Mukanda wamuBayibolu Naambala 66—Chimwekeshu
Nsoneki: Kapostolu Yowanu
Awisonekeleli: haPatamosa
Awimanishili Kuwisoneka: Kwakwihi na 96 C.E.
KOMANA yifwikija yidi muChimwekeshu ayisoneka kulonda yitiyisheña antu woma? Inehi! Kushikijewa kwawuprofwetu kwakojejaña antu atama kutiya woma, ilaña ambuña aNzambi ashinshika atela kwiteja mazu akutachikilahu onenawu nimazu akañelu akukumisha akwila nawu: “Yowu wukutañila akwawu nakooleki, ninawa akutiya mazu awuprofwetu iwu.” “Muntu wukuhemba mazu awuprofwetu wamukandiwu nakooleki.” (Chim. 1:3; 22:7) Hela chakwila Yowanu wasonekeli wunu mukanda henohu kanda yasoneki nyikanda yikwawu yiwaana yonenawu, mukanda waChimwekeshu awisha kunsa yanyikanda yejima 66 yonenawu yamuBayibolu yetu, muloña hiChimwekeshu chaleteshaña antañi awunu mukanda kwiluka yuma yakumbidi, kuhitila mukuhana chimwenu chinakumwekesha yuma yakakoñelayi Nzambi muchidi wamuntu, nawa washimunaña mutu waweni waBayibolu, kulemesha ijina daYehova nikujilika wanta windi kuzatisha Wanta wunakuyulewa naKristu, Mbutu Yakaninuwu, kushika kukunkulula kwakuwahi.
2 Kwesekeja namutu wudi muvasi yatachi, ichi “[hi]chimwekeshu chaYesu Kristu chamumwekesheluwu kudi Nzambi . . . Watemesheli kañelu kindi nakuyishimuna [muyimwenu] kudi kambuñindi Yowanu.” Yowanu wadiña hohu nsoneki, bayi neyi diyomweni mazuku. Dichi, Yowanu hidiyi mukwakumwekeshaku, nawa iwu mukanda hichimwekeshu chaYowanuku. (1:1) Kumwekeshela kambuña Nzambi nkeñelu Yindi yayiwahi yayuma yikamwekana kumbidi yinaleteshi mutu wawunu mukanda kutelela, muloña ijina dachiGriki dawunu mukanda A·po·kaʹly·psis (Apocalypse) dalumbuluka nawu “Kusolola” hela “Kubutulula.”
3 Indi iwu Yowanu wunatenuwu mukapetulu kakutachikilahu nawu diyi nsoneki yaChimwekeshu hinyi? Anatuleji nawu wadiña nduñu yaYesu Kristu, nawa mana kwindi mukwakumwena hamu nindi yihuñu, nawa amutwalili hachitutu chaPatamosa. Chakadi kujinoka Yowanu amwilukili chikupu kudi antañi jindi atachi, abulileña kukeña wunsahu wukwawu wakumwilukilaku. Watela diyi kapostolu Yowanu. Akwakushimuna nsañu yanyanka akumashiita etejeli iwu wunsahu. Papias, wasonekeli muchikunku chatachi chayaaka nkulakaji yamuchiyedi C.E., amushimuna nawu wetejeli nindi iwu mukanda wakapostolu. Justin Martyr niyena, wamuyaaka nkulakaji yamuchiyedi, wahosheli mumukanda windi wa “Dialogue With Trypho, a Jew” (LXXXI) nindi: “Twadiña namuntu wumu, wejina daYowanu, wumu wahakachi kawapostolu aKristu, waprofweteli nachimwekeshu chamumwekesheleliwu.”a Irenaeus wahosheli chikupu hadi kapostolu Yowanu nawu diyi nsoneki, neyi chochahosheliyi Clement wakuAlexandria niTertullian, wamuyaaka nkulakaji yakukumishaku yamuchiyedi nimuyaaka nkulakaji yamuchisatu yatachi. Origen, nkuluñaña mukwawu weluka Bayibolu wamuyaaka nkulakaji yamuchisatu, wahosheli nindi: “Nahoshaña hadi yena wakundameneni hebwambu daYesu, Yowanu washiya Nsañu Yayiwahi, . . . nawa wasonekeli cheñi Apocalypse.”b
4 Hela chakwila nyikanda yikwawu yasonekeliyi Yowanu yahosha nankashi hakukeña hichinayi mukwila nawu wadi kukañanya kusoneka mukanda wañovu nawa wabadika waChimwekeshuku. Yena nimana kwindi Yakoba diwu aswejeli kuhela eniSamariya amumukala wumu chakwila akeñeli nikutambika kesi kuholoka mwiwulu. Dihafumini kuyitumba ijina dikwawu nawu, “Bowaneji,” hela “Anyana Kachivumina Chanvula.” (Maku 3:17; Luka 9:54) Kwambuka kwansonekelu hikwatela kuleta kukala neyi twanuka netu nsañu yinahoshuwu muChimwekeshu yinambukuku. Yuma yamweniyi Yowanu muniyi yimwenu wadiñi kanda ayimonañahu dehi. Kunuñañana kwabadika kwaniwu mukanda naNyikanda yikwawu yawuprofwetu kwamwekeshaña chikupu nawu iwu mukanda walala nawa wekala hakachi Kezu daNzambi donenewa.
5 Kwesekeja nawunsahu watachi, Yowanu wasonekeli mukanda waChimwekeshu mu 96 C.E., hekwawu mwahitili yaaka kwakwihi na 26 kufuma hakujilumuka kwaYerusalema. Ichi chaaka chatela chadiña kunsa yakuyula kwaMwanta Domitian. Hakwiteja iwu wunsahu nawu walala, Irenaeus wahosheli kutalisha haApocalypse mumukanda windi wa “Against Heresies” (V, xxx) nindi: “Iyi mpinji hiyamwekeneña kulehaku, ilaña neyi chochidi mumafuku etu, kwakwihi nakukuma kwachiyulu chaDomitian.”c Eusebius niJerome ejima wawu eteja iwu wunsahu. Domitian wadiña mana kwaTitus, walombweli mashidika aweniRoma hakujilumuna Yerusalema. Wekalili mwanta chafwiliyi Titus, nawa mwahitili yaaka 15 henohu mukanda waChimwekeshu kanda awusoneki. Wakeñeleña nindi antu adifukuleña kudi yena nawu hinzambi nakuditena nkumbu yakwila nawu Dominus et Deus noster (daya mukwila nawu “Mwanta Wetu niNzambi”).d Kudifukula kudi Mwanta hikwaluwañesheli ana adiña nakudifukula kudi anzambi akutwambaku, ilaña eniKristu akusambila hiyadifukwileña kudi mwantaku, akaanini kufumpa chikuhwelelu nansañu yamuchidiwu. Dichi, kwakwihi nakukuma kwachiyulu chaDomitian mu (81-96 C.E.), kukala kweneni kwenjili hadi eniKristu. Dihafuma antu kutoñojoka nawu hekwawu Yowanu amutwalili haPatamosa kudi Domitian. Chamujahiliwu Domitian mu 96 C.E., amuswanini kudi mwanta Nerva wadiña chachiwahi, wamumbiluku Yowanu. Haniyi mpinji yamukasiliwu Yowanu haPatamosa dihamweniyi yimwenu yasonekeliyi.
6 Twatela kwiluka netu yuma yamweniyi Yowanu nawa yamulejeluwu kusonekela yipompelu hiyadiña yimwenu yashiyashana, yiyasonekeli kantumokelaku. Ilaña, mukanda wejima waChimwekeshu, kufuma kukutachika nakushika nikunsa, watwinkaña mwevulu wawuwahi wayuma yikamwekana, kufuma hachimwenu chimu kushika kuchikwawu sampu nkeñelu yaWanta waNzambi anayimwekeshi hakukuma kwayimwenu. Dichi, twatela kumona mukanda waChimwekeshu netu wumu nawa wukweti nsañu yadifwana, yanuñañana, watulejaña chikupu yuma yakumbidi kufuma tuhu mumafuku aYowanu. Kufuma tuhu kumatachikilu (Chim. 1:1-9), iwu mukanda tunateli kuwumona netu awambula muyimwenu 16: (1) 1:10–3:22; (2) 4:1–5:14; (3) 6:1-17; (4) 7:1-17; (5) 8:1–9:21; (6) 10:1–11:19; (7) 12:1-17; (8) 13:1-18; (9) 14:1-20; (10) 15:1–16:21; (11) 17:1-18; (12) 18:1–19:10; (13) 19:11-21; (14) 20:1-10; (15) 20:11–21:8; (16) 21:9–22:5. Kufuma haniyi yimwenu halondela yuma yakusañumuna yakukumisha nachu, mwanahoshiyi Yehova, Yesu, kañelu, niYowanu, mazu akukumishaku hamu neyi yishina yinazatishiwu muniyi njila yakutiyañenamu.—22:6-21.
CHIWAWAHILA
28 Mukanda waChimwekeshu wakunkulula nyikanda yejima yonenawu 66 yekala muBayibolu munjila yayiwahi. Kwosi chuma nichimu chiyashiyahu. Cheñi nawa yuma yejima ayilumbulula. Ichi tunakumona chachiwahi yuma yamaneni yakukumisha niyakutachi. Chibalu chakukumishaku chamuBayibolu chakunkulula nsañu yatachikili muchibalu chatachi. Neyi chalumbulula Kutachika 1:1 chaleñeliyi Nzambi mawulu nimaseki, niChimwekeshu 21:1-4 yahosha hewulu dadiha niiseki dadiha nihankisu yayivulu yakenkawu antu, neyi chaprofweteluwu cheñi haIsaya 65:17, 18; 66:22; ni 2 Petulu 3:13. Neyi chochiyamulejeluwu muntu watachi nawu chalala wakafwa neyi yavulumuna, dichakanayi Nzambi chikupu antu ovwahila, nindi “hikwakekala nawa cheñi kufwaku.” (Kutach. 2:17; Chim. 21:4) Kapela chekaliliyi watachi kudimba antu, Nzambi washimwineñahu dehi chikamuchikawu kumutu, nawa Chimwekeshu walumbulula hadi Kapela mukulu diyi Diyabolu nawa Satana, chikamujilumunawu. (Kutach. 3:1-5, 15; Chim. 20:10) Hela chakwila antu akwakudikaña ayitemwini muEdeni mwadiña mutondu wawumi, nyitondu yawumi yachifwikija yamwekana ‘yakuuka nachu nyuza’ yawantu ovwahila. (Kutach. 3:22-24; Chim. 22:2) Neyi chochafumini kaloña kamuEdeni nakutwala meji mwitempa, nikaloña kachifwikija, kahanaña wumi nawa kahembaña wumi, anakifwikiji neyi kanakufuma mwitanda daNzambi. Ichi chinadifwani nachimwenu chaEzekeli chatachi, nawa chatwanukishaña cheñi mazu aYesu akutena “kaseloki kameji kakusefukila kuwumi wahaya nyaka.” (Kutach. 2:10; Chim. 22:1, 2; Ezek. 47:1-12; Yow. 4:13, 14) Chatela ayitemuni kumesu aNzambi, neyi chatemwiniwu iyala watachi nimumbanda, akwakushinda ashinshika akamumona kumesu. (Kutach. 3:24; Chim. 22:4) Komana kutaña yimwenu yakuzañalesha yamuChimwekeshu kukutuhetesha.
29 Talenu cheñi, mukanda waChimwekeshu chiwanuña hamu wuprofwetu wahosha hakutama kwaBabiloni. Isaya washimwineñahu dehi kuhumuka kwamusumba waBabiloni henohu kanda yahumuki, nawa wabidikili nindi: “Babiloni naholoki naholoki!” (Isa. 21:9) Yeremiya niyena waprofweteli kuhumuka kwaBabiloni. (Yere. 51:6-12) Ilaña Chimwekeshu wahosha muchifwikija hadi “Babiloni [M]uneni, mama yawayivumbi niyayishimashima yaheseki.” Niyena cheñi akamukisañani, nawa Yowanu wamweni muchimwenu, wahosheli nindi: “Babiloni [M]uneni nahumoki, nahumoki!” (Chim. 17:5; 18:2) Komana munakwanuka chimwenu chaDanyeli chawanta waloñeshawu kudi Nzambi wakahumona mawanta ejima “wakemana mbe haya nyaka”? Talenu chumichi chichinesekani nakubidika kwamwiwulu kwamuChimwekeshu nawu: “Wanta wampata yamunu mwishina wunekali dehi wanta waMwanta wetu, niwaKristu windi; wakayula haya nyaka nanyaka.” (Dan. 2:44; Chim. 11:15) Neyi chalumbulula chimwenu chaDanyeli ‘wumu wudi neyi mwana kamuntu wudi nakwiza hamu namavu amwiwulu kulonda amwinki kuyula kwahaya nyaka nanyaka nimpuhu niwanta,’ niChimwekeshu wamulumbulula Yesu Kristu nawu diyi ‘Nyuli yawanyanta aheseki’ nawa nawu ‘nakwinza namavu,’ wahosha cheñi nawu “antu ejima akamumona namesu.” (Dan. 7:13, 14; Chim. 1:5, 7) Mudi yuma yadifwana cheñi yitukumona, atunyama amuyimwenu yaDanyeli niatunyama amuChimwekeshu. (Dan. 7:1-8; Chim. 13:1-3; 17:12) Mwalala Chimwekeshu watulejaña yuma yayivulu, yitwatela kudiza yakoleshaña chikuhwelelu chetu.
30 Mukanda waChimwekeshu washimuna yimwenu yayiwahi yayivulu yahoshaña haWanta waNzambi. Washimunaña chikupu nsañu yahosheluwu atuprofwetu akunyaka niYesu niatumbanji twindi kutalisha hawanta waNzambi. Ichi tukweti mwevulu wejima wakujilika ijina daYehova kuhitila muWanta windi: ‘Wajila, wajila, wajila, Yehova Nzambi, Watwesha yejima.’ Diyi wunateli “kutambula kulema nimpuhu niñovu.” Mwalala, yena diyi ‘wunatambuli ñovu jindi jeneni jakuyula neyi mwanta’ mudi Kristu. Ochadikitayi iwu Mwana, “Mwanta wawanyanta, Mukulumpi wawakulumpi,” chinamumwekeshuwu hakutapa nyuza nikudatojola “wukamwinu wavinyu yakulendumuka kwalendumukaña kuzuwa kwaNzambi Watwesha yejima.” Mutu weneni wamuBayibolu wakuyiñisha Yehova chiwunakuya nakushikijewa, anakonkomweni nawu muntu wejima nawa yuma yejima yinakutiyakesha nkeñelu yaWanta windi yatela kwikala yajila. Mwana kaMukoku, Yesu Kristu, “yowu wukweti nsapi yaDavidi” amushimuna nawu wajila, niañelu amumawulu niwena ajila. Antu ekala mukusañuka kwakusambila ayishimuna nawu ‘akooleka nawa ajila,’ cheñi anakonkomweni nawu ‘chuma nichimu chajilola, nimuntu welaña yishimashima’ hiyamba ‘keñila muñanda yajila yaYerusalemaku.’ Antu ejima anakuuluwu namashi aKana kaMukoku “anekali dehi wanta waNzambi niatupristu” dichi ayikolesha chikupu kwikala ajila kumesu aYehova. “Izaza deneni” nidena datela ‘kukosa mahinawu namashi aKana kaMukoku’ kulonda atweshi kukalakala mudimu wajila.—Chim. 4:8, 11; 11:17; 19:15, 16; 3:7; 14:10; 20:6; 21:2, 10, 27; 22:19; 5:9, 10; 7:9, 14, 15.
31 Ichi chimwenu chaWanta waNzambi chalubanji nawa chajila chekalaña muyitoñojoka yetu hampinji yitunakumona yuma yikwawu yinakutulejawu hohu mumukanda waChimwekeshu. Ichi dinu tunamoni chimwenu chejima chawanswana aWanta adi hampidi yaZiyona naMwana kaMukoku, anakwimba kamina kakaha kelukawu wena hohu. Mukanda waChimwekeshu hohu diwu watulejaña naambala yawantu akuulawu hamaseki kulonda akeñeli muWanta—144,000—nawa iyi naambala anayifumishi munyichidi 12 yachifwikija yaIsarela wakuspiritu. Chimwekeshu hohu diyi mukanda watulejaña nawu awa ‘atupristu nianyanta,’ ekala mukusañuka kwakusambila naKristu, akayula hamu nindi “ikombakaji danyaka.” Chimwekeshu hohu diwu watulejaña chekala ‘ñanda yajila, Yerusalema Yayiha,’ wamwekeshaña lubanji lwakulema kwayu, Yehova niKana kaMukoku diyi tembeli yayu, yisu 12 nichikuku chamalola, nianyanta ayulañamu haya nyaka akayitoñekelaña chejeji chaYehova haya nyaka nanyaka.—14:1, 3; 7:4-8; 20:6; 21:2, 10-14, 22; 22:5.
32 Mwalala tunateli kuhosha netu chimwenu “chamawulu amaha” ‘nichañanda yajila, Yerusalema Yayiha,’ chakunkulula nsañu yejima yaprofweteluwu dehi muNyikanda kunyaka yahoshaña haMbutu yaWanta. Abarahama wadiña nakutalila mbutu yikaletesha ‘yisaka yaheseki yejima kukooleka’ ‘niñanda yikweti yikuku, yakwila mukwakuyipima nikuyituña yowu Nzambi.’ Muchimwenu chamuChimwekeshu, iyi ñanda yankisu anatulumbulwiliyi nawu “iwulu dadiha”—nfulumendi yayiha, Wanta waNzambi, yatuñewa naYerusalema Yayiha (nsumbuki yaKristu) niNsumbuli yindi. Wejima wawu akayula nfulumendi yaloña yeseki dejima. Yehova wakana antu ashinshika nindi akekala ‘antu jindi’ akashakama namuzañalu, chakadi nshidi, hiyakafwañaku, neyi chadiluñisheleñawu antu henohu kanda adikañi muEdeni. Hakukonkomwena haniyi nsañu, Chimwekeshu watuleja kayedi nawu Nzambi “wakayikombola madilu ejima kumesu awu.”—Kutach. 12:3; 22:15-18; Heb. 11:10; Chim. 7:17; 21:1-4.
33 Eña, iwu mukanda wunakunkululi chiwahi Nyikanda yonenawu. O “yuma yikukeña kumwekana” okuwaha! (Chim. 1:1) Ijina daYehova, ‘Nzambi woneneni mazu ahosheli atuprofwetu,’ najilikewi. (22:6) Mazu awuprofwetu amunkulakaji yayaaka 16 anashikijewi, ninyidimu yachikuhwelelu yakoñeluwu kunyaka anayikiswili. “Kapela mukulu” nafwi, antu jindi niwena anayikisañani, nikutama kunamani dehi. (12:9) Wanta waNzambi hiwukuyula neyi “iwulu dadiha” kulonda kumulemesha. Nkisu yamwituña dikafuntishawu, yakwinzesha nikwovwahisha kwesekeja nankeñelu yaYehova yashimunawu mukapetulu katachi kamuBayibolu, yashika kukuhanda kwawantu kwakuwahi kwahaya nyaka. (Kutach. 1:28) Eñañi Nyikanda yejima yinamwekani chikupu nawu “ayonena dehi kudi Nzambi yawaha kuleja nachu, nikutanyisha nachu, nikwolola nachu, nikufumba nachu mwaloña.” Yehova nazatishi iyi nyikanda hakulombola antu akashinshi awanini, ateleli chikupu munidi ifuku dadiwahi. Dichi, yinu diyi mpinji yakudiza iyi Nyikanda kulonda mukoleshi chikuhwelelu chenu. Tiyililenu kufumba kwayu kulonda mukatambwili nkisu yaNzambi. Yilondelenu munjila yoloka yaya kuwumi wahaya nyaka. Chimwela mwenimu, ninenu mukuhosha nachikuhwelelu neyi chakunkulula mukanda wamuBayibolu wakukumishaku nawu: ‘Amena! Inzaña Mwanta Yesu.’—2 Tim. 3:16; Chim. 22:20.
34 Wenowu muzañalu wutukutiya kuhitila mukuhameka “wanta waMwanta wetu, niwaKristu windi,” Mbutu, chiwunakujilika haya nyaka ijina dabadika ‘daYehova Nzambi, Watwesha yejima’!—Chim. 11:15, 17.
[Tumazu twaheshina]
a The Ante-Nicene Fathers, Vol. I, ifu 240.
b The Ecclesiastical History, Eusebius, VI, xxv, 9, 10.
c The Ante-Nicene Fathers, Vol. I, mafu 559-60.
d The Lives of the Caesars (Domitian, XIII, 2).