhala venango ka-a wa dhuwa. Mbwenye hora dhinango aliwa tanookhomela mandha na manyalo vaimurini ninga vyairile aliwa na Yesu. (Luka 24:20; Ju. 19:14-16; 20:25; Mayir. 2:23, 36)—Muone IMURI YOONELAVO NYARWA.

• Muri wa ingumi.

  Ndi muri wa mundani mwa Edeni. Bibilya kalinothonyi-edha ira vyova-a vya muri wen’na vyatookaana kopolo yova-a ingumi. Mbwenye yali izindiyelo yoi Yohova unooda velela ingumi yo-omala waatu aarumeli-idhe liye udya vyova-a vya muriwo.—Maro. 2:9; 3:22.

• Muru wa zati.

  Ndi dhulu wa zati. Mizati minli yoitaniwa Yakini na Boazi, yoi yali sogolo wa kachisi wa Solomu, yatookaana miru ilukhulu.—1 Mam. 7:16.

• Mutilabeni.

  Madhu enala anofwanyeya va madhu oroma ava Salimo 9. Atu enango tanoonga ira madhwala anothapulela “vyokhuza wukwa wa mwana wa lombwana.” Thitho atu enango tanoonga ira leli lali dhina venango ira madhu oroma a-indi-edhiwa basa voomba salimoli.

• Mutu wa ufulu, Mutu othathuliwa.

  Mu utongi wa Aroma, atu enango tanoobaliwa tangana ufulu wethene ninga narala mbwenye enango takaana ufulu tathathuliwa uudhaari. Othathuliwao thitho talivo magulu menli. Atu enango tathathuliwa tanookala anarala mbwenye katalaba basa naatu mu guverno thitho enango athathuliwa katava-iwa ufulu wethene ninga anarala.—1 Akor. 7:22.

• Muyuda.

  Dhina la-indi-edhiwa basa voonga vya mutu wa ziza la Yuda vasogolo voi umwene wa maziza 10 wa Israeli utogonji-iwa. (2 Mam. 16:6) Aisraeli tangadhidhe khuma uudhaari wu Babulo, dhina loi Ayuda lanoo-indi-edhiwa basa voonga vya Aisraeli a maziza o-iyana-iyana oi awelenle wu Israeli. (Ezara 4:12) Vangavirile hora, dhinali lanoo-indi-edhiwa basa vailambo yothene vofuna i-yani-a Aisraeli naatu a maziza enango. (Est. 3:6) Paulo atoo-indi-edha thitho basa dhinali mopipirisa vofuna thonyi-edha ira ziza la mutu kai mwasa ulukhulu mu pingoni wa Ikristau.—Aroma 2:28, 29; Agal. 3:28.

• Mwana oroma baliwa.

  Hora dhinjinji madhwala aonga vya mwana walombwana wandimuwa walombwana (a-kala wa-iyana). Walelene mwana walombwana oroma baliwa anoolemeziwa maningi banjanimo thitho ngwasogolela banjalo babee akwa. Madhwala anoonga thitho vya mwana oroma baliwa wa inyama thitho hora dhinango aromoliwa ira “oroma.”—Ekis. 11:5; 13:12; Maro. 25:33; Akol. 1:15.

• Mwene wa i-yana wa Dhulu.

  Dhina la nlungu wa i-yana walambela Aisraeli opanduwa malambo a Jeremiya. Atu anango anoonga ira madhwala anoonga vya nlungu wa-iyana wa Ababulo dhinalee Ishtar (Astarte). Voroma atu awu Babulo tatookaana nlungu mwinango ofwanafwana na wen’na dhinalee Inana thitho dhinali linothapulela ira “Mwene wa i-yana wa Dhulu.” Atu tanoona ira nlunguo unokhuza vyongo vya dhulu thitho ngokami-a bala. Astarte unoromoliwa thitho ira “M’ma wa Dhulu” mu vyolemba vinango vyau Iguputo.—Jer. 44:19.

• Myango yau Lebanoni.

  Ndi limbo-i mwamagulu menli a myango yau Lebanoni. Myangwila ili mavirelo a dhuwa thitho makhumelo a dhuwa utokala myango inango. Vari viwa vatokala ipedipedi yolapa na yandimo. Myangwila ili khundu mwene mwa bara la Mediteraneyo thitho njolapa romela mametru 1800 fiyedha mametru 2100. Walelene myango yau Lebanoni mwatookala miri ilukhulu ya kunguza yoi atu amaziza orungunuwa tanooiona ira njapereso yavadhulu.—Dotor. 1:7; Sal. 29:6; 92:12.

N

• Nado.

  Ndi makhura onukhela thitho odula maningi. Akala ofilela thitho ali okhumela wu vyomela vyoitaniwa Nardostachys jatamansi. Namwasa oi ali odula, hora dhinango tanoathangani-ana na makhura enango o-odula thitho nado unango ali othangani-ana yongo. Ngumwasee Marku na Juwau tatoonga ira makhura a-eliwile Yesu ali “nado o-othangani-ana yongo.”—Marku 14:3; Ju. 12:3.

• Namaimelela.

  Ndi mutu onovwelani-a vikhundu vinli venango magulu menli. Malemba anothonyi-edha ira Mose ali namaimelela wa vwelano la Ilamulo, mbwenye Yesu ndi namaimelela wa vwelano lipya.—Agal. 3:19; 1 Timo. 2:5.

• Namaongela.

  Ndi mutu oi Nlungu anoom’indi-edha basa vowandela atu vyafuna liye. Anamaongela anoonga malo mwa Nlungu. Anoonga vyongo vinofuna dhaireya sogolo, funji-a atu makhundo a Yohova noawandela malamulo na matongelwee.—Amo. 3:7; 2 Pe. 1:21.

• Namatonga.

  Ndi mutu aing’anela tatamu latongiwa na Aroma. Atookaana kopolo dhotonga miselu nokhoma khondo. Angalive ira vatookala atu enango oona visakunle liye akala pyapama venango khabe, liye atookaana kopolo dhinjinji mutatamu laing’anela liyelo.—Mayir. 13:7; 18:12.

• Namavelela sembe wa ndimuwa.

  Ndi dhina n’nango la “ndimuwa wa asembe” mu Malemba a Iebere. Mumalemba a Igiriki, madhu oi “anamavelela sembe aandimuwa” anoonga vya alombwana olemezeya vari va alimbo velela sembe thitho venango enango mwaaliwa atooroma kalavo andimuwa aasembe venango ali anamasogolela a magulu 24 aasembe.—2 Limb. 26:20; Ezara 7:5; Mat. 2:4; Marku 8:31.

• Nazareti.

  Ndi dhina laidhiweyana Yesu namwasa oi akhumela sidadi la Nazereti. Dhinali ndi lovwelana na madhu a Iebere othapulela “yopwethela” oi atoo-indi-edhiwa basa valemba la Esaya 11:1. Vasogolovee anama-arela a Yesu anooitaniwa thitho atu awu Nazareti.—Mat. 2:23; Mayir. 24:5.

• Naziri.

  Madhu enala anokhumela wu madhu a Iebere oi anothapulela “Osakuliwa,’’ “Odhivelela,” “Opambuleya.” Vatookala magulu menli aanaziri. Enango tadhivelela okhene ira takale anaziri mbwenye enango taira sakuliwa na Nlungu. Lombwana venango i-yana anooda ira lumbelo lavakhundu wa Yohova ira unokala naziri vahora inango. Atu tadhivelela ira takale anaziri tanookhondi-iwa vyongo viraru. Aliwa katafwanela umwa vyomwa vyolezeli-a venango udya vyongo vyokhumela wu mauva, katafwanela inga sisi venango samela tembo. Atu tasakuliwa na Nlungu ira takale anaziri takalave e-no waingumiiwa yothene thitho Yohova anoawandela vyongo vyafwanela aliwa irana.—Num. 6:2-7; Anam. 13:5.

• Ndhila.

  Mumalemba, madhwala ano-indi-edhiwa basa mopipirisa voonga vya ndhila yoirelana vyongo venango kalelo linango loi ndi lorumeleya venango lo-orumeleya vamethoni va Yohova. Atu ta-arela Yesu Kristu tanoongiwa ira tano-arela “Ndhiliyo” thapulela ira tanoororomela Yesu nom’sazi-edha thitho vyevi vyanooneela vaingumiiwa.—Mayir. 19:9.

• Ndimuwa wa angelo.

  Bibilyani, dhina loi “ndimuwa wa angelo” lino-indi-edhiwa basa mundhila yothonyi-edha ira ulivo m’mbo-i baa-i. Bibilya linoromola dhina la ndimuwa wa angelo ira ndi Migeli.—Dan. 12:1; Yuda 9; Apok. 12:7.

• Ndimuwa wa asembe.

  Muilamulo ya Mose, wen’na ali namavelela sembe okaana izo ilukhulu oi anooimelela atu vamethoni va Nlungu thitho anooing’anela asembe enango. Anooidhiweya thitho ira “ndimuwa wa asembe.” (2 Limb. 26:20; Ezara 7:5) Liye baa-i ngwarumeli-iwa volowa Mulimburo Lochene Maningi sasani na kachisini mbwenye airana vyevi Vadambo la Mwambo Ocheni-a Vyodawa baa-i. Madhu oi “ndimuwa wa asembe” anoonga thitho vya Yesu Kristu.—Lev. 16:2, 17; 21:10; Mat. 26:3; Aeb. 4:14.

• Ndimuwa wa guverno.

  Ndi mutu wa izo yothitha vang’ono mofwanafwani-edhela na anamaimelela muumwene wa Babulo. Andimuwa andimuwa aguverno oongiwa Bibilyani tanooing’anela atu azelu mu nyumba ya umwene wu Babulo. Andimuwa andimuwa aguverno anoromoliwa thitho mu utongi wa Mwene Dariyo wau Mediya.—Dan. 2:48; 6:7.

• Ndimuwa, Oulula.

  Lombwana wandimuwa. Mbwenye Malembani madhwala anoonga vya mutu oi utokaana izo tatamoni venango muilambo. Mubukhu la Apokalipse madhwala anoonga thitho vya vyopanduchiwa vya dhulu. Madhu a Igiriki oi pre·sbyʹte·ros anothapuleliwa ira “ndimuwa” aonganga vya atu okaana izo yosogolela mupingo wa Ikristau.—Ekis. 4:29; Sang. 31:23; 1 Timo. 5:17; Apok. 4:4.

• Nehiloti.

  Thapulela wa madhwala kaunoidhiweya mbwenye anofwanyeya va madhu oroma ava Salimo 5. Atu enango anothuulela ira madhu enala anoonga vya yoombana yoira vudhelela namwasa oi madhwee a Iebere anofwanafwana na madhu oi cha·lilʹ (itoliro). Mbwenye venango madhwala anoonga vya moda oomba.

• Ngolo.

  Ndi yongo ya maroda menli inomburuliwa na makavalo thitho hora ndhinjinji yanoo-indi-edhiwa basa khondoni.—Ekis. 14:23; Anam. 4:13; Mayir. 8:28.

• Nisani.

  Ndi dhina lipya lava-iwile mwedi wa Abibu vasogolo voi Aisraeli atowela khumela udhaari wu Babulo. Wen’na wali mwedi oroma va kalendariyo wen’na waromela vari va mwedi wa Março fiyedha vari va mwedi wa Abril.—Nee. 2:1.

• Nlungu waimbarimbari.

  Madhwee a Iebere a-indi-edhiwa basa voonga vya “Nlungu.” Mu maversu manjinji madhwala anothonyi-edha ira Yohova ndi Nlungu wa imbarimbari thitho ngo-iyana na milungu yonama. Madhu oi “Nlungu waimbarimbari” anokami-a vwechecha thapulela wa madhu a Ieberao mu maversu enala.—Maro. 5:22, 24; 46:3; Dotor. 4:39.

• Nyanga.

  Madhu enala anoonga vya nyanga dha vinyama dhoi dhanoo-indi-edhiwa basa ninga yomwelana na yolokotelamo vyongo ninga makhura, tinta na vyodhibalei-ana. Dhanoo-indi-edhiwa thitho basa ninga mafaramento oombana nyumbo venango ovwei-a milanyu. (1 Sam. 16:1, 13; 1 Mam. 1:39; Zakiy. 9:2) Madhu oi “nyanga” hora dhinjinji ano-indi-edhiwa thitho basa mopipirisa voonga vya kopolo, gonji-a no ganyali.—Dotor. 33:17; Mik 4:13; Zakar. 1:19.

• Nyanga dha iguwa ya sembe.

  Vyongo vyooneya ninga nyanga vyoi vyakala makhomo 4 a viguwa vinango.—Lev. 8:15; 1 Mam. 2:28.

• Nyarwa ilukhulu.

  Madhu a Igiriki athapuleliwile ira “nyarwa,” anoonga vyorucheya venango a-kaana rendere namwasa opingeya na nyarwa dhinango. Yesu atoonga ira wu Yerusalemu unodha kala “nyarwa ilukhulu” yoi kinaireyevo. Mbwenye atoonga thitho simbwasimbwa vya “nyarwa ilukhulu” yeniyo inofuna dhaireya vailamboi liye adha-ala vang’ono ‘udha na titimi-o nlukhulu.’ (Mat. 24:21, 29-31) Paulo atoonga ira nyarwila inodha kala tonga wolongomana unofuna dhaira Nlungu waatu “o-oidhiwa Nlungu na waatu anokhonda vwela milanyu yapama” yoonga vya Yesu Kristu. Kapitulu 19 la Apokalipse linothonyi-edha ira Yesu ngunofuna dhasogolela magulu akhondo adhulu vowana na “ilombo yoophi-a, mamwene a vailambo yavathi naanyakhondwiwa.” (2 Atez. 1:6-8; Apok. 19:11-21) Bibilya linothonyi-edha ira a “mwinji nlukhulu” anodha vulumuwa va nyarwa yen’na. (Apok. 7:9, 14)—Muone ARUMAGEDO.

• Nyenyedi ya namaebe-i.—

  Muone LIKOROFYO.

• Nyumbo yodhowana sidadini.

  Ndi madhu oroma a va Salimo 120 fiyedha 134. Vatokala mathuulelo o-iyana i-yana okhuza thapulela wa madhu enala. Mbwenye atu anjinji tanororomela ira Aisraeli tanoomba mosangalala masalimo 15 ala tadhowanga maira mapwando mararu ava yawa wu sidadi la Yerusalemu loi lali valimburo logwela myangoni ya wu Yuda.

• Nyumbo yoomba vola.

  Ndi nyumbo yothonyi-edha ira mutu utosukwala maningi namwasa wa wukwa wa fwee venango mutu am’dhiveliwana liye. Nyumbo ya makwelo.—2 Sam. 1:17; Sal. 7:Madhu oroma.

O

• Oimelela.

  Ndi namatonga wa muumwene wa Babulo na Persiya. Liye asakuliwa na mwene ira atongenga maporovisiya.—Ezara 8:36; Dan. 6:1.

• Okhonda Kristu.

  Madhwee a Igiriki anothapulela vyongo vinli. Anothapulela oruni-ana na Kristu venango onama ira ndi Kristu. Atu na magulu aatu anonama ira anoimelela Kristu venango mutu oi unoonga ira ndi Mesiya, unooda ongiwa ira ndi okhonda Kristu. Saasawa thitho naatu anoruni-a Kristu vambo-i na anama-arelee.—1 Ju. 2:22.

• Omeri.

  Ndi dida opimana vyongo ninga utu na tirigu thitho wali ofwanafwana na malitru 2.2. Maomeri 10 anookwakwana efa imbo-i. (Ekis. 16:16, 18)—Muone Apendesi B14.

• Onekisi.

  Mabwala kaali apereso ya vadhulu maningi. Ali atundu wa agate venango Kalcedoniya, mbwenye olimba. Anookaana mizele yochena, yodimba, yamadjani vang’ono, yofila, youmbuwa na yamathamba. Mabwala anoo-indi-edhiwa basa vosaka-edha nguwo yavakhundu ya ndimuwa wa asembe.—Ekis. 28:9, 12; 1 Limb. 29:2; Yobo 28:16.

• Oonga na mizimu.

  Ndi mutu unoonga ira unoonga naatu akwide.—Lev. 20:27; Dotor. 18:10-12; 2 Mam. 21:6.

• Oro-edha vyongo vyasogolo.

  Ndi mutu unoonga ira unooda ongelatu vyongo vyasogolo. Alimbo velela sembe amakhanga, oonga na mizimu, ororomela nyenyedi na enango tali mu gulu la atu anoonga Bibilya ira mboro-edha vyongo vya sogolo.—Lev. 19:31; Dotor. 18:11; Mayir. 16:16.

• Ororomela nyenyedi.

  Ndi mutu oi unoona mawendelo adhuwa, mwedi na nyenyedi ira aode idhiwa vyongo vya sogolo.—Dan. 2:27; Mat. 2:1.

• Othakaluo.

  Ndi madhu anoonga vya Satana Namanami-a oi unoruni-a Nlungu na makhundwee olongomana.—Mat. 6:13; 1 Ju. 5:19.

• Ovolowa Muiyuda.

  Mumalemba, madhu enala anoonga vya mutu avolowile Muiyuda thitho akala ira ali lombwana anooineliwa.—Mat. 23:15; Mayir. 13:43.

P

• Palakata.

  Kudodela vyo-anda vyoi atu o-anda atovi-iya mwakhomove venango mo-oidhiwa. Ilamulo ya Mose yanoonga ira atu ta-andanga kati-andenga vyothene vya khundu mwa mundiwa venango mala a-nda maolivi na mauva othene. Nlungu atoava-a ufulu atu osauwa, orucheya, alendo, anapawi na a-iyana amakwele ira tadodelenga vyongo vyo-alela vo-anda.—Rute 2:7.

• Panduwa.

  Madhwee a Igiriki ndi (a·po·sta·siʹa) Madhu enala anokhumela wu madhu othapulela “khuma.” Madhwala anothapulela “i-ya venango dhimbinuwela.” Mumalemba a Igiriki a Ikristau madhwala ano-indi-edhiwa basa voonga vyaatu a-iidhe lambela waimbarimbari.—Sang. 11:9; Mayir. 21:21; 2 Atez. 2:3.

• Paradaizo.

  Ndi munda wa mafolore obaleya. Limburo loromali lali Edeni thitho Yohova ngwasaka-edhile limburo leli ira atu oroma ambili takalengamo. Yesu atoothonyi-edha ira ilamboi inodha kala Paradaizo vaonga liye na m’mbo-i mwa maphanga athomeiwile duzi na liye. Va lemba la 2 Akoritiyo 12:4, madhwala anoonga vya Paradaizo wa sogolo thitho va lemba la Apokalipse 2:7, anoonga vya Paradaizo wa dhulu.—Nyumbo. 4:13; Luka 23:43.

• Paskwa.

  Ndi Pwando la va yawa loi laireya va 14 mwedi wa Abibu (vasogolovee wanooitaniwa ira Nisani) vothuulela ira Aisraeli tatoothathuliwa wu Iguputu. Va mwambula tanoopha mwana libila (venango wa mbudi) nom’mocha thitho tanoodya vambo-i na mathamba owawa na mapau o-okaana vyotupi-a.—Ekis. 12:27; Ju. 6:4; 1 Akor. 5:7.

• Persiya, Apersiya.

  Ndi tatamo naatu oi hora dhinjinji anooromoliwecha vambo-i na Amedi. Voroma, Apersiya takalecha wu suli mavirelo a dhuwa wu myango yau Iran. Vahora yatonga Koresi Wandimuwa, Apersiya mbana kopolo maningi kwaranya Amedi angalive ira tatongela vambo-i. (Movwelana na vyaongile alimbo lemba limbili enango, babee Koresi ali okhumela wu Persiya thitho m’mee ali okhumela wu Midiya.) Koresi atoogonji-a Umwene wa Babulo mu yawa ya 539 K.A. thitho atoorumeli-a ira Ayuda oi tali wu dhaari tawelele waniwa. Umwene wa Apersiya waromela wu i-nje wa Indus makhumelo a dhuwa fiyedha wu bara la Aegean mavirelo a dhuwa. Ayuda tanootongiwa na Apersiya fiyedha Alxandre wandimuwa angagonji-idhe a Persiyao mu yawa ya 331 K.A. Danieli atoona masopenya okhuza Umwene wa Persiya thitho umwenula unoongiwa mu bukhu la Ezara, Neemiya na Estere.—Ezara 1:1; Dan. 5:28; 8:20.

• Petekoste.

  Ndi pwando lanambili va mapwando mararu afuneela iriwa na alombwana a Iyuda wu Yerusalemu. Madhu oi Petekoste oi thitho anothapulela “(dambo) la 50,” ano-indi-edhiwa basa Mumalemba a Igiriki voonga vya Pwando la vyo-anda venango la Masabudu loongiwa Mumalemba a Iebere. Pwando leli laireya va dambo la 50 khumela va Nisani 16.—Ekis. 23:16; 34:22; Mayir. 2:1.

• Pete yodindana.

  Ndi yodindana yawara mutu ibunonimwee venango yakala vago-i thitho mutu anoowara go-uwo kho-inimwee. Yathonyi-edha ira mutuo utokaana kopolo venango izo inangwee. (Maro. 41:42)—Muone IDINDO.

• Pimo.

  Ndi dida na pereso yapagali-a Afilisti mutu tam’sai-edha yongo. Atu osaka vyongo vyawale tatoofwanya midida yamabwe wu Israeli yoi yatookaana madhu a Iebere othapulela “pimu” thitho libwe nlilothene lanoonyemela magarama 7.8. Vyevi vinothapulela ira pimu yali yonyemela kwaranya meya ya sekeli.—1 Sam. 13:20, 21.

• Pingo.

  Ndi gulu laatu lelo lagumanyeya ira liire vyongo vinango. Mumalemba a Iebere hora dhinjinji madhwala anoonga vya ziza la Aisraeli. Mumalemba a Igiriki a Ikristau madhu enala anoonga vya mipingo yo-iyana-iyana ya Makristau, mbwenye hora dhinjinji anoonga vya Makristau othene ninga pingo umbo-i.—1 Mam. 8:22; Mayir. 9:31; Aroma 16:5.

• Porneia.—

  Muone UNYAMBI.

• Pukutu.

  Ndi yongo yolembavo yolapa yosakanyiwa khumela wu tembe venango papiro thitho yalembiwa ikhundu imbo-i baa-i. Hora dhinjinji tanoupota na isiimuri. Malemba anookopiyariwa vamipukutuni moi vahora yalembiwa Bibilya, mabukhu ahora yeniyo ali enala.—Jer. 36:4, 18, 23; Luka 4:17-20; 2 Timo. 4:13.

• Puri.

  Ndi pwando lava yawa lelo laireya vadambo la 14 na 15 mwedi wa Adara. Ayuda tanooirana vyevi vothuulela ira tatoovulumuchiwa vahora ya mwene wa-iyana Estere. Madhu oi pu·rimʹ, oi kai a Iebere, anothapulela “lotela.” Pwando loitaniwa puri venango lotela latoova-iwa dhina leli movwelana na vyairile Amani. Liye atooira vyolotela ira afwanye dambo lofwanelela loi aphe Ayuda othene.—Est. 3:7; 9:26.

• Puta.

  Ndi mutu unogonana naatu enango angalive ira katithelan’ne, simbwasimbwa vofuna fwanya kobiri (Madhu a Igiriki athapuleliwile ira “puta” ndi porʹne, thitho anokhumela wu madhu othapulela “guli-a.”) Hora dhinjinji madhwala anoonga vya a-iyana angalive ira Bibilya linoonga thitho vya maputa aalombwana. Ilamulo ya Mose yanookhondi-a uputa thitho kiyarumeli-a tukula kobiri ya uputa dhowa maivelela wu limburo lopambuleya la Yohova. Vyevi vyali vyo-iyana naatu amaziza enango, oi ta-indi-edha basa maputa avakachisini ira tafwanye kobiri dha soko. (Dotor. 23:17, 18; 1 Mam. 14:24) Bibilya lino-indi-edha thitho basa madhwala voonga vyaatu, maziza venango magulu enao anolambela mafwano wu aonganga ira anolambela thitho Nlungu. Mwaifwanafwani-o, bukhu la Apokalipse linoonga ira mareligiau othene oi anoromoliwa “Babulo Nlukhulu,” ndi puta namwasa oi anovwelana na anamatonga a ilamboi ira tafwanye fuma na kopolo.—Apok. 17:1-5; 18:3; 1 Limb. 5:25.

• Putha, limburo loputhela mbeu.

  Khumi-a mbeu mithathini na mavembwee. Limburo lalabelavo atu basali. Akala ndi mbeu dhoyeva atu tanoolaba basali na mandha thitho tanoo-indi-edha basa imuri. Mbwenye akala ndi dhinjinji, tanoolabi-edha basa mafaramento oputhana thitho enango mwa mafaramentwala awendi-iwa na vinyama. Limburo loputhela lakala lorungunuwa na logwela ira vavirenga liphevo moi e-no mbeudho tanoodhimwadha valimburo logwelalo noviri-angavo yoputhana.—Lev. 26:5; Esaya 41:15; Mat. 3:12.

R

• Rahabi.

  Ndi dhina lino-indi-edhiwa basa mopipirisa mubukhu la Yobo, Masalimo na Esaya (Rahabi wen’na kai i-yana uongiwile mu bukhu la Yoswa). Mubukhu la Yobo, mwasee unonikami-a idhiwa ira anoonga vya ilombo yoophi-a ya ma-injeni thitho mu maversu enango ilomboi ino-indi-edhiwa basa mopipirisa voonga vya Iguputu.—Yobo 9:13; Sal. 87:4; Esaya 30:7; 51:9, 10.

• Rere.

  Ndi dhina la vyomela vyo-iyana-iyana vinomelecha mamburo okala ma-inje. Rere unoongiwa Bibilyani unoromoliwa ira Arundo donax. (Yobo 8:11; Esaya 42:3; Mat. 27:29; Apok. 11:1)—Muone RERE OMIDIRINA.

• Rere omidirina.

  Rerula wali olapa makhono 6. Movwelana na dida wa-indi-edha basa atu anjinji, rerula wali wa mametru 2.67, mbwenye movwelana na likhono n’nango lolapa vang’ono rerula wali wa mametru 3.11. (Zakiy. 40:3, 5; Apok. 11:1)—Muone Apendesi B14.

• Riya rima.

  Madhwee a Igiriki simbwasimbwa anoonga vya yongo yorumeleya na yosangalali-a. Hora dhinjinji madhwala ano-indi-edhiwa basa voonga vya yotuva iveleliwile namwasa oriya rima thitho namwasa okaana rima ova-a. Aonganga vya riya rima wa Nlungu, madhu enala anoonga vya yotuva yapezi iveleliwile modhala mandha na Nlungu, mo-odedi-edhela ira mutu uwachenluo aweli-e yongo inango. Ee-no ndi umboni ova-a modhala mandha, udhivela noriya rima unothonyi-edha Nlungu waatu. Madhwee a Igiriki hora dhinango anothapuleliwecha thitho ira “tangaranga” na “yotuva yoveleliwa namwasa oriya rima.” Mutu unova-uo kanodedi-edhela weleli-edhiwa thitho kanoing’ana akala mutu unom’va-a liyeuo ngofwanela va-iwa yotuvayo. Mbwenye unava-a baa-i namwasa oi liye ngova-a modhala mandha.—2 Akor. 6:1; Aef. 1:7.

• Roromela mizimu.

  Kuroromela ira mutu akwa yongo inango inokaanave ingumi thitho unooda ongana atu enango dhela mwa mulimbo onga na mizimu. Madhu a Igiriki athapuliwile ira “irana vya mizimu” mboi phar·ma·kiʹa, thitho anothapulela “velela mirombwe.” Madhu enala anoo-indi-edhiwa basa namwasa oi walelene atu tanoo-indi-edha basa mirombwe tafunanga fwanya kopolo ya viwanda ira tairengana vya mizimu.—Agal. 5:20; Apok. 21:8.

• Rumiwi.

  Madhwala anothapulela “orumiwa” thitho ano-indi-edhiwa basa voonga vya Yesu naatu enawo arumiwile malabela atu enango. Hora dhinjinji madhwala ano-indi-edhiwa basa voonga vya gulu la anamafunjedha 12 asakunle Yesu ira tam’mwimelelenga.—Marku 3:14; Mayir. 14:14.

• Rumiwi nlukhulu.

  Madhwee a Igiriki anothapulela “Namasogolela Nlukhulu.” Madhu enela anoonga vya izo yofuneya maningi ya Yesu Kristu yothathula atu wu nyarwa dhidhidhe namwasa wa vyodawa noasogolela wu ingumi yo-omala.—Mayir. 3:15; 5:31; Aeb. 2:10; 12:2.

• Rumiwi okami-a.

  Madhwee a Igiriki ndi oi di·aʹko·nos, thitho anothapuleliwa ira “rumiwi.” “Rumiwi okami-a” ndi mutu unolaba mokami-a andimuwa apingoni. Ira mutu akale rumiwi unofwela kwakwaneli-edha makhundo enango a Bibilyani.—1 Timo. 3:8-10, 12.

S

• Sabudu.

  Madhwee a Iebere anothapulela “vuma” venango “i-ya.” Lali dambo la 7 vasumana la Ayuda (laroma Xixanu dhuwa lavira nomala Sabudu dhuwa lavira thitho). Yawa ya 7, yawa ya 50 thitho malambo enango a mapwando anookala thitho a sabudu. Vadambo la Sabudu, atu katafwanela laba basa khumi-avo basa lalaba asembe wu limburo lopambuleya. Muyawa ya Sabudu, atu katafwanela lima mindiwa thitho katafwanela kanyi-edha Aebere afwiwa ira taaweleli-edhe mangawa. Muilamulo ya Mose, malamulo okhuza Sabudu ali apama mbwenye vasogolovee anamasogolela a mareligiau tatoowenjedhelavo makhundo enango moi vofiya muhora ya Yesu lokota Sabudu wali orucha maningi.—Ekis. 20:8; Lev. 25:4; Luka 13:14-16; Akol. 2:16.

• Sala udya.

  Ndi a-dya iliyothene wahora inangwee. Aisraeli tanoosala udya vadambo la Mwambo Ocheni-a Vyodawa, vahora ya nyarwa thitho tafunanga ira Nlungu aasogolele. Ayuda tatookaathei-a malambo 4 oi tasalenga udya vayawa vothuulela hora yorucha vaingumiiwa. Makristau katiwandeliwile ira tasalenga udya.—Ezara 8:21; Esaya 58:6; Luka 18:12.

• Salimo.

  Ndi nyumbo yom’titimi-a Nlungu. Masalimo manjinji atoosaka-edhiwa ninga nyumbo dhoi atu olambela Nlungu taombenga thitho hora dhinango tanoomba vamwinjini volambela Yohova Nlungu kachisini wau Yerusalemu.—Luka 20:42; Mayir. 13:33; Yak. 5:13.

• Samariya.

  Ndi sidadi loi wa vyawa 200 lali nlukhulu lau umwene wau norti wa maziza 10 a Israeli thitho dhinali laimelela tatamo lothene. Sidadili lamangiwile vamwango oitaniwa Samariya. Vahora ya Yesu, dhina loi Samariya laimelela tatamo lau norti wa Galileya na wu suli wa Yudeya. Yesu anoorambela laleela tatamo leli, mbwenye hora dhinango anoovirao thitho anoonga naatu a weo. Pedru atoo-indi-edha basa maxavi a Umwene anambili vahora yawachenle atu awu Samariya zimu ochena.—1 Mam. 16:24; Ju. 4:7; Mayir. 8:14.

• Sameli-a mandha.

  Atu anoosameli-a mutu mandha venango m’inda vamuruni vom’va-a basa lavakhundu, m’raeli-a, m’mwili-a venango m’kami-a ira awachele yotuva ya zimu ochena. Hora dhinango atu tanoosameli-a mandha vamuru va inyama a-anaivelele sembe.—Ekis. 29:15; Num. 27:18; Mayir. 19:6; 1 Timo. 5:22.

• Sangani, Sanganiko.

  Ndi madhu azelu venango istoriya inofunji-a atu venango thitho onga likhundo laimbarimbari mumadhu oyeva. Misangani ya Bibilyani inooda vweya ninga vichitwa. Makhundo aimbarimbari anoongiwa mundhila yovweya pama dhela mumisangani venango mofwanafwani-edhela na vyongo vinango. Mbwenye misangani inango yatookala yonyoza atu enango.—Namal. 12:9; 2 Pe. 2:22.

• Sasa.

  Ndi tenda la-indi-edha basa Aisraeli volambela Nlungu vahora yakhuma aliwa wu Iguputu thitho tanooda litukula tendalo. Mwanookala likasa lavwelano la Yohova thitho wen’na wali umboni oi Nlungu uli vambo-i naaliwa. Aisraeli tanoovelela sembe nolambela sasaniwo. Hora dhinango unoromoliwa ira “sasa ogumaneelao.” Tausaka-edhile na matabwa noukhunela na nguwo thitho atoubalei-a na akerubi. Sasuo watookaana makwartu menli, loroma laromoliwa Limburo Lochena thitho lanambili laromoliwa Limburo Lochena Maningi.—Yoswa 18:1; Ekis. 25:9.

• Sasa ogumaneelao.

  Madhwala anoonga vya sasa wa Mose na sasa opambuleya oi wamangiwile kokolani.—Ekis. 33:7; 39:32.

• Sau.

  Ndi marenda aliothene amwedheya mombaranya thitho upha atu anjinji. Misau yonooireya namwasa oi Nlungu aira tonga.—Num. 14:12; Zakiy. 38:22, 23; Amo. 4:10.

• Sebati.

  Ndi dhina la mwedi wa 11 vakalendariyo opambuleya wa Ayuda na mwedi wa 5 va kalendariyo waatu othene, Aisraeli tangawenle khumela udhaari wu Babulo. Mwedi wen’na waromela vari va mwedi wa Janeiro fiyedha vari va mwedi wa Fevereiro.—Zakar. 1:7.

• Segeredo yopambuleya.

  Ndi ikhundu ya ifunelo ina Nlungu thitho Nlunguo ngwairomi-idhe. Yali yolokoteya fiyedha hora yafuna liye onga ingafiile thitho aionga waatu afuna liye awandela.—Marku 4:11; Akol. 1:26.

• Sekeli.

  Ndi kobiri na dida onyemela wa vyongo. Sekeli imbo-i yanyemela magarama 11.4. Vinooneya ira madhu oi “sekeli yau limburo lochena” a-indi-edhiwa basa voonga vya dida okwakwanela venango ofwanafwana na dida walokotiwa sasani. Vinooneya ira vatookala sekeli yaumwene (yo-iyana na masekeli enango) venango dida walokotiwa nyumbani yaumwene.—Ekis. 30:13.

• Selah.

  Ndi madhu okhuza nyumbo venango istoria ofwanyeya mu bukhu la Masalimo na la Abakuku. Vinooneya ira anothapulela ira roma imela voomba naifunelo yoi atu tathuulele maningi viombiwilevyo venango ira tagogomedhe madhu enangwee aombiwile. Bibilya la Igiriki la Septuagint latoothapulela madhwala ira di·aʹpsal·ma, thapulela ira “roma imela voomba.”—Sal. 3:4; Abak. 3:3.

• Sembe.

  Ndi vyongo vinovelela mutu wa Nlungu vofuna m’simba, rumela ira utodawi-a vyongo vinango thitho vofuna ira akale okoka vauxamwali na liye. Romela hora ya Abeli, atu tanoovelela sembe dho-iyana-iyana mofuna wiwa thitho sembe dhinango dhali dha vinyama. Ilamulo ya Mose yangamadhi veleliwa, velela sembe wali lamulo. Yesu angavelenle ingumiyee ninga sembe yolongomana, sembe dha vinya kadhalive dhofuneela. Mbwenye Makristau anovelela sembe dhauzimu wa Nlungu.—Maro. 4:4; Aeb. 13:15, 16; 1 Ju. 4:10.

• Sembe dhavwelano.

  Ndi sembe dhaveleliwa wa Yohova ira atu takale varendele na liye. Adya sembe yen’na ndi mutu avelela sembuo vambo-i na banjalee, mulimbo velela sembe avelela sembuo vambo-i na asembe enango alaba basa vadambo lelo. Tanoocha makhura a sembiyo thitho vyaira e-no vyakala ninga Yohova utoiwachela. Sangiri yoi inoimelela ingumi yanooveleliwa thitho wa Yohova. Vyali ninga alimbo velela sembe, banja linovelela sembiyo na Yohova tanodyela vambo-i. Thitho vyevi vyathonyi-edha ira othene tali varendele.—Lev. 7:29, 32; Dotor. 27:7.

• Sembe dhosimba.

  Ndi sembe dhavelela mutu vofuna m’titimi-a Nlungu namwasa wa udhivelee ororomeleya nova-awee modhala mandha. Vadambo lovelela sembelo atu tanoodya nyama, mapau okaana vyotupi-a na mapau o-okaana vyotupi-a. Nyamiyo tanoofwanela idya dambo lelo.—2 Limb. 29:31.

• Sembe namwasa othathamula miselu.

  Ndi sembe yavelela mutu namwasa wa vyodawavyee. Yanoo-iyana vang’ono na sembe dhinango dha vyodawa namwasa oi mutu aivelela vothonyi-edha ira utorumela vyoi utom’dawela Nlungu venango utopwanya ufulu wa mutu mwinango. Sembila yanooiri-a ira mutu a-alangiwe namwasa wa vyongo vidawi-idhe liyevyo.—Lev. 7:37; 19:22; Esaya 53:10.

• Sembe ya vyodawa.

  Ndi sembe yavelela mutu namwasa oira yodawa mo-oidhiwa voi kai olongomana. Vatookala vinyama vyo-iyana-iyana vyavelela mutu movwelana na izoyee thitho moda wali vyongo vaingumiyee. Anooda velela inyama ilukhulu ninga ng’ombe venango inyama ing’ono ninga djiwa.—Lev. 4:27, 29; Aeb. 10:8.

• Sembe ya vyomwa.

  Ndi sembe ya vinyu yakutuleliwa vaiguwani thitho yaveleliwa vambo-i na sembe dhinango dhinjinji. Paulo atoo-indi-edha basa madhwala mopipirisa vothonyi-edha ira anoofunechecha kami-a Makristau afwee.—Num. 15:5, 7; Afil. 2:17.

• Sembe ya yolanyedha.

  Ndi sembe yavelela mutu mofunawee vasogolo voi utolanyedha vyongo vinangovyee.—Lev. 23:38; 1 Sam. 1:21.

• Sembe yoka-a.

  Ndi nyama yaka-iwa vaiguwani yasembe ninga sembe ipumbula yovelela wa Nlungu. Kavali ikhundu iliyothene ya nyamiyo (ng’ombe yalombwana, libila lalombwana, mbudi yalombwana, djiwa venango kangaiwa) yoi yatukuliwa na mulimbo velela sembuwo.—Ekis. 29:18; Lev. 6:9.

• Sembe yowendi-a wu na wu.

  Mutu avelelanga sembe yen’na, anoitukula mandhanimwee thitho mulimbo velela sembe anoo-ela mandhee vathi vamandha a mutuo noiwendi-anga sembiyo wu na wu. Hora dhinango mulimbo velela sembe ngwatukula sembiyo noiwendi-anga wu na wu. Vyaira liyevyo vyaimelela velela sembiyo wa Yohova.—Lev. 7:30.

• Seminiti.

  Ndi madhu oi ano-indi-edhiwa basa voomba nyumbo thitho anothapulela ira “ya 8.” Madhwala anoonga vya omba mothithi-a madhu. Aonganga vya mafaramento oombana, madhwala anoonga vyamafaramento a besi. Anoonga vya mafaramento oombiwa mothithi-a thitho madhu othitha mofwanafwana na mafaramentwao.—1 Limb. 15:21; Sal. 6:Madhu oroma, 12:Madhu oroma.

• Seya.

  Ndi dida opimana vyongo ninga utu na tirigu. Movwelana na dida wa muno, kuongela ira dida wa seya wali ofwanafwana na malitru 7.33. (2 Mam. 7:1)—Muone Apendesi B14.

• Sheol.

  Enala ndi madhu a Iebere ofwanafwana na madhu a Igiriki oi “Hades.” Anothapuleliwa ira “Masiye (na “M” lukhulu) vofuna thonyi-edha ira ndi masiye aatu othene thitho mbo-iyana na masiye mambo-i.—Maro. 37:35, Sal. 16:10; Mayir. 2:31 (madhu achindo).

• Sidadi la Davide.

  Ndi dhina lava-iwile sidade la Ayebusi vasogolo voi Davide utoligonji-a nomangavo nyumbee ya umwene. Linoromoliwa thitho ira Zioni. Sidadili lali wu suli ikhundu ya makhumelo a dhuwa thitho yali ikhundu yoroma mangiwa musidadi la Yerusalemu.—2 Sam 5:7; 1 Limb. 11:4, 5.

• Sinagoga.

  Madhwala anothapulela ira “gumanyeya vambo-i” venango “gumano.” Mbwenye malemba manjinji madhwala anoonga vya nyumba venango limburo lagumaneecha Ayuda ira taleri Malemba, wachela malangi-o, laleela, nolobela. Muhora ya Yesu, sidadi nlilothene ling’ono wu Israeli mwanookala sinagoga thitho masidadi malukhulu mwanookala masinagoga.—Luka 4:16; Mayir. 13:14, 15.

• Sipeloti.

  Ndi tundu unango wa tirigu o-ofuneya maningi (Triticum spelta), thitho wanoorucha voputa.—Ekis. 9:32.

• Siriya, Asiriya.—

  Muone ARAMU, ATU A IARAMU.

• Sirti.

  Ndi magombe menli malukhulu o-odi-a awu norti wa Afrika muilambo ya Libiya. Atu owenda vabarani tanoovao namwasa oi useva wanoosusasusa namwasa wa liphevo. (Mayir. 27:17)—Muone Apendesi B13.

• Sivani.

  Ndi dhina la mwedi waneraru vakalendariyo opambuleya wa Ayuda na mwedi wa 9 va kalendariyo waatu othene, Aisraeli tangawenle khumela udhaari wu Babulo. Mwedi wen’na waromela vari va mwedi wa Maio fiyedha vari va mwedi wa Junho.—Est. 8:9.

• Soko.

  Ndi vyongo vyavelela ilambo venango mwene ninga izindiyelo vothonyi-edha ira anaagonjela. Thitho anooirana vyevi ira akaleve varendele venango abareliwenga. (2 Mam. 3:4; 18:14-16; 2 Limb. 17:11) Madhu enala ano-indi-edhiwa thitho basa voonga vyasoko wavelela mutu wa mutu fwee.—Nee. 5:4; Aroma 13:7.

T

• Talento.

  Ndi dida nlukhulu maningi wa nyemela wa vyongo na kobiri ilukhulu maningi ya Aebere. Kobiri dhokwakwana talento imbo-i dhanyemela makilu 34.2. Talento ya Igiriki yali yoeva vang’ono moi yanyemela makilu 20.4. (1 Limb. 22:14; Mat. 18:24)—Muone Apendesi B14.

• Tamuzi.

  (1) Ndi dhina la nlungu oi a-iyana opanduwa a Iebere tanoom’lela wu Yerusalemu. Atu enango anoonga ira dhinali lali la mwene Tamuzi thitho angakwide atu tatooroma m’mona ninga nlungu. Mu vyolemba vinango vyau Babulo, Tamuzi unoromoliwa ira Dumuzi thitho anooniwa ira ndi nlungu wa i-yana waudhivela okami-a bala dhinalee Inana (nlungu wa Ababulo oromoliwa Ishtar). (Zakiy. 8:14) (2) Lali dhina la mwedi wa 4 va kalendariyo opambuleya wa Ayuda na mwedi wa 10 va kalendariyo waatu othene, Aisraeli tangawenle khumela udhaari wu Babulo. Mwedi wen’na waromela vari va mwedi wa Junho fiyedha vari va mwedi wa Julho.—Muone Apendesi B1.

• Tatalasi.

  Mu Malemba a Igiriki Aikristau madhwala anoonga vya ingumi yokala ninga uli perezo thitho angelo a malambo a Nowa atoolangiwa mu ndhila yen’na. Va lemba la 2 Pedru 2:4, madhu a-indi-edheliwe basa ira tar·ta·roʹo (“ponya mu tatalasi”) kanothapulela ira angelo adawilao atooponyiwa wu tatalasi oromoliwa mu vistoriya vinjinji vya undhe (yoi ndi perezo yavathi va mateya na limburo la isi weo unokala milungu ming’ono). Mbwenye anothapulela ira Nlungu atoakhumi-a dhulu, noawaka vizo viwa thitho atoairi-a ira takalenga ingumi ninga tali mu isi ilukhulu moi katinoidhiwa vifunelo vyothene vya Nlungu. Isi yen’na inothonyi-edha ira sogolo liwa kai lowala namwasa oi malemba anoonga ira angelo enala anodha nongiwa vambo-i na namasogoleliwa Satana Namanami-a moi kanodha kalaove. Ee-no madhu oi Tatalasi anoonga vya ingumi yothitha maningi ina angelo odhimbinuwelala. Madhwala mbo-iyana na “Lindi lodi-a” loongiwa va lemba la Apokalipse 20:1-3.

• Tebeti.

  Lali dhina la mwedi wa 10 va kalendariyo opambuleya wa Ayuda na mwedi wa 4 va kalendariyo waatu othene, Aisraeli tangawenle khumela udhaari wu Babulo. Mwedi wen’na waromela vari va mwedi wa Dezembro fiyedha vari va mwedi wa Janeiro. Hora dhinjinji unoitaniwa ira “mwedi wa 10.” (Est. 2:16).

• Tembelela.

  Ndi tucha venango onga ira vyongo vyothakala vinom’mwireela mutu venango yongo. Mbwenye kavinothapulela vinoonga mutu voruwana venango athakaleliwa maningi. Tembelela kulaleela venango ongelatu vyothakala vinofuna m’mwireela mutu thitho akala unotembeleluo ndi Nlungu venango mutu wa izo, madhwee anokala ninga ulosi moi vinoireyadi.—Maro. 12:3; Num. 22:12; Agal. 3:10.

• Thakuru lowawa.

  Ndi mathakuru owawa maningi mbwenye onukhela pama. Madhwala ano-indi-edhiwa thitho basa mopipirisa voonga nyarwa dhopha maningi namwasa oira unyambi thitho namwasa wa udhaari, a-olongomana nopanduwa. Va lemba la Apokalipse 8:11, madhu oi “thakuru lowawa” anoonga vya yomwa inango yowawa maningi thitho yanyongo (yoromoliwa absinthe).—Dotor. 29:18; Sang. 5:4; Jer 9:15; Amo. 5:7.

• Thela i-yana wa balaa.

  Ndi mwambo oi vangavirile hora watoo-eliwa Muilamulo ya Mose. Akala lombwana othela utokwa a-anabale mwana, balee anothele i-yana o-iiuo ira am’balele a-ima naifunelo yoi dhina la balee la-amale. Wanooidhiweya thitho ira thelana wa ikunyado.—Maro. 38:8; Dotor. 25:5.

• Tishiri.—

  Muone ETANIMU.

• Tribunale Nlukhulu la Ayudu.

  Ndi Tribunale la Ayuda Nlukhulu lawu Yerusalemu. Muhora ya Yesu, anamatonga a Tribunale leli akala ndimuwa wa asembe, atu enango taromile kalavo andimuwa a sembe, atu a banja la ndimuwa wa sembe, andimuwa andimuwa, miru ya maziza, miru ya mabanja vambo-i na alembi thitho othene tanookwakwana 71. —Marku 15:1; Mayir. 5:34; 23:1, 6.

U

• Udhivela ororomeleya.

  Hora dhinjinji madhwala anothapuleliwa khumela wu madhu a Iebere oi cheʹsedh, oi anothapulela udhivela unothonyi-edhiwa namwasa odhivelela, roromeleya novwelana maningi. Wiliwili madhwala ano-indi-edhiwa basa voonga vyaudhivela unothonyi-edha Nlungu waatu, mbwenye anoonga thitho vyaudhivela wa vari vaatu.—Ekis. 34:6; Rute 3:10.

• Ugwarda.

  Ndi hora yoing’anela nama-iyu. Hora yen’na yagawiwa dhuwa laviranga wene fiyedha vanokhuma dhuwa (romela 18 hora fiyedha 6 hora). Voroma Aebere tanoogawa nama-iyu vikhundu viraru venango ira ‘maugwarda.’ (Ekis. 14:24; Anam. 7:19) Ugwarda uliwethene wakala wa mahora owandamela 4. Muhora ya Yesu nama-iyu wagawiwa maugwarda 4 thitho ugwarda uliwethene wakala wa mahora owandamela mararu.—Mat. 14:25; Marku 13:35; Luka 12:38.

• Ula.

  Ndi thonyi-edha tangaranga mooneela namwasa oi mutu utokweliwa venango utogumanana nyarwa inango. Walelene atu tanoola wahora yolapela. Wenjedhela vevo, tanoola mogweli-a madhu, wara vyowara vyavakhundu, dhi-ela dora muruni, kaula vyowara thitho dhikhoma va mirimani. Hora dhinango vamakwelo, atu tanooitana aganyo onla.—Maro. 23:2; Est. 4:3; Apok. 21:4.

• Ulosi.

  Ndi milanyu yovudheleliwa, onga venango laleela vyongo vinofuna ira Nlungu. Ulosi wanooda kala oonga vya makalelo apama, owandela atu enango ira taire vyongo vinangovyee, okhuza tonga wa Nlungu venango oonga ira vyongo vinangovyee vinodha ireya.—Zakiy. 37:9, 10; Dan. 9:24; Mat. 13:14; 2 Pe. 1:20, 21.

• Umboni.

  Madhu oi “Umboni” hora dhinjinji anoonga vya Malamulo 10 alembiwile va mabwe menli ava-iwile Mose.—Ekis. 31:18.

• Unyambi.

  Muigiriki ndi por·neiʹa, enala ndi madhu ano-indi-edhiwa basa voonga vya tundu unango ogonana oi unokhondi-iwa na Nlungu. Vyevi vinothangani-avo raruwa, unyambi, gonana waatu oi katili vabanjani, gonana wa alombwanave venango a-iyanave thitho gonana na inyama. Mu bukhu la Apokalipse, madhu oi unyambi tano-indi-edhiwa basa mopipirisa voonga vinoira “Babulo Nlukhulu.” Liye unofwanafwani-edhiwa na puta wa mareligiau, namwasa oi unoira uxamwali na anamatonga a ilambo ira aganyali kopolo na fuma.—Apok 14:8; 17:2; 18:3; Mat. 5:32; Mayir. 15:29; Agal. 5:19.

• Urimu na Tumimu.

  Ndi vyongo vya-indi-edha basa ndimuwa wa sembe vyofwanafwana na vyolotela vofuna idhiwa yowakhula yokhumela wa Yohova va myasa yokhuza ziza lothene. Ndimuwa wa sembe anoo-ela Urimu na Tumimu wari mwa yowarayee ya vamirimani avolowanga sasani. Vinooneya ira Aisraeli tatoo-iya i-ndi-edha basa vyongo vyevi a Babulo tanganongile Yerusalemu.—Ekis. 28:30; Nee. 7:65.

• Urumiwi opambuleya.

  Ndi urumiwi venango basa loi njopambuleya. Mutu airanga urumiula venango alabanga basali unokala ira unolambela Nlungu. —Aroma 12:1; Apok. 7:15.

• Usalu wa mokwivela mwa nguwo.

  Wen’na ndi usalu oi vosaka-edha nguwo wa-eliwa mokwivela baa-i. Vatookala thitho usalu unango oi wa-eliwa molapela mwa nguwo.—Lev. 13:59.

• Usalu wa molapela mwa nguwo.

  Wen’na ndi usalu oi vosaka-edha nguwo wa-eliwa molapela baa-i. Vatookala thitho usalu unango oi wa-eliwa mokwivela mwa nguwo.—Anam. 16:13.

V

• Viwanda.

  Ndi mizimu yothakala yoi njakopolo kwaranya atu thitho njo-ooneya. Va lemba la Maromelo 6:2 vinoromoliwa ira “a-ima a Nlungu waimbarimbari” thitho va lemba la Yuda 6 vinoromoliwa ira “angelo.” Angelwala katapanduchiwile othakala, mbwenye tatoodhiiri-a okhene kala amwidani a Nlungu vothonyi-edha a-vwela mu malambo a Nowa thitho vovwelana na Satana oi atoom’dhimbinuela Yohova.—Dotor. 32:17; Luka 8:30; Mayir. 16:16; Yak. 2:19.

• Vwelano.

  Ndi vwelana vari va Nlungu naatu venango vari vaatu baa-i. Atwao tanovwelana ira tanodha irana venango katinodha irana yongo inango. Hora dhinango, atu aikhundu imbo-i ya vwelanolo mbenao afwanelela irana vyongo vyofuneyavyo thitho yei yali yolanyedha. Mbwenye hora dhinango atu a vikhundu vinlivyene tanoofwanela irana vyongo vinangovyee. Khumi-avo vwelana wa vari va Nlungu naatu, Bibilya linoonga thitho vwelana wa vari vaatu, maziza, mitundu venango magulu aatu. Vwelana unango oi vyo-arelavovyee pyahora yolapela, ndi wa vari va Nlungu na Abrahamu, Davide na tundu wa Israeli (vwelano la Ilamulo) thitho Israeli wa Nlungu (vwelano lipya).—Maro. 9:11; 15:18; 21:27; Ekis. 24:7; 2 Limb. 21:7.

• Vyamakanga.

  Ku-indi-edha basa kopolo dhokhumela wu viwanda.—2 Limb. 33:6.

• Vyodabwi-a.

  Ndi vyongo vinoireya na kopolo yavakhundu moi atu katinovwechecha ira viireile a-vi. Madhu enango ano-indi-edha basa Bibilya voonga vyongo vyevi ndi “vizindiyelo” na “mabasa a kopolo.”—Ekis. 4:21; Mayir. 4:22; Aeb. 2:4.

• Vyoka-ana sembe.

  Ndi viya vya oro, vyafero venango vya vyakuwa vyoi tanoovi-indi-edha basa vasasani na kachisini. Anoovi-indi-edha basa voka-a sembe, vokhumi-a makala vaiguwa ya sembe na vokhumi-a dora va yo-elavo nyale ya oro. Vyanooidhiweya thitho ira vyovelelana sembe.—Ekis. 37:23; 2 Limb. 26:19; Aeb. 9:4.

• Vyolongomana.

  Malemba taonganga ira vyongo vyolongomana anothapulela vyongo vyofwanelela movwelana na makhundo a Nlungu vamwasa wa vyofwanelela na vyodaweya.—Maro. 15:6; Dotor. 6:25; Sang. 11:4; Zef. 2:3; Mat. 6:33.

• Vyongo vyotukula khondoni.

  Ndi vyongo vyaatu, vifuwo venango vyongo vinango vya pereso yavadhulu vyawakiwa atu tagonji-iwile vakhondoni.—Yoswa 7:21; 22:8; Aeb. 7:4.

• Vyotimi-ana nyale.

  Ndi vyongo vya oro venango vyakuwa vya-indi-edhiwa basa sasani venango kachisini. Venango vyalandana na tizola, thitho vyanoo-indi-edhiwa basa votimi-ana nyale.—2 Mam. 25:14.

• Vyotupi-a.

  Ndi rombwe wa-eliwa mu vyongo vya ma-inje venango vomunya utu ira utupe. Hora dhinjinji tanoo-indi-edha basa utu omunyiwa oi watoomala tupa nawale. Wiliwili madhwala ano-indi-edhiwecha basa Bibilyani mopipirisa voonga vya vyodawa venango nongeya. Ano-indi-edhiwa thitho basa vothonyi-edha ulukhula venango wenjedheleya mo-ooneela.—Ekis. 12:20; Mat. 13:33; Agal. 5:9.

• Vyotuwela.

  Ndi vyongo vyonukhela vyosakanyiwa khumela wu miri inangwee vyoi vyaka-iwa vyanoovya vang’onovang’ono nokhumi-anga kwema lapama. Vyonukhela vinango vyavakhundu vyanoosaka-edhiwa vothangani-a vyongo 4 thitho vyanoo-indi-edhiwa basa va sasani na va kachisini. Vyanooka-iwa namaebe-i na nama-iyu vaiguwa ya sembe dhoka-a dhotuwela valimburo lochena. Vadambo Locheni-a Vyodawa, dhanooka-iwa Valimburo Lochena Maningi. Madhu oi vyotuwela anoo-indi-edhiwa thitho basa mopipirisa voonga vya malobelo orumeleya a arumiwi a Nlungu ororomeleya. Makristau katiwandeliwile ira tavelelenga sembe dhotuwela.—Ekis. 30:34, 35; Lev. 16:13; Apok. 5:8.

• Vyova-a vya tangaranga.

  Ndi vyova-a vyaveleliwa vofuna kami-a atu orucheya. Vyova-a vyevi kavinoongiwa wiliwili Mumalemba a Iebere, bwenye Muilamulo mwatookala malangi-o othonyi-edha ira Aisraeli tatookaana izo yokami-a atu orucheya.—Mat. 6:2.

• Vyova-a vyoroma.

  Ndi mbeu venango vyova-a vyoroma a-nda na yongo iliyothene yoroma. Yohova anoofuna ira Aisraeli tam’va-enga vyongo vyoroma, ninga mwana oroma baliwa wa mutu, wa inyama, mbeu ninga vyova-a vyoroma. Ziza la Israeli lanoovelela vyongo vyoroma va Pwando la Mapau O-okaana Yotupi-a na va Petekoste. Madhu oonga ira “vyova-a vyoroma” ano-indi-edhiwa thitho basa mopipirisa voonga vya Yesu na anama-arelee ozoziwa.—1 Akor. 15:23; Num. 15:21; Sang. 3:9; Apok. 14:4.

Y

• Yakhumi.

  Ndi imbo-i mwa vikhundu 10 venango ira 10 purusento ya vyongo yaveleliwa ninga yotuva simbwasimbwa va vyongo vyokhuza lambela. (Malak. 3:10; Dotor. 26:12; Mat. 23:23) Muilamulo ya Mose, yakhumi ya vyo-anda venango vifuwo yanooveleliwa wa Alevi yawa iliyothene ira tai-indi-edhenga basa vaingumiiwa. Naaliwene thitho Alevi tanootukula yakhumi va vyongo vyawachela aliwa novelela waalimbo velela sembe a mubanja la Aroni ira ta-indi-edhenga basa vaingumiiwa. Vanookala thitho vyakhumi vinango vyavelela atu. Makristau katiwandeliwile ira tavelelenga yakhumi.

• Yakobo.

  Ndi mwana Izaki na Rabeka. Adhamale Nlungu atoom’va-a dhina loi Israeli thitho ali namabala wa ziza la Israeli (oi anooromoliwa thitho Aisraeli, adhamale Ayuda). Liye ali baba wa a-ima alombwana 12, oi vambo-i na mbumba dhiwa, tatookala maziza 12 a Israeli. Dhina loi Yakobo latoodhowanave i-ndi-edhiwa basa voonga vya ziza la Israeli venango ira Aisraeli.—Maro. 32:28; Mat. 22:32.

• Yawa ya ufulu.

  Ndi yawa ya 50 iliyothene khumela vavolowile Aisraeli mu ilambo yolanyedhiwa. Yawa yei Asraeliao katafwanela lima mindiwa thitho adhaari a Iebere tafwanela thathuliwa. Mamburo a anamabala aguli-iwile afwanela weli-iwa. Ninooda onga ira yawa yothene yali yawa ya pwando. Atu tanoosangalala ira tanokaana okoka ufulu ninga wana aliwa vakaathi-a Nlungu zizali.—Lev. 25:10.

• Yedutuni.

  Thapulela wa madhwala kaunoidhiweya pama, mbwenye anofwanyeya va madhu oroma ava Salimo 39, 62 na 77. Vinooneya ira madhu oroma ava Malembanala ali malangi-o a moda oomba a masalmwao venango moda oomba wa mafaramentwee. Vatookala thitho Mulevi mwinango oomba dhinalee Yudutuni, ee-no moda oombula vinooneya ira wakhuzana na liye venango a-imee.

• Yochena.

  Bibilyani madhwala katinoonga vya uyesa baa-i mbwenye thitho vyorambela yongo iliyothene yothakali-a vamwasa wa makalelo na ingumi yauzimu. Muilamulo ya Mose, madhwala anoonga thitho vyodhicheni-a vo-arela mwambo.—Lev. 10:10; Sal. 51:7; Mat. 8:2; 1 Akor. 6:11.

• Yodya Yanamaulo ya Mbwiye.

  Ndi yodya ya imbarimbari, yoi ndi mapau o-okaana yotupi-a na vinyu, vyoi vinoimelela manungo na sangiri ya Yesu. Mwambo othuulela wukwa wa Yesu. Mwambo wen’na unoitaniwa thitho “Ithuulelo” namwasa oi Malemba anowandela Makristau ira tauirenga yawa iliyothene.—1 Akor. 11:20, 23-26.

• Yogudumelana yocheni-a vyodawa.

  Ndi yongo yogudumelana likasa la vwelano yawaza ndimuwa wa asembe sangiri Vadambo la Mwambo Ocheni-a Vyodawa. Madhwee a Iebere anoonga vya “cheni-a (vyodawa)” venango “fudha (vyodawa)” yogudumelanai, yasaka-edhiwa na oro thitho yatookaana akerubi ambili unango ikhundu inango, unango ikhundu inango. Hora dhinango inoromoliwecha ira “yogudumelana.”—Ekis. 25:17-22; 1 Limb. 28:11; Aeb. 9:5.

• Yohova.

  Thapuleliwa oidhiweya maningi mu Ilolo wa maletra 4 oimelela dhina la Nlungu thitho dhina leli linofwanyeya fendo dhokwaranya 7.000 Bibilyanimu.—Muone Apendesi A5.

• Yolanyedha.

  Mutu anoolanyedha wa Nlungu ira unoira vyongo vinango, unovelela vyongo vinango, unongo iranga urumiwi unango, kanairengana vyongo vinango angalive ira kai vyokhondi-iwa. Yolanyedha inofwanafwana nolumbela.—Num. 6:2; Namal. 5:4; Mat. 5:33.

• Yonyingalelamo mauva.

  Hora dhinjinji yakalecha milindi minli yothimbiwa va libwe la tinta. Lindi n’nango lakala vadhulu n’nango lakala chindo thitho vanookala lindi ling’ono lagumani-a milindiyo. Atu tanyingalanga mauva mu lindi nlukhululo, ma-injee avirana mulindi ling’ono. Madhwala anooda i-ndi-edhiwa thitho basa mopipirisa voonga vya matongelo a Nlungu.—Esaya 5:2; Apok. 19:15.

• Yo-okaana vyotupi-a.

  Vinothapulela pau isaka-edhiwile mo-o-elamo vyotupi-a.

• Yothakali-iwa.

  Madhu enala anooda onga vya thakala waimbarimbari venango a-kaana makalelo apama. Mbwenye Bibilyani, hora dhinjinji madhwala anoonga vya yongo yo-orumeleya thitho na yongo yoi kai yochena Muilamulo ya Mose. (Lev. 5:2; 13:45; Mat. 10:1; Mayir. 10:14; Aef. 5:5)—Muone CHENA.

• Yowara yavamirimani.

  Ndi yowara yokaana mabwe a pereso yavadulu yawarecha ndimuwa wa asembe wa Israeli vodhowa wu Limburo Lochena. Yanooromoliwa “yowara yavamirimani yamatongelo” namwasa oi yanookaana Urimu na Tumimu voi vyanoo-indi-edhiwa basa vofuna idhiwa matongelo a Nlungu.—Ekis. 28:15-30.

• Yuda.

  Ndi mwana wa 4 wa Yakobo thitho m’mee ali Leya. Yakobo anga-adhi vang’ono wukwa atooro-edha ira mwene wakopolo na unofuna dhatonga wahora yolapela unodha khumela mu banja la Yuda. Yesu abaliwile khumela mu banja la Yuda. Dhina loi Yuda lali thitho la ziza adhamale la umwene. Mu umwene wa Yuda oi waromoliwa ira umwene wau suli, mwatookala ziza la Yuda na la Bejamim thitho kuweo wali anamavelela sembe na Alevi. Umwenula wali wu suli wa ilambo ya Israeli thitho kuweo wali sidadi la Yerusalemu na kachisi.—Maro. 29:35; 49:10; 1 Mam. 4:20; Aeb. 7:14.

Z

• Zati.

  Ndi muri odhongowa oi uno-indi-edhiwa basa vofuna imeli-a nyumba, venango ndi yongo inango inosaka-edhiwa yolandana na muri wen’na. Mizati inango yanoosaka-edhiwa vothuulela vyongo vinango vyaireire. Kachisi na nyumba dhinango dhamangile Solomu dhatookaana mizati. Atu o-olambela Nlungu tanoomanga mizati noi-indi-edhenga basa volambela milungwiwa yonama moi Aisraeli enango tanooira thitho vyevi. (Anam. 16:29; 1 Mam. 7:21; 14:23)—Muone MURU WA ZATI.

• Zati opambuleya.

  Ndi yongo yooneya ninga muri odhongowa yoi hora dhinjinji yasaka-edhiwa na mabwe. Thitho yaimelela Baala venango milungu inango yonama.—Ekis. 23:24.

• Zeu.

  Ndi nlungu nlukhulu va milungu minjinji walambela Agiriki. Atu awu Listra tanoodawi-a voonga ira Barnaba ndi Zeu. Vyolembiwa vinango vyoi vyafwanyeile duzi nau Listra vyatookaana madhu oi “asembe a Zeu” na “Zeu, nlungu wa dhuwa.” Mwadiya wagwenle Paulo vokhuma va isuwa ya Malta watookaana izindiyelo ya “A-ima a Zeu” oi ali anasambili thitho madhiniwa ali Kasita na Polakisi.—Mayir. 14:12; 28:11.

• Zioni, Mwango wa Zioni.

  Ndi dhina la sidadi la Yebusi loi latookaana panda olimba thitho lali wu norti wa Yerusalemu. Davide angagonji-idhe a Yebusi atoomanga nyumbee valimburonivo thitho sidadili latooroma romoliwa ira “sidadi la Davide.” (2 Sam. 5:7, 9) Yohova anoona ira Mwango wa Zioni ngochena simbwasimbwa vahora yadhidhena Davide likasa weo. Vasogolovee madhu oi Zioni aonga vya kachisi va mwango wa Moriya thitho hora dhinango anoonga thitho vya sidadi lothene la Yerusalemu. Madhu enala ano-indi-edhiwa basa mopipirisa mu Malemba a Igiriki ai Kristau.—Sal. 2:6; 1 Pe. 2:6; Apok. 14:1.

• Zimu.

  Madhu oi “zimu” Muiebere ndi rúahh, Muigiriki ndi pneuma. Madhu enala anothapulela vyongo vyo-iyana-iyana. Vyongo vyothene vinothapulela madhu enala, anoonga vya yongo yoi atu katinooda iyona na metho, thitho inothonyi-edha ira ndi kopolo inolaba basa. Muiebere na Muigiriki, madhu enala anoonga vya (1) lipevo, (2) kopolo ya ingumi ili mu vyongo vyava ilambo yavathi, (3) kopolo inokanyi-edha mutu yoi inokhumela rimanimwee mopipirisa, inom’sogolela ira aonge venango irana yongo, (4) madhu ovudheleliwa oi kakhumile waatu, (5) angelo na (6) kopolo ya Nlungu venango zimu ochena.—Ekis. 35:21; Sal. 104:29; Mat. 12:43; Luka 11:13.

• Zimu ochena.

  Ndi kopolo yo-ooneya inolabi-edha basa Nlungu vofuna kwakwaneli-edha ifuneloyee. Zimu wen’na ngochena namwasa oi unokhumela wa Yohova, oi ngochena thitho olongomana maningi. Thitho namwasa oi unolabi-edhiwa basa na Nlungu, vofuna irana vyongo vyochena.—Luka 1:35; Mayir. 1:8.

• Zivi.

  Ndi dhina loroma la mwedi wanambili va kalendariyo opambuleya wa Ayuda na mwedi wa 8 va kalendariyo waatu othene. Mwedi wen’na waroma vari va mwedi wa Abril fiyedha vari va mwedi wa Maio. Mu bukhu n’nango la Ayuda loromoliwa Talmud na mabukhu enango oi alembiwile vasogolo voi Ayuda atowela khuma udhaari, mwedi wen’na unoidhiweya na dhina loi Iyara.—1 Mam. 6:37.

• Zoza.

  Madhee a Iebere anothapuleala “dholi-a vyongo vya ma-inje. Atu tanoodholi-a mutu venango vyongo makhura vothonyi-edha ira vitosakuliwa ira vilabe basa la vakhundu. Mumalemba a Igiriki a Ikristau, madhwala ano-indi-edhiwa thitho basa voonga vya velela zimu ochena waatu ana idedi-edho yodhowa dhulu.—Ekis. 28:41; 1 Sam. 16:13; 2 Akor. 1:21.