A3
Bible Kan Lo Neih Dân
Bible Ziaktu chu a Vawng Himtu a ni tel bawk a. Ani chu a hnuaia thu Ziahtîrtu hi a ni:
“Jehova thu chu kumkhuain a awm reng a ni.”—1 Petera 1:25.
A tîra ziak Hebrai leh Aramik Pathian Lehkha Thua leh Grik Pathian Lehkha Thu chu tûn laiah hmuh theih ni tawh lo mah se, a chunga thu khi a dik a ni. Chuti a nih chuan, tûn laia kan neih Bible chhûng thu-ahte hian a tîra ziak thlarauva thâwk khum thute a la chuang reng tih engtin nge kan chian theih?
A ZIAK CHHAWNGTUTE CHUAN PATHIAN THU AN VAWNG HIM
Hebrai Pathian Lehkha Thu chungchângah chuan, hmân lai aṭang tawhin Pathianin ziak chhâwng tûrin a lo hrilh tawh a, chu chuan a vawn himnaah eng emaw chen a ṭanpui a ni.b Entîr nân, Jehova chuan Israel lalte chu anmahni kawl tûr Dân bu ziak chhâwng tûrin a hrilh a. (Deuteronomy 17:18) Chu bâkah, Pathian chuan Levia chite chu Dân vawng him tûr leh mite hnêna zirtîr tûrin mawhphurhna a pe bawk. (Deuteronomy 31:26; Nehemia 8:7) Babulon sala Judate an tân hnuah, lehkha ziak chhâwngtu thiam takte, a nih loh leh dân hre mite (Sopherim) an lo chhuak a. (Ezra 7:6) Hunte a liam zêl chuan, chûng dân hre mite chuan Hebrai Pathian Lehkha Thu bu 39-te chu vawi tam tak an ziak chhâwng a ni.
Kum zabi tam tak chhûngin, dân hre mite chuan chûng lehkhabute chu fîmkhur takin an ziak chhâwng a. Middle Age hun chhûngin, Masoretes tia koh Juda dân hre mi pâwl khat chuan a ziah chhâwn hna chu an chhunzawm zêl a. A kima ziah Masoretic lehkha upa ber chu Leningrad Codex a ni a, chu chu C.E. 1008/1009-a ziah a ni. Mahse, kum zabi 20-na lai hâwl vêlah khân, Tuipui Thi Lehkha Zialte zîngah kutziak Bible, a nih loh leh a them 220 vêl hmuh chhuah a ni a. Chûng kutziak Bible-te chu Leningrad Codex aia kum sâng chuanga upa a ni. Tuipui Thi Lehkha Zialte leh Leningrad Codex khaikhinna chuan he thil pawimawh tak hi a nemnghet a ni: Tuipui Thi Lehkha Zialte chuan a ziah dânah inan lohna ṭhenkhat nei mah se, chûng inan lohnate chuan a thuchah ken erawh a khawih pawi lo, tih hi.
Kristian Grik Pathian Lehkha Thu bu 27-te chungchâng hi eng nge ni ve? Chûng lehkhabute chu Isua Krista tirhkoh ṭhenkhat leh zirtîr hmasa tlêm tête ziah a ni a. Juda dân hre mite tih dân zuiin, Kristian hmasate chuan chûng lehkhabute chu an ziak chhâwng a ni. (Kolossa 4:16) Rom Ram Awptu Diocletian-a leh mi dangte’n Kristian hmasate thu leh hla zawng zawng nuai bo an tum chung pawhin, hmân lai kutziak lehkha themte leh kutziak lehkha sâng tam tak chu tûn lai hun thlengin vawn him a ni.
Kristian Grik Pathian Lehkha Thute chu ṭawng dangtea lehlin a ni bawk a. Bible lehlin hmasaahte chuan ṭawng upa tak tak Armenian te, Coptic te, Ethiopic te, Georgian te, Latin te leh, Syriac-te a tel a ni.
HEBRAI LEH GRIK THUZIAKTE LEHLIN TURA BUATSAIHNA
Hmân lai kutziak Bible an ziah chhâwn zawng zawng chu a thu chheh dân a inang vek lo. A nih chuan, a tîra ziak thute chu a la chuang reng kan ti thei em?
Chu chu zirtîrtuin zirlai 100 hnêna lehkhabua bung pakhat ziak chhâwng tûra a hrilh nên tehkhin theih a ni a. A hnuah a tîra ziak bung chu bo pawh ni se, an ziah chhâwn 100 khaikhinna chuan a tîra ziak thute chu hriat theihin a la târ lang tho vang. Zirlai tinte chuan tih sual ṭhenkhat an nei a nih pawhin, an tih sual laite chu a inan vek a rinawm loh. Chutiang bawkin, Bible lama mi thiamte’n Bible them sâng têl leh hmân lai Bible ziah chhâwn an neihte an khaikhinna aṭangin, a ziak chhâwngtute tih sual lai an hmu chhuak thei a, a tîra ziak thute chu an hre thei a ni.
“Hmân lai kut chhuakte zîngah hetiang khawpa dika ziah chhâwn a awm lo tih ka sawi thei”
A tîra ziak Bible thute chu dik takin kan hnênah hlan chhâwn a ni tih engtin nge kan chian theih? Hebrai Pathian Lehkha Thu chungchângah Bible lama mi thiam William H. Green-a chuan: “Hmân lai kut chhuakte zîngah hetiang khawpa dika ziah chhâwn a awm lo tih ka sawi thei,” tiin a sawi. Bible lama mi thiam F. F. Bruce-a chuan Kristian Grik Pathian Lehkha Thu, a nih loh leh, “Thuthlung Thar,” tia koh chungchângah: “Thuthlung Thar thuziakte hian hmân lai lehkha ziaktute thuziak tam tak aiin a dikzia finfiahna a nei tam zâwk hle a, chu chu tu ma rinhlelh rual a ni lo,” tiin a ziak a ni. Ani chuan: “Thuthlung Thar hi khawvêl thu leh hla lâk khâwm ni ta se, a dikzia rinhlelhna tûr rêng awm lo anga ngaih a ni ngei ang,” tiin a sawi bawk.
Tuipui Thi Lehkha Ziala Isaia bu bung 40-na (B.C.E. 125 aṭanga 100)
Kum sâng khat vêla upa Hebrai kutziak lehkhate nêna khaikhin a nih hnuah inan lohna chhe tê chauh hmuh a ni a, chu pawh hawrawp inang lo a ni tlângpui
C.E. 930 vêla Hebrai Masoretic kutziak lehkha pawimawh tak Aleppo Codex Bible-a Isaia bu bung 40-na
Hebrai Thuziak: Khawvêl Thar Lehlin Hebrai Pathian Lehkha Thu (1953-1960) hi Rudolf Kittel-a tih chhuah Biblia Hebraica ṭanchhana lehlin a ni a. Chumi hun aṭang chuan, Hebrai thuziak tih chhuah thar Biblia Hebraica Stuttgartensia leh Biblia Hebraica Quinta-ahte hian tûn hnaia Tuipui Thi Lehkha Zialte leh hmân lai kutziak dangtea an thil hmuh chhuahte chu telh a ni a. Chûng Bible pahnihah chuan Leningrad Codex chu a chhûng thu-ah hman a niin, footnote-ah Bible danga mi a tlukpui thute dah a ni a, chûng Bible dangte zîngah chuan Samaritan Pentateuch te, Tuipui Thi Lehkha Zial te, Grik Septuagint te, Aramaic Targums te, Latin Vulgate te leh, Syriac Peshitta-te a tel a ni. Khawvêl Thar Lehlin siam ṭhat a nih lai khân, Biblia Hebraica Stuttgartensia leh Biblia Hebraica Quinta-te hi râwn a ni.
Grik Thuziak: Kum zabi 19-na tâwp lamah khân mi thiam B. F. Westcott-a leh F.J.A. Hort-a te chuan a tîra ziak phawk chhuak ber tûra an ngaih Grik ṭawnga ziak Bible rin tlâk tak an buatsaih laiin, kutziak Bible-te leh a themte chu an khaikhin a. Chu Bible chu kum zabi 20-na lai hâwl vêla New World Bible Translation Committee-in Bible a lehlin khân ṭanchhanah a hmang a. C.E. kum zabi pahnihna leh pathumna hun laia mi nia ngaih phairuanga ziakte pawh a ṭanchhan bawk. Chumi hnu aṭang chuan, phairuanga ziak lehkhate chu hmuh tûr a lo tam lehzual a. Chu bâkah, Bible rin tlâk tak dang Nestle-Aland Bible leh United Bible Societies tih chhuah Bible-te hi tûn hnaia mi thiamte thil zir chhuahte nên a inmil bawk a ni. Chu zir chianna aṭanga hmuh chhuah ṭhenkhat chu he Bible-ah hian telh a ni bawk.
Chûng Bible rin tlâk takte aṭang chuan, Kristian Grik Pathian Lehkha Thu lehlin hmasa, King James Version ang chia châng ṭhenkhatte chu a hnua ziak chhâwngtute belhchhah leh thlarauva thâwk khum Pathian Lehkha Thu-a tel ngai lo a ni tih a lang a. Nimahsela, Bible chhûng thu a châng tê têa ṭhen chu kum zabi 16-naah khân pawm ngheh a lo ni tâk avângin, Bible tam zâwka chûng chângte paih a nih lehna chuan a châng inkârah âwl a lo siam ta a ni. Chûng Bible châng paih tâkte chu Matthaia 17:21; 18:11; 23:14; Marka 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Luka 17:36; 23:17; Johana 5:4; Tirhkohte 8:37; 15:34; 24:7; 28:29 leh, Rom 16:24-te hi a ni. He Bible-ah hian, chûng Bible chângte paih a nihna hmun apiangah footnote dah a ni.
Marka 16 (châng 9-20) tlipna sei tak te, Marka 16 tlipna tâwi tê te leh, Johana 7:53–8:11-a thute chungchângah chuan, chûng chângte chu a tîra ziak kutziak lehkhaah a tel lo tih a chiang a. Chuvângin, chûng châng belhchhahte chu he Bible-ah hian telh a ni lo.c
Thu ṭhenkhat chu Bible lama mi thiamte’n a tîra ziak hnaih ber nia an ngaih nêna inmila siamrem a ni a. Entîr nân, kutziak lehkha ṭhenkhatah chuan, Matthaia 7:13 hi: “Kawngka zîmah chuan lût rawh u, kawngka zau leh kawng zawh nuam chuan mite chu boralnaah a hruai a ni,” tia dah a ni a. Sâp Ṭawnga tih chhuah Khawvêl Thar Lehlin chhuak hmasaah khân “kawngka” tih thu mal hi telh a ni lo va. Nimahsela, chiang lehzuala kutziak lehkhate zir chianna chuan, “kawngka” tih thu mal hi a tîra ziakah a tel tih a nemnghet a ni. Chuvângin, chu thu mal chu he Bible-ah hian telh a ni. Chutianga siam ṭhat chu tam tak a awm a. Mahse, chûng siam ṭhatte chu a lian tham lo va, Pathian thuchah bulpui a thlâk danglam hek lo.
C.E. 200 vêla phairuang lehkhaa ziah 2 Korinth 4:13–5:4
a A dawt aṭang chuan Hebrai Pathian Lehkha Thu tia sawi a ni zêl tawh ang.
b Kutziak lehkhate ziah chhâwn a ngaih chhan pakhat chu, a tîra ziakte chu thil chhe awlsam taka ziah a nih vâng a ni.
c Chûng Bible chângte belhchhah anga ngaih a nih chhan chu, kum 1984-a tih chhuah New World Translation of the Holy Scriptures—With References footnote-ah chipchiar zâwka hmuh theih a ni.