Harsatna Atân Inbuatsaih Lâwk Rawh
“Kan fa piang hlim hrisêlna avângin meizial nghei ka tum a. Chuvângin, kan inah chuan ‘Mei Zu Suh,’ tih hi ka târ a. A hnu dârkâr khat vêlah chuan, thâwk lehkhata tsunami thlipui rawn tleh ang mai hian nicotine tia sawi vaihlo tûr chu ka ngai ta ngawih ngawih a, cigarette zial khat chu meiah ka la kai ta a ni.”—Yoshimitsu, Japan.
YOSHIMITSU-A thiltawnin a târ lan angin, zial bânsan tûra hma lâk lai hian harsatna tam tak a awm thei a. Mahse, zir chîk mite chuan zial nghei zaa 90 dâwn laite chu a hnua an zûk leh avângin bânsan thei lovin, an zu zawm leh tih an sawi. Chuvângin, zial nghei i tum a nih chuan harsatna atâna i inbuaitsaih chuan i hlawhtling lehzual ngei ang. Harsatna an tawh tam tak chu eng nge ni?
Nicotine tia sawi vaihlo tûr châk ngawih ngawihna: Hetianga zial châk ngawih ngawihna chu meizial i zûk hnuhnûng bêr aṭanga ni thum chhûngin a lang tlângpui ṭhîn a, chawlhkâr hnih hnuah a ziaawm leh ṭhîn a ni. Chutih hun chhûng chuan “zial zûk châkna chu tui fâwn ang hian châk hun leh châk loh hun ka nei,” tiin zial zu tawh ṭhîn pakhat chuan a sawi. Mahse, kum tam tak hnuah pawh zial zûk châkna chu neih leh thut theih a ni a. Chutiang a nih chuan, hmanhmawh takin eng mah ti suh. Minute nga vêl emaw, chu aia tam emaw nghâk la; tichuan, zial zûk châkna chu a reh mai ang.
Zial nghei avânga lang chhuak hrehawmna dangte: Mite chuan zial nghei ṭan tîrh chuan harvâng taka awm leh rilru ding taka thil ngaihtuah chu harsa an ti a, taksa rihna pawh a ṭhang chak leizual a ni. Chu bâkah, taksa kham ut utna te, thlan tui tlâkna te, leh khuhte an tawrh theih bâkah, rilru put hmang inthlâk avânga dawhtheih lohnate, thinrim hmang tak mi nih emaw, lunghnualna emaw pawh an nei thei bawk. Mahse, chûng zînga a tam zâwk chu, chawlhkâr li aṭanga chawlhkâr ruk chhûngin a reh a ni.
He hun khirh tak chhûng hian, nangmah ṭanpui theitu i tihtheih thil ṭangkai takte a awm a. Entîr nân:
● Mut hun nei tam lehzual rawh.
● Tui, a nih loh leh thei tui in tam la. Taksa tâna chaw ṭhate ei rawh.
● A tâwk chauhvin insawizawi rawh.
● Thâwk la vak ṭhîn la, i chuapah thli fîm khat niin mitthla rawh.
Zial Zûk Duhna Neihtîr Theitute: Hêng thiltihte leh ngaihtuahnate hian zial zûk duhna a neihtîr thei che a. Entîr nân, a tlângpui thuin thingpui te, zu te, thei tuite kan in hunah meizial khat a tel mai thei a. Chutiang a nih chuan, zial nghei hunah thingpui te, zu te, leh thei tuite in nân hun rei tak hmang suh. A hnuah, i thil in duh zâwngte chu chawlh hahdam lehzual theihkna hmunah hlim takin i in thei tawh ang.
I taksa chu nicotine an tih vaihlo tûr laka a fîmlim hnuah pawh hun rei tak chhûng chu rilruah a la châm reng thei tia sawi a ni a. A chunga kan sawi tâk Torben-a chuan, “Kum sâwm pakua chhûng zial ka nghei hnuah pawh coffee dâwra ka chawlh hunte hian zial zûk châkna ka la nei reng,” tiin a sawi. Mahse, a tlângpui thuin, thiltih ṭhinte dik taka tihna chuan zial zûk duhna chu zawi zawiin a tikiam zêl ang a, zûk châkna pawh a reh thei ang.
Zu nên chuan a dinhmun a inang lo hle a. Dik tak chuan, zial nghei i tum rualin, zu aṭanga i inthiar fihlîm a, zu hmuh theihna hmunte chu i pumpelh a ngai thei a, chu chu mite chu zu an in hian zial zûk châkna chu a sosân ṭhin êm vâng a ni. Chu chu engtin nge a nih theih?
● Zu tlêm tê pawhin nicotine an tih vaihlo aṭanga chhuak mi tithatho theihna chu a tinpung a ni.
● Inkawmhonaa zu in chu zial zûk nên a inkûngkaih fo ṭhîn.
● Zu hian hriat theihnate a ti khaw lo theiin, mahni inthunun theihna a tihniam thei a. Bible chuan: “Uain tharte chuan thinlung a la bo ṭhîn,” tiin chiang takin a sawi a ni.—Hosea 4:11.
Ṭhian Kawmte: Thlang rawh. Entîr nân, meizial zute emaw, zu in tûra sâwm mai theitu che emaw nêna ṭûl lo taka inkawm chu pumpelh ang che. Chu bâkah, i zial nghei chu an chhaih duh mai theih che avângin meizial i ngheina tikhawlo tumtu che tawh phawt chu pumpelh bawk ang che.
Rilru Vei Zâwngte: Zir chianna pakhatah chuan meizial ngheia zu lehtu hmun thuma ṭhena hmun hnih vêl chuan rilru hahna an neiin, an zûk leh hma lawk chuan an thinur a ni. Meizial zu châk ngawih ngawihin, i buai hle nia i inhriat chian chuan tui in te, chewing gum ṭhial te, leh kea kalnate chuan a tiziaawm mai thei che a. Thilte chu a ṭha zâwnga thlîrin ngaihtuah tum la, ṭawngṭaia Pathian panin leh Bible-a phêk tlêm tê chhiarna hmangin i ti thei a ni.—Sâm 19:14.
Pumpelh A Ngaih Chhan
● Zial pak khat chauh ka pak ang.
A nih dân dik tak: Zial pak khat pakna mai chuan dârkar thum chhûngin i thlûakah vaihlo tûr zaa 50 a fantîr thei a. Chu chuan zial zûk duhna a neihtîr leh ṭhîn a ni.
● Meizial zûkna chuan rilru hahna hmachhawn thei tûrin min ṭanpui.
A nih dân dik tak: Zir chîk mite chuan vaihlo tûr chuan rilru hahna awmtîrtu hormone a tipung tih an sawi a. Rilru hahna tiziaawm anga an hriatna chu meizial nghei vânga lo lang chhuak hrehawm tawrhna chu eng emaw chen a reh vâng a ni.
● Meizial ka zûkna a rei tawh lutuk avângin ka nghei thei tawh lo.
A nih dân dik tak: A ṭha lo zâwnga thil thlîrna chuan duh zâwng a ti khawlo thei a. Bible chuan: “Mangan nîa i chauh mai chuan i chakna a bei tham a ni,” tiin a sawi a. (Thufingte 24:10) Chuvângin, a beidawng zâwnga ngaihtuahna chu pumpelh rawh. He magazine-a târ lan tâk anga zial nghei duh tak zetute leh thu bul ṭangkai tak nunpuitu apiangte chu an hlawhtling thei a ni.
● Meizial nghei avânga hrehawmte tawrhna chu ka tân tawrh a harsa lutuk.
A nih dân dik tak: Zial nghei avânga hrehawm tawrhna chu tawrh harsa tak a ni tih chu a dik ngei mai; mahse, chawlhkâr rei lotê chhûngin a ziaawm leh mai ang. Chuvângin hma lam en tlat ang che! Thla khat hnuah emaw, kum khat hnuah emaw meizial zûk châkna i nei a nih chuan meizial chu lain pak mai suh, minute rei lo te chhûngin a reh leh mai ang.
● Rilru lama buaina ka nei.
A nih dân dik tak: Lunghnualna te, a nih loh leh mahni chauh awm anga inhriatna, atnate ang chi rilru lama buaina i tuar a nih chuan, zial nghei thei tûra ṭanpui tûr chein i doctor pan ṭhin chu zâwt ang che. I doctor chuan zial nghei tuma i beih laia i natna enkawlnain a nghawngte en chhiangin, leh in enkawlna damdawite chu tidanglamin ṭanpui che a duh tak zet thei a ni.
● I zu leh a nih chuan, i hlawhchham tih i inhria ang.
A nih dân dik tak: Zial nghei tum tam tak hlawhchham anga harsatna eng emaw i neih avânga tlu sual palh ang maia i zu leh a nih chuan i dinhmuh chu beiseibo a ni lo a ni. Tha thar thawhin nghei zawm zêl tum la. Tlûk sual palh a, tho leh tawh lova, ṭhut rengna chu hlawhchhamna a ni. Chuvângin, theih tâwp chhuah reng la, a tâwpah i hlawhtling ngei ang!
Kum 26 chhûng meizial zu a, kum 30 liam taa meizial nghei Romualdo thiltawn hi han ngaihtuah teh. Ani chuan heti hian a ziak a ni, “Vawi tam tak ka zu nawn leh ṭhîn a. Ka zûk nawn leh apiangin hlawhchham ta nia ka inhriatna chuan mi tihlau hle. Mahse, Jehova nêna inlaichîna ṭha neih chu thiltumah ka siam tlat a, ṭawngṭainaah a ṭanpuina ka dîl nawn fova, a tâwpah chuan meizial chu ka bânsan thei ta a ni,” tiin.
He thuziak tâwpnaa kan sawiho tûr rawtna ṭangkai tak tak ṭhenkhatte chuan, meizial zûk bânsana hlimna nei tûrin a ṭanpui thei ngei ang che.
[Bâwm/Milem]
THIH THEIHNA KAWNG CHI HRANG HRANG
Vaihlo hi kawng chi hrang hranga hman a ni a. Vaihlo aṭanga tihchhuah ṭhenkhat chu hrisêlna atâna ṭha ei tûr zawrhnaahte leh hnim hnah eng engemawa siam damdawi zawrhnaahte hralh a ni a. Mahse, World Health Organization chuan “vaihlo aṭanga siam reng reng chu thih theihna a ni,” tiin a sawi. Mi tam tak chu cancer leh lung natna ang chi, vaihlo nêna inkûngkaih natna chi hrang hrangte avângin an thi a. Nu naupaiin zial a zûk chuan a nau tân a khawi pawi thei a ni. A nih leh, vaihlo aṭanga an siam chhuah thilte chu eng angin nge an hman ṭhin?
Bidis: Kuta zial, hêng zial tê tak cigarette hi Asian ramah an zu tlângpui a. Bidis an tih zialah chuan zial pângngai aiin vaihlo tui êk te, vaihlo tûr an tih nicotine te, leh carbon monoxide chu a tam hle a ni.
Churut (zial rû tak): Churutte chu vaihlo hnah emaw, vaihlo hnaha siam lehkha emawah vaihlo leh thil dang chawlhpawlha nghet taka zial a ni a. A thur telhna vaihlo zialte nên khaikhin chuan alkaline tlêm tel zial churutte chu mei lâk kai hmaa hmuia petna ri ngawt pawhin avaihlo tûr nicotine chu ka chhûngah a lût thei a ni.
Kreteks, a nih loh leh lawngpâr cigarette: Hêng meizialahte hian vaihlo zaa 60 leh lawngpâr zaa 40 telh a ni ṭhîn a. Chûngahte chuan vaihlo êk te, vaihlo tûr an tih nicotine, leh carbon monoxide-te chu zial pângngai aiin nasa takin a tam a ni.
Kuaitê: Kuaitê hmanga zial zûk pawh hi zial pângngai zûkna ang bawkin a him chuang lova, kuaitê emaw, vaibêl emaw, a nih loh zial pângngai emaw zûkna chuan cancer te, natna dang chi hrang tam tak a thlen thei a ni.
A khu awm lo vaihlo zûkna: Chûngahte chuan Asia chhim-chhak lama hluar tak sahdah hmuam chi te, hnâra hmim luh chi vaihlo dip te leh gutkha anga rim nei kuhvate a tel a. Vaihlo tûr an tih nicotine chu kâ aṭangin thisen zâmah a fan a. A khu awm lo vaihlo hman chînna chu kawng danga vaihlo an hmanna ang bawkin a hlauhawm a ni.
Tui pipe hmanga zûkna (bong te, hookah te, narghile te, shisha te): Hêng hmanruate hmanna chu vaihlo khu hîpte tuiah a kal tlang hmasa phawt a, chu mi hnua hîp luh a ni a. Mahse, chûngtiang zûk dân chuan chuapah a lût a, cancer natna awmtîr theihna tûr chu a tikiam chuang lo.
[Bâwm/Milem]
MI DANG ZIAL NGEI TURA ṬANPUINA
● A êng zâwngin thlîr rawh. Fakna leh lâwmna thiltihte chu sawisêlna leh zilhna aiin a ṭha zâwk a. “I hlawhchham leh ta!” tia sawi ai chuan “I tum leh chuan i hlawhtling ngei tawh ang,” tia sawi chu a ṭha zâwk a ni.
● Ngaidam rawh. Meizial nghei tum tuemaw avânga thinrimna leh beidawnnate haider chu a ṭha ber a. “A harsa hle tih chu ka hria; mahse, hetianga i tih avângin ka chhuang hle che,” tih ang chi ṭawngkam ngilnei tak hmang ang che. “Meizial i zûk hian i ṭha zâwk ka ti,” tiin sawi ngai suh.
● Ṭhian dik tak ni rawh. Bible chuan: “Ṭhian chuan englai pawhin a hmangaih reng a, Mangan nî atâna unauva piang a ni,” tiin a sawi a. (Thufingte 17:17) Ni e, eng hunah pawh ni se, a nih loh leh zial nghei tumtu rilru put hmang chu eng ang pawh ni se, ani chu “englai pawhin” dawhtheihna lantîr a, hmangaih tum ang che.