A5
Kristian Grik Pathian Lehkha Thua Pathian Hming
Bible lama mi thiamte chuan Tetragrammaton (יהוה) hmanga târ lan Pathian hming bil chu, a tîra ziak Hebrai Pathian Lehkha Thu-ah vawi 7,000 dâwn lai a chuang tih an hria a. Mahse, mi tam tak chuan a tîra ziak Kristian Grik Pathian Lehkha Thu-ah Pathian hming chu a chuang lo niin an ngai a. Chuvângin, tûn laia Sâp Ṭawnga tih chhuah Bible a tam zâwkah chuan, a letlingtute’n Thuthlung Tharah Jehova hming an telh lo. Hebrai Pathian Lehkha Thua Tetragrammaton a lanna Bible chângte an lehlinnaah, ṭawnglettu a tam zâwk chuan Pathian hming bil aiah “Lalpa” tih an hmang a ni.
Khawvêl Thar Lehlin Pathian Lehkha Thu Thianghlim-ah chuan chutianga tih chu a ni ve lo. Kristian Grik Pathian Lehkha Thu-ah Jehova hming vawi 237 lai hman a ni a. Chutianga ti tûr chuan, ṭawng lettute chuan he thil pawimawh tak pahnih hi rilruah an vawng reng a ni: (1) Tûn laia kan neih Grik kutziak lehkhate hi a tîra ziakte a ni lo va. Tûn laia kan neih Bible ziah chhâwn a sâng têlte zînga a tam zâwk chu, a tîra ziakte ziah zawh a nih aṭanga a lo berah pawh kum zabi hnih hnua ziah chhâwnte a ni. (2) Chutih lai chuan, kutziak lehkha ziak chhâwngtute chuan Tetragrammaton chu Grik ṭawnga “Lalpa” sawina Kyʹri·os tih thu mala an thlâk a, a nih loh leh chutianga thlâk tawhsa kutziak lehkhate chu an ziak chhâwng a ni.
New World Bible Translation Committee chuan a tîra Grik kutziak lehkhaahte chuan Tetragrammaton a chuang ngei tih finfiahna ṭha tak a awm niin thu tlûkna a siam a. A hnuaia finfiahnate hi chutianga thu tlûkna a siam chhan chu a ni:
Isua leh a tirhkohte hun laia Hebrai Pathian Lehkha Thu ziah chhâwnahte chuan, a bu pumah Tetragrammaton a chuang. Tûn hma chuan, chu ngaih dân chu mi ṭhenkhatin an pawm lo va. Kum zabi khatna hun laia mi Hebrai Pathian Lehkha Thu ziah chhâwnte chu Qumran bulah hmuh chhuah a ni a, chûngte chuan Bible-ah Tetragrammaton a chuang ngei tih a rawn finfiah ta a ni.
Isua leh a tirhkohte hun laia Grik ṭawnga lehlin Hebrai Pathian Lehkha Thu-ah pawh Tetragrammaton a chuang bawk. Kum zabi tam tak chhûng chu, Bible lama mi thiamte chuan Hebrai Pathian Lehkha Thu lehlin Grik Septuagint kutziak lehkhaahte chuan Tetragrammaton a chuang lo niin an ngai a. Mahse, kum zabi 20-na lai hâwlah chuan, Isua hun laia awm tawh Grik Septuagint Bible them upa tawh tak ṭhenkhat chu Bible lama mi thiamte’n an zir chiang a. Chûng Bible themahte chuan Hebrai hawrawpa ziah Pathian hming bil a chuang a ni. Chuvângin, Isua hun lai khân, Grik ṭawnga Pathian Lehkha Thu ziah chhâwnahte chuan Pathian hming a chuang a. Nimahsela, C.E. kum zabi palina aṭang khân Grik Septuagint kutziak lehkha hriat hlawh tak Codex Vaticanus leh Codex Sinaiticus-ahte chuan, Genesis aṭanga Malakia (kutziak lehkha upa zâwka Pathian hming a lanna) buah Pathian hming a chuang tawh lo. Chuvângin, chumi hun aṭanga an lo vawn ṭhat Thuthlung Thar, a nih loh leh Bible-a Grik Pathian Lehkha Thu-ahte Pathian hming hmuh tûr a awm lo chu a mak hran lo.
Isua chuan: “Ka Pa hmingin ka lo kal,” tiin a sawi a. A thil tihte chu a “Pa hminga” ti a nih thu uar takin a sawi bawk
Kristian Grik Pathian Lehkha Thu ngei chuan Isua’n Pathian hming a hmang a, mi dangte hnênah a hriattîr ṭhîn tih a târ lang. (Johana 17:6, 11, 12, 26) Isua chuan: “Ka Pa hmingin ka lo kal,” tiin chiang takin a sawi a. A thil tihte chu a “Pa hminga” ti a nih thu uar takin a sawi bawk.—Johana 5:43; 10:25.
Kristian Grik Pathian Lehkha Thu hi thlarauva thâwk khum Hebrai Pathian Lehkha Thu thianghlim chhunzawmtu a nih avângin, a chhûng thua Jehova hming a awm ta lo thut tûr chu a inmil lo viau ang. C.E. kum zabi khatna laihâwl vêlah khân, tirhkoh Jakoba chuan Jerusalema awm upate hnênah: “Kan hriat tawh angin, Pathianin hnam dangte a hriat reng dân leh, an zîng aṭanga a hming pu tûrte a thlan ṭan dân Sumeona’n min hrilh tawh a,” tiin a sawi a. (Tirhkohte 15:14) Kum zabi khatna hun laia mi tu mahin Pathian hming hre lovin hmang ngai lo se chuan, Jakoba’n chutianga a sawi chu a rinawm lo.
Pathian hming chu Grik Pathian Lehkha Thu-ah a lam tawiin a chuang. Thu Puan 19:1, 3, 4, 6-ahte hian, Pathian hming chu “Hallelujah” tih thu malah behtîr a ni a. A lo chhuahna Hebrai ṭawnga a ngial a ngana a awmzia chu, “Jaa chu fak rawh u,” tihna a ni. “Jaa” tih hi Jehova hming lam tawi a ni a. Grik Pathian Lehkha Thua hman hming tam tak chu Pathian hming aṭanga lâk a ni a. Dik tak chuan, Isua hming awmzia chu, “Jehova Chu Chhandamna A Ni,” tiin hmun ṭhenkhatah chuan hrilhfiah a ni.
Hmân lai Juda thuziakte chuan Juda Kristiante’n an lehkha ziahah Pathian hming an hmang tih a târ lang. Ṭawngkaa an inhlan chhâwn ṭhin dânte ziahna bu Tosefta, C.E. 300 vêla ziah zawh chuan, Sabbath nîa an hâl Kristiante lehkhabu ziah chungchângah: “Evangelist lehkhabute leh minim [Juda Kristiante sawina nia ngaih] lehkhabute chu hâl a ni a. Chu mai chu ni lovin, Pathian hming chuanna lehkhabu tawh phawt chu hâl vek a ni,” tiin a sawi. Tosefta lehkhabu tho chuan C.E. kum zabi hnihna tîr lama mi Galili mi Rabbi Yosé-a’n a sawite chu a târ lang tel bawk a. A sawi dân chuan, Sabbath nî ni lo ni dangahte chuan “Pathian hming chuanna laite chu [Kristiante lehkhabu ziahte nia hriat a ni] chep thlain hmun dangah thuhrûk a ni a, a dang zawng chu hâl a ni.”
Bible lama mi thiam ṭhenkhat chuan, Kristian Grik Pathian Lehkha Thua kan hmuh Hebrai Pathian Lehkha Thu lâk chhâwnaahte chuan Pathian hming a chuang tih an hria. The Anchor Bible Dictionary-a, “Thuthlung Thara Tetragrammaton,” tih thupui hnuaiah chuan: “Thuthlung Thar an ziah hmasak ber ṭuma Thuthlung Hlui aṭanga an lâk chhâwn thu ṭhenkhatah, a nih loh leh thu zawng zawngahte chuan Pathian hming Yahweh, Tetragrammaton a chuang tih finfiahna ṭhenkhat a awm,” tia târ lan a ni a. Bible lama mi thiam George Howard-a chuan: “Hmân lai church-in a tih chhuah Pathian Lehkha Thu, Grik Bible [Septuagint] ziah chhâwnahte chuan Tetragram chu a la chuan reng avângin, Thuthlung Thar ziaktute’n Thuthlung Hluia thute an lâk chhâwnnaah Tetragram an telh tih rin chu a inâwm hle,” tiin a sawi.
Bible letlingtu lâr takte chuan Kristian Grik Pathian Lehkha Thu-ah Pathian hming an hmang. Chûng Bible letlingtute zînga ṭhenkhat chuan Khawvêl Thar Lehlin tih chhuah a nih hma daih aṭang tawhin Pathian hming an lo hmang tawh a. Chûng ṭawng letlingtute leh an Bible lehlinte chu hêngte hi a ni: Herman Heinfetter-a lehlin A Literal Translation of the New Testament . . . From the Text of the Vatican Manuscript (1863); Benjamin Wilson-a lehlin The Emphatic Diaglott (1864); George Barker Stevens-a lehlin The Epistles of Paul in Modern English (1898); W. G. Rutherford-a lehlin St. Paul’s Epistle to the Romans (1900); London Bishop J.W.C. Wand-a lehlin The New Testament Letters (1946), tihte hi. Chu bâkah, ṭawnglettu Pablo Besson-a chuan, kum zabi 20-na tîr lama Spain ṭawnga a lehlinah Luka 2:15 leh Juda 14-ahte hian “Jehová” tih a hmang a, a Bible lehlinah chuan Pathian hming kawh hmuhtu footnote 100 chuang a dah bawk a ni. Chûng Bible-te lehlin a nih hma daih kum zabi 16-na aṭang tawh khân, Hebrai ṭawnga lehlin Kristian Grik Pathian Lehkha Thu-a hmun tam takah Tetragrammaton chu hman a lo ni tawh a. German ṭawng ringawtah pawh, a lo berah Bible lehlin hrang hrang 11-ahte chuan “Jehova” (a nih loh leh, Hebrai ṭawnga a lam rîk dân mila ziah “Yahweh”) chu Kristian Grik Pathian Lehkha Thu-ah hman a ni a, ṭawnglettu palite erawh chuan “Lalpa” tih thu mal zawhah kual khung chhûngah Pathian hming chu an dah thung a ni. German ṭawnga lehlin Bible 70 chuangahte chuan footnote-ah, a nih loh leh a hrilhfiahnaah Pathian hming chu hman a ni.
Benjamin Wilson-a lehlin The Emphatic Diaglott (1864) Bible-a Tirhkohte 2:34-a Pathian hming
Bible lehlin ṭawng za chuanga Kristian Grik Pathian Lehkha Thu-ah Pathian hming a chuang. Africa, Native American, Asia, Europe leh, Pacific thliarkâra ṭawng tam takte chuan Pathian hming a hmang nasa hle a. (List chu en rawh.) A chunga kan târ lan tâkte’n Pathian hming an hman chhante leh he Bible letlingtute’n an hman chhante chu a inang a ni. Chûng Kristian Grik Pathian Lehkha Thu lehlinte zînga ṭhenkhat chu tûn hnai maia tih chhuahte a ni a, chutah chuan châng hrang hrang 48-a “Jihova” vawi 51 hman a nihna Rotuman Bible (1999) leh “Jahowa” vawi 110 hman a nihna Indonesia rama Batak (Toba) ṭawnga lehlin Bible (1989) a tel a ni.
Hawaiian ṭawnga lehlin Bible-a Marka 12:29, 30-a Pathiang hming
Kristian Grik Pathian Lehkha Thu-ah Pathian hming Jehova dah lêt lehna tûr chhan ṭha a awm tih a va chiang êm! Chu tak chu Khawvêl Thar Lehlin Bible letlingtute’n an tih chu a ni. Anni chuan Pathian hming zahna thûk tak an nei a, a tîra ziaka tel eng thil mah an paih ngam lo.—Thu Puan 22:18, 19.