Leilunga Thil Awmte Nih Phungin Eng Nge Min Zirtîr?
“Rante pawh zâwt teh khai, an zirtîr ang che, chunglêng savate pawh zâwt la, an hrilh ang che; lei pawh bia la, a zirtîr ang che, luipui sanghate chuan i hnênah an puang ang.”—JOBA 12:7, 8.
TUN hnai kumahte khân, scientist leh engineer-te chuan thingkûngte leh ramsate hnên aṭanga thil zir chhuah an nei a. Hmanraw thar siam chhuah nân leh an hmanraw neih sate tihchangkân lehzual nân leia thil siam chi hrang hrangte pianhmang chu zirin, an entawn a. A hnuaia entîrnate i ngaihtuah hunah, heti hian inzâwt ang che, ‘Hêng thilte siam dân (design) avângin tuin nge chawimawi phû tak zet?’ tiin.
Whale Pângparh Aṭanga Zirna
Thlawhtheihna siam chhuaktute chuan zângkûl whale sangha aṭangin eng nge an zir? Thil tam tak an zir chhuak a ni. Zângkûl whale sangha puitling tawh pakhat chu bungrua a khata phur truck motor tluka rit, ton 30 vêla rit a ni a. A taksa hrawl takah chuan tui hleuhna pângparh lianpui a nei a. Feet 40 vêla sei he sanga lianpui hi tui hnuaia chak taka a hleuh thei chu thil mak a tling a ni. Entîr nân, ei tûr a zawn dân chu thil nung kâwr sak tak nei chi emaw, sanghate emaw awmna hnuai lam aṭang hian a kual zâwnga a hleuh chhoh rualin tuite chu a hâm puar ṭhîn a. Feet nga bial vêla lian, chu tui ham puarte chuan sangha leh thil nung kâwr sak neite chu a hui lût a. Tichuan, whale sangha chuan chûng a sa mante chu a ei ṭhîn a ni.
Taksa khauh tak nei he thil siamin thil mûm tê tak her kual anga, ulh taka a inher kual thei hi mi thiamte rilru la bertu a ni. Chu thurûk chu whale sangha tui hleuhna pângparh siam dânah an hmu chhuak a. A tui hleuhna pângparh hmâwr lamte chu thlawhtheihna thlate anga mâm ni lovin, thingzaina hâ angin thil bâwk tê tê a tlar pût mai a ni.
Whale sangha-in tui a han hleuh hian chûng bâwkte chuan tui hnuai lamah hnûk thla lovin chung lamah a chawi kâng a. Engtin nge a nih theih? Natural History journal chuan tui hnuai aṭangin chung lamah a hleuh chho a nih pawhin a pângparha bâwkte avângin tuite chu a vir kual ṭhîn tih a sawi. A pângparh hmâwr lamte chu mâm se chuan whale sangha pângparh hnung lamah tui phuante a siam ang a, chu chuan chung lama a tihkântîr theih dâwn loh avângin ulh takin a inher kual thei lo vang.
Chu an thil hmuh chhuah chu an ṭangkaipui em? Chumi mila an siam thlawhtheihnate chuan thlâwk chhuak thei tûrin thla tlêm zâwk leh khâwl dangte a mamawh niin a lang. Chutiang thlate chu a him zâwkin, enkawl a awlsam zâwk ngei ang. Biomechanics lama mi thiam John Long-a chuan engtik nîah emaw chuan “whale sangha tui hleuhna pângparh bâwk ang nei, mihring phur thlawhtheihnate chu kan hmuh thuai a rinawm,” tiin a sawi.
Tuipui Sava Thla Entawnna
Thlawhtheihna thlate chu savate thla entawna siam a ni a. Mahse, tûn hnaiahte khân, engineer-te chuan sava thlate entawnin, thlawhtheihna thlate chu ṭha lehzualin an siam a ni. New Scientist magazine chuan: “University of Florida-a mi thiamte chuan tuipui sava chak taka an thlawh kual theih dân te, bir taka a thlawh thlâk theih dân te, leh chung lama a thlawh chhoh dânte chu entawnin, râl khat aṭanga thunun theih thlawhtheihna tê chi an siam,” tiin a târ lang a.
Tuipui savate chu an thlate chu tikumin leh tipharhin boruakah mak tak maiin an thlâwk kual thei a. Chu magazine chuan, chûng tihkum leh tihpharh theih thlate chu entawnin, “Inch 24 vêla sei thlawhtheihna lem siamah chuan a thla tichetu thîr tlâwnte thunun thei khâwl tê pakhat hman a ni,” tiin a sawi. Chu thlawhtheihna tê chu ṭha taka siam a thlate avângin in chhâwng sâng tak tak kârah pawh a thlâwk kual thei a ni. U.S Air Force chuan khawpui lian tak taka chemical emaw, biological râlthuamte emaw zawn nâna thunun awlsam leh ṭha, chutiang thlawhtheihna tê tak tê hman chu an ngaihven hle a ni.
Bang Daidêp Kephah Entawnna
Mihringte hian khawmuala chêng nungchate hnên aṭang pawhin thil tam tak an zir a. Entîr nân, laiking chi khat bang daidêp hi bangah a inham tâng thei a, ceiling-ahte a letling zâwngin a bet thei a ni. Bible hun lai pawhin, he nungcha hi a theihna mak tak avânga hriat a ni a. (Thufingte 30:28) Leilung hîpna a kalh theih chhan thurûk chu eng nge ni?
Dârthlalang anga mâmahte bang daidêp a beh tlat theihna chu a kephah hnuaia hmul awmte vâng a ni. A kephah aṭangin thil chârna ban a chhuak a ni lo. Chu aiin, thil tê tak, molecular chakna a hman vâng zâwk a ni. Van der Walls tia hriat thil hîp theihna avângin bang daidêp kephaha awm molecular-te chu bang nên an inzawm a. A tlângpui thuin, leilung hîpna chu chutiang hîp theihna aia nasa taka a chak zâwk avângin mihringte hi kutphah ringin bangah kan bet thei lo a ni. Mahse, bang daidêp kephah leh bang a indeh chuan a kephah hnuaia hmul awmte chu a inpharh a. Tichuan, a kephah hnuaia chûng hmul sâng tam takte chungah chuan van der Walls hîp theihna chu a rawn awm a, chu chuan bang daidêp rihna chu a thunun thei ta a ni.
Chu thil hmuh chhuah chu eng anga hman nge a nih? Bang daidêp kephah entawna siam thilte chu thil pahnih inman ngheh theihna ang chi (Velcro) aiawha hman theih a ni a. Chu velcro pawh chu leilunga thil awm sa entawna siam chhuah tho a ni.a The Economist journal chuan bang daidêp kêphah hnuaia hmul awm dânte entawna siam thilte chu “chemical plaster hman theih lohna damdawi inenkawlnaah” a hman tlâk hle ang tia zir chîk mi pakhat thusawi chu a sawi chhâwng a ni.
Tuin Nge Chawimawi Phû?
Chûng hun lai vêl chuan, National Aeronautics and Space Administration chuan khawmualkaikuang anga ke tam taka kal thei khâwl pakhat an siam a, Finland rama engineer-te chuan rannung lian tak anga a kalna kawng dâltu eng pawh kal kân thei, ke paruk nei tractor an siam chhuak tawh bawk. Mi thiam dang lehte chuan amaha inhawng leh inkhâr thei fâr rah chu entawnin puan hmul neite an siam chhuak a. Motor siamna company pakhat chuan sangha chi khat (boxfish) chu entawnin, thli dawng tlêm thei tak motor a siam chhuak a. Chu bâkah, mi thiam dang lehte chuan thîr kâwr khauh tak leh zâng tak siam chhuah tumin kep chikhat (abalone) kâwr chang tak chu an zir mêk a ni.
Chuvângin, thil siam chhuah tam tak chu leilunga thil awm nih phungte entawna siam a ni a, zir chîk mite chuan biological system chi hrang sâng tam tak chu an dah khâwm a. “Scientist-te chuan design siam dân tûr chungchânga buaina an neih hian, leilunga thil awm nih phung chi hrang hrang an dah khâwmahte chuan an zawng ṭhîn,” tiin The Economist magazine chuan a sawi. Chutianga biological system chi hrang hrang dah khâwmna chu “biological patents” tia koh a ni. A tlângpui thuin, thil siam chhuaktuin a ngaihtuahna hmanga a siam thil pakhat khat emaw, khâwl emaw chu dân ang taka phalna nei tawh mi mal ta, a nih loh leh company pakhat ta a ni a. Chu biological patent chunchâng chu sawiin, The Economist magazine chuan: “Mi thiamte chuan lei lung dân hi, dik tak chuan, biological patent chu a ni,” tiin a sawi.
Engtin nge thil siamahte hian duhthusâma ṭha chûng thil zawng zawng chu a awm theih? Mi thiam tam tak chuan thil siama lang chûng design mawi tak takte chu kum maktaduai tam tak liam taa chanchhâwnna aṭanga thil kal sual palh mai niin an ngai a. Mahse, mi thiam dangte erawh chuan ngaih dân dang a nei thung a ni. Microbiologist (Mita hmuh mai theih loh thil nung chanchin zirtu) Michael Behe-a chuan kum 2005 khân, New York Times-ah heti hian a ziak a ni: “[Thil siama] chiang taka hmuh theih design-te chuan hnial rual loh chhan ṭha tak a pe: Varak ang pian hmang a neih a, a kal a, a hrâm chuan, hai tûr a awm lo, chu chu varaka ngaih tûr a ni mai,” tiin. A thu tâwp siam chu eng nge ni? “Design hi thil siama a lan chian êm avângin ngaihthah mai tûr a ni lo.”
Ni e, him zâwk leh ṭha zâwka thlawhtheihna thla siam chhuaktu engineer-te chuan chawimawi an phû hle a. Chutiang bawkin, kawng chi hrang hranga hman theih pân tuamna te, hâk nuam tak puanthân chi hrang hrang te, leh motor chak ṭha lehzual siam chhuaktute chuan chawimawi an phû tak zet bawk. Dik tak chuan, tu emaw kut chhuak entawna thil siamtu chuan chumi siam chhuak hmasa bertu chu a pawm lo emaw, a chawimawi lo emaw a nih chuan ani chu dân bawhchhetu anga thlir theih a ni.
A nih chuan, an thil siam chhuah kawnga an harsatnate sutkian nâna leilunga thil awmte nih phungte entawntu mi thiamte’n, a tîra fing taka chûng an thil entawnte siamtu chawimawi aia finna nei lo chanchhâwnna an chawimawi zâwk chu thil dik a ni thei dâwn em ni? Mi dang kut chhuak entawn tûr maha mi fing tak nih a ngaih chuan, a siam chhuaktu ber chungchâng chu eng nge ni ta ang? Chawimawina phû tak zettu chu a siam chhuaktu ber nge ni a, a kut chhuak entawntu zirlai zâwk?
Thu Tlûkna Inâwm Tak
Leilunga thil awmte nih phung siam a nih dân an zir chian hnuah, mi tam tak chuan: Aw, LALPA, i thiltihte hi a va tam êm! Finnain i siam vek a ni: Leilung hi i hausaknain a khat a nih hi, tia ziaktu fakna hla phuatu rilru put hmang ang chu an nei a. (Sâm 104:24) Bible ziaktu Paula ngei pawhin chutiang chuan thu tlûkna a siam a ni. Ani chuan: “A thil hmuh theih loh (a chatuan thiltihtheihna leh a Pathianzia) chu khawvêl siam tirh ata fiah taka hmuhin a awm a, thil siamah chuan a lang a ni,” tiin a ziak a ni.—Rom 1:19, 20.
Mahse, Bible zahna thûk tak neitu leh Pathian ringtu mi tam tak chuan khawvêla thil awm mak tak takte hi Pathianin chanchhâwnna hmanga a siam niin an la ngai a ni. Chumi chungchângah chuan Bible-in eng nge min zirtir?
[Footnote]
a Velcro tih chu ram hnim chi khat (burdock) hmul entawna siam a ni a, chu chu thil kawm leh kual tel thil bet thei chi khat a ni.
[Phêk 5-naa thu tâwi]
Engvângin nge leilunga thil awmte nih phungahte hian finna tam tak a awm?
[Phêk 6-naa thu tâwi]
Leilunga thil awmte nih phungte siamtu chu tu nge ni?
[Phêk 7-naa bâwm]
Mi dang kut chhuak entawn tûr maha mi fing tak nih a ngaih chuan, a siam chhuaktu ber chungchâng chu eng nge ni ta ang?
Duh dân dâna thlawh kualtîr theih he indo thlawhna hi tuipui sava thla entawna siam a ni
Bang daidêp ke hi a bâl thei lovin, bâl a bet thei lo va; thil nâl tak chi khat Teflon tih lovah chuan khawi hmunah pawh a bet thei a. Mi thiamte chuan an thil siamah chu chu entawn an tum a ni
Sangha chi khat (boxfish) pian hmang danglam tak entawnin motor siam chhuah a ni
[Credit Lines]
Thlawhtheihna: Kristen Bartlett/ University of Florida; bang daidêp kephah: Breck P. Kent; box fish sangha leh motor: Mercedes-Benz USA
[Phêk 8-naa thu lâk chhuahte]
PIANPUI FINNA HMANGA KAWNG HRIATE
Nunna nei thil siam tam tak chu leilung tluan chhuaka an kawng an zawn hmuh dânah an “fing hle” a. (Thufingte 30:24, 25) Entîrna pahnih i lo ngaihtuah ang u.
◼ Fanghmîr Kawng Sial Dân Chaw zawnga kal chhuak ṭhîn fanghmîrte hian engtin nge an awmna bu-a kîr leh dân kawng chu an hriat theih? United Kingdom-a zir chîk mite chuan fanghmîr ṭhenkhat chuan thil rim hnutchhiahin chhinchhiahna an siam a, ṭhenkhat dang leh chuan awlsam taka an bu awmna an zawn hmuh theih nâna sûlhnu hnutchhiah nân thil tehna chi khat (geometry) thiamna an hmang tih an hmu chhuak a ni. Entîr nân, New Scientist magazine chuan fanghmîr chi khat, pharaoh fanghmîrte chuan, “An bu aṭanga an chhuah hian degree 50 aṭanga 60-a zauva inṭhen hranga kal chhuakin, sûlhnu an hnutchhiah ṭhîn,” tih a sawi. Chûng rannungte thiltih dân a chhinchhiah tlâkna lai chu eng nge ni? Fanghmîr pakhat chu a awmna bu lam pana a kîr leh lama an inṭhen hranna lai a thlen chuan a pianpui hriatna hmangin a bu-a hruai thleng ngei ngeitu kawng a zawh thei ta a ni. Chu magazine-a thuziak chuan, “Fanghmîrte’n geometry thiamna hmanga kawng pakhat aia tam an siamna chuan, an kawng siama felfai taka kal thei tûrin a ṭanpui a; a bîk takin, kal chhuak mêkte leh rawn kîr leh mêkte an insûl pelh a ngaih hunah kawng dik lo zawha an hun leh thate sêng thlâwn lo tûrin a ṭanpui a ni,” tiin a sawi.
◼ Savain chhim leh hmâr, chhak leh thlang a hriat theihna (Compass) Sava tam tak chuan eng ang sik leh sa hnuaiah pawh, zin kawng thui tak tak zawhin an tum ram panna kawng dik tak chu an zawh thei a. Engtin nge chutianga an tih theih? Zir chîk mite chuan hêng savate hian lei aṭanga chhuak chakna, magnetic field hriat theihna an nei tih an hmu chhuak a. Mahse, leilung “chakna (magnetic field) hriat theihna kawng chu a hmun azira a danglam ṭhin avângin, hmâr lam chu dik takin a kâwk rêng ṭhîn lo,” tiin Science journal chuan a sawi. A nih leh, awmhmun sawn savate chu engin nge kawng dik tak zawh thei tûra ṭanpui? Savate chuan chhim leh hmâr hriat theihna an neih chu khaw êngah leh zân thimah an siamrem ṭhîn niin a lang. Ni tlâk hun hi chhim leh hmâr hlat zâwng leh sik leh sa inthlâk danglam dân azira danglam ve zêl a nih avângin, chûng savate chuan “an pianpui finna hmanga kum khat chhûnga thil inthlâk danglam hunte an hriat theihna biological sana” chu hmangin chûng inthlâk danglamte mil chuan an insiamrem zêl thei nia zir chîk mite’n an hriat thu Science journal chuan a sawi.
Tuin nge fangmîrte chu geometry thiamna zirtîr? Tuin nge savate hnêna chhim leh hmâr, chhak leh thlang hriat theihna te, thil inthlâk danglam hun hriat theihna te (biological sana) leh chutiang thilte hriat theihna tûr thluak petu chu tu nge ni? Finna nei lo chanchhâwnna em ni? Nge ni a, finna nasa tak nei Siamtu zâwk?
[Credit Line]
© E.J.H. Robinson 2004